«kichik biznes va xususiy tadbirkorlik» fanidan leksiyalar kursi

4.2. Tijorat tadbirkorligi
Tijorat tadbirkorligi faoliyati tovar birjalari yoki savdo tashkilotlari bilan
bog‘liq.
Tovar birjasi – tovar namunalari haridor tomonidan oldindan ko‘zdan
kechirilmagan va tovarlarni minimal partiyasi belgilangan ulgurji tovar
bozorining turi. Tovar birjasida o‘zaro kelishilgan va rioya qilingan qoidalar
asosida savdo operatsiyalarini amalga oshirish uchun tijorat vositalari va ularning
xizmatchilari o‘z xohishlari bilan birlashadi. Ushbu birjaning maqsadi erkin
raqobatning boshqarish mexanizmini tashkil qilish va shu orqali talab va taklifni
hisobga olgan holda haqiqiy bozor narxlarini aniqlashdir. Tovar birjasi standartlar
bo‘yicha sotiladigan tovarlar (don, ko‘mir, metall, neft, yog‘och)ning doimo
faoliyat ko‘rsatuvchi ulgurji savdo bozoridir. SHunga o‘xshash birjalar barcha
iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Misol sifatida
London (rangli metall), Liverpul (paxta), Singapur (kauchuk) va boshqa tovar
birjalarini ko‘rsatish mumkin.
Tovar birjalarida tovar egalari bilan oddiy savdo qilishdan tashqari fyucher
bitimlari ham tuziladi. Bu bitim bo‘yicha kontraktda ko‘rsatilgan tovar uchun
to‘lovni ma’lum vaqtdan keyin amalga oshirish mumkin.
Tovar birjalari quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
- savdo bitimlarni tuzishga vositachilik xizmati ko‘rsatadi;
- tovar savdosini tartibga soladi, savdo jarayonlarini boshqaradi va savdo
mojarolarini hal qiladi;
- narxlar to‘g‘risida, shuningdek ishlab chiqarish va narxlarga ta’sir qiluvchi turli
omillar haqida axborotlar yig‘adi va e’lon qiladi.
Respublika tovar-xom ashyo birjasi 1994 yili ochiq hissadorlik jamiyati
shaklida tashkil etildi. U sanoat, qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat tovarlari va xom
ashyo mahsulotlarini erkin ulgurji savdosini uyushtiradi. Birja savdolarida
brokerlar orqali harid qilingan mahsulotlar respublikadan tashqariga litsenziyasiz

---

va bojxona to‘lovisiz chiqariladi. Tovar-xom ashyo birjasining bo‘linmalari
barcha viloyatlarda va Qoraqalpog‘iston Respublikasida tashkil etilgan.
Tovar-xom ashyo birjasi chet el davlatlari (Angliya, Polsha, Turkiya) hamda
MDH mamlakatlari (Rossiya, Tojikiston, Turkma-niston)ning tovar xom ashyo
birjalari bilan, Kiev, Belarus universal birjalari bilan birjalararo aloqalarni
yo‘lga qo‘ygan.
«O‘zulgurjibirjasavdo» respublika tovar resurslari bozorini shakllantirishda
zarur infratarkibni yaratish maqsadida 1994 yili O‘zbekiston shartnomalar va
savdo bo‘yicha davlat aksiyadorlik uyushmasi negizida tashkil etilgan. Ilgari xalq
xo‘jaligi ta’minotiga respublika moddiy-texnika ta’minoti idorasi rahbarlik
qilgan. O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan chuqur iqtisodiy islohotlar moddiy-texnika
ta’minoti tizimini ham tubdan o‘zgartirdi. «O‘zulgurjibirjasavdo» xo‘jalik
mexanizmini rejaviy moddiy-texnika ta’minoti tizimidan erkin xo‘jalik
aloqalariga o‘tishini, davlat ehtiyojlari uchun mahsulot etkazib berishni, ishlab
chiqaruvchilar bilan shartnomalar tuzish yo‘li orqali amalga oshirishni
ta’minlaydi. Moddiy-texnika ta’minoti va sotish bozor usullari bo‘yicha oldi-
sotdi, ulgurji savdo, yarmarka, birja va kim oshdi savdolari yo‘li bilan amalga
oshiriladi.