Kichik maktab yoshidagi bolalar anatom iyasi, fiziologiyasi ya
Bolalarning vitaminga bo‘lgan ehtiyoji
Download 93.45 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Bolalarning vitaminga bo‘lgan ehtiyoji V ita m in la r energiya b e rm a y d ig a n o rganik birikm a. V ita m in la r o rg a n iz m n in g o'sishiga, m o d d a la r a l m a s h i n u viga va fiziologik ho latg a t a ’sir etadi. U la r o 's im lik va hayvon m a h s u lo tla rid a b o 'la d i, n o m i lo tin harflar bilan ifodalanadi. M asalan, А, В, C, D, P P va hok a- zo. A gar o r g a n iz m d a v ita m in la r y etish m asa, turli kasalliklar kelib chiqadi. Birorta v ita m in b o 'l m a g a n d a av ita m in o z , u y e tis h m a g a n d a g ip o v ita m in o z p a y d o b o 'la d i. Vitaminlar ikkita katta guruhga bo ‘linadi. 1. Suvda eriydigan v ita m in la r, bularga В v ita m in n in g k a t ta g u ru h i С, P P v ita m in la r kiradi. 2. Y o g 'd a eriydigan vitam inlar. Bularga A, A,, E, К va b o s h q a v ita m in la r kiradi. O d a m o rg a n iz m id a ayniqsa A, D, B, B p P P , С v ita m in la r p a r c h a la n ib ketadi. A vitamin o'sish vitamini deyiladi, u oksidlariish jarayonlarini te zlashtiradi, q o n yaratishda ishtirok etadi, b u n d a n tashqari, o rg an izm n in g im m u n ite tin i ortiq bo'lishini t a ’minlaydi. Bu 156 vitam in baliq moyda, jigar, buyrakda, tu x u m sarig‘ida, sutda, sariyog'd a, qizil lavlagi, po m id o r, o 'rik d a k o 'p bo'ladi. D vitam ini baliq m oy id a, tu x u m sarig 'id a va pivo a c h itq i- sida k o ‘p bo'ladi. E vitamini m uskullarni rivojlanishi u c h u n zarur. U q o n ning ivishida m u h im a h a m iy a tg a ega. К vitam ini yangi k aram , sabzida, a rc h a d a k o 'p b o 'la d i. В vitam ini nerv sistemasi ishini yaxshilaydi. Bu vitam in pivo achitqisida, o 'r m o n y o n g 'o g 'id a , jig ard a, tu x u m sarig'ida b o 'la d i. B 2 vitam ini o'sish vitam ini deyilib nerv sistemasi u c h u n zarur. С vitamini bu vitamin yetishmaganda singa kasali hosil bo'ladi. Bu vitamin karam, petrushka, pom idor, k o 'k piyozda bo'ladi. Energiya alm ashinuvi — ovqat m ah su lo tla rd a g i p otensial e nergiyaning issiqlik va ishga aylanishidir. Odatdagi yashash sharoitida odam dagi energiya alm ashinuvi umumiy alm ashinuv deb yuritiladi. B olalarda energiya a l m a s h in u v i k a tta o d a m g a q a r a g a n d a 1,5—2 b a ra v a r o rtiq bo'ladi. Bolalardagi energiya almashinuvi uning yoshiga, jinsiga, b o 'y ig a , nerv sistem asining funksional h olatiga va b o sh q alar- ga bog'liq. Energiya alm ashinuvi m uskul h a ra k a tla rid a ortadi. M asalan , bola o 'tirg a n id a 39 (kal) soat energiya sarf etsa, yu gurishda 121 (kal) soat energiya sa rf etadi. 7 — 10 yoshga b o la la r bir kg vazniga h iso b la n g a n d a kuniga 6 0 —70 kaloriya sarflansa, katta o d a m 35—40 kaloriya sarflaydi. Issiqlik almashinuvi O rg a n iz m d a h a m m a o rg a n la rd a issiqlik hosil b o 'lib ajralib turadi. O rg a n iz m n in g tashqi m u h it h a ro ra ti o 'z g a rish la rid a n q a t ’iy n a z a r o d a m o 'z h a ro ra tin i bird ay saqlab turadi. Issiqlik va energiya alm ashinuvini katta yarim sharlar, oraliq miya va orqa m iy a d a jo y lash g an nerv m arkazlari bosh q arad i. Issiqlikni boshqarishda yuqoridagi m arkazlardan tashqari, to m irlam i harakatga keltiradigan, ter ajratadigan, nafas, m o d dalar almashinuvi markazlari va miya po'stlog'i ishtirok etadi. 157 Ovqatlanish tartibi va uni tashkil etish gigiyenasi Bolaning bir k u n d a yeydigan ovqat shu vaqt ichida sarf etilgan energiyasi o 'rn in i qoplashi va o ‘sishini t a ’minlashi zarur. Bolalarning ovqatlanishida ovqat tarkibidagi m ahsulotlar hisobga olinishi kerak. O 'q u v c h ila rg a ertalabki n o n u s h ta 7 —.30 dan 8 g a c h a belgi lanadi. Ertalabki n o n u s h ta bir kunlik ratsio n n in g 25 %ini, ik- kinchi ovqatlanish soat 11 — 12 da belgilanadi, u ra tsio n n in g 15--20 %ini tashkil etishi kerak. Bola m a k ta b d a n q ay tg a n d a n s o 'n g tushlik yeyishi shart, u kunlik ratsio n n in g 35 %ini tashkil etishi kerak. Kechki ovqat soat 19—20 da yeviladi va kunlik ratsio n n in g 20—25 % dan iborat bo'lishi kerak. T o ‘la qim m atli b o 'lm a g a n yoki n o ra tsio n a l o vqatlanish or- g a n iz m n in g o's ishini sekinlashtiradi, quvvatsiz qilib q o ‘yadi, ta sh q i m u h i t n i n g zararli t a ’siriga va y u q u m li k a sa llik la rg a c h id a m s iz b o 'lib qoladi. Bola ovqarida quyidagilar bo ‘lishiga e 'tibor berish zarur: 1. Ovqat tarkibidagi o rg a n iz m u c h u n zaruriy b a rc h a m o d d alar (oqsillar, yog'lar, uglevodlar, m in eral tuzlar, v ita m in la r va suv) bo'lishi shart. 2. Ovqat turli — t u m a n , tark ib id a hayvon m a h su lo tla ri b i lan bir q a to rd a m a ’lu m nisbatda o 's im lik m ahsulotlari boMishi shart. 3. Ovqat sifatli m a h su lo tlard an tayyorlanishi, yetarli kalori- yaga ega va yetarli bo 'lis h i h a m d a t o ‘q tutishi kerak. O vqatni m e 'v o r id a n ortiq yeyish zararli. N im jo n bolalarni o z - o z dan t e z -te z o vqatlantirish tavsiya etiladi. Ovqatdan zaharlanish va uning oldini olish O v q a td a n z a h a rla n is h kim yoviy va bakterial z a h a r l a n i s h - larga b o 'lin a d i. K im yoviy z a h a rla n is h m a h s u lo tla rg a yoki tay- yor ovqatga zaharli m o d d a la r (mis, q o ‘rg‘oshin, ruh va boshq.) tu sh ib qolgan ta q d ir d a ro 'y b erad i. Bu m o d d a l a r n i n g tu sh ish i o v q a tn i r u x la n m a g a n id ish d a tay y o rla sh yoki saqlash ho lati bilan b og'liq. O v q a td a n z a h arlan ish zaharli z a m b u r u g 'la r ( m u x o m o r , oq q u rb a q a sallasi, s o h ta q o 'z iq o r in ) tufayli h a m sodir bo 'lad i. Baliqlarning zaharli turlari bilan h am o d a m zah arlan ad i. Bakteriyalardan kelib ch iq a d ig a n z a h a rla n ish m ik ro b lar t a ’siridan buzilib qolgan m a h su lo tla rn i m asalan, baliq k o n - servalari, eski baliq, g o 'sh t konservalari natijasida kelib chiqadi. P a ra tif b a k teriya la ri — b a tu lin u s , ichak ta y o q c h a s i bilan h am zah arlan ish m u m k in . O v q a td a n z a h a rla n ish n i oldini olish u c h u n quyidagilarga am al qilish zarur: zaharli z a m b u r u g 'la r n i o v q atg a ishlatm aslik, o s h x o n a id is h - to v o g ‘i, ru x la n g a n idish- larni yuvish va saqlash q o id a la rig a rioya qilish. K e m iru v c h i va p ash sh alarn i y o 'q o tis h , g o 's h t va sut m a h s u lo tla rin i saqlash q o id a la rig a rioya qilish. O d a m o v q a td a n z a h a r l a n g a n d a quyi- dagi belgilar k o 'r i n a d i : Z a h a r l a n i s h n i n g d astla b k i belgilari ovqat y ey ilg an d an keyin 5 — 12 so at yoki 2 4 —28 soat o 't g a c h n a m o y o n b o 'la d i. Z a h a r la n ib q o lg a n o d a m qusib, eti uvisha- di, m e ’dasi, ichagi o g 'riy d i ichi su rad i, h a r o r a ti 3 8 —39°C g a c h a k o 'ta rila d i. Z a h a r la n is h belgilari p a y d o b o 'l g a n d a t e z d a shifokor c h a q iris h kerak. S h ifo k o r yetib k elganga q a d a r u nga issiq ch o y , kofe ichirish kerak. M uhim atam alar: P e p s i n — o q s i l l a r n i p a r c h a l a y d i g a n f e r m e n t . A m i l a z a — u g l e v o d l a r n i p a r c h a l a y d i g a n f e r m e n t . L i p a z a — y o g l a r n i p a r c h a l a y d i g a n f e r m e n t . V i t a m i n — h a y o t u c h u n z a r u r o r g a n i k b i r i k m a . T e r m o r e g u l a t s i y a — i s s i q l i k n i n g b o s h q a r i l i s h i . Takrorlash uchun savollar: 1. O g ' i z d a o v q a t q a n d a y h o l a t d a y u t i l a d i ? 2. O v q a t h a z m q i l i s h o r g a n l a r i q a n d a y t u z i l g a n ? 3. O s h q o z o n d a o v q a t q a n d a y h a z m b o ‘l a d i ? 4. I n g i c h k a i c h a k l a r d a o v q a t q a n d a y h a z m b o ’l a d i ? 5. J i g a r q a n d a y f u n k s i y a l a r n i b o s h q a r a d i ? 6. O v q a t h a z m q i l i s h n i n g y o s h g a o i d q a n d a y x u s u s i y a t l a r i m a ’l u m ? 7. M o d d a l a r a l m a s h i n u v i n i m a ? 8. E n e r g i y a a l m a s h i n u v i n i m a ? 9. V i t a m i n l a r q a n d a y a h a m i y a t g a e g a ? 10. Q a y s i v i t a m i n l a r n i b i l a s i z ? 11. B o l a l a r n i o v q a t l a n t i r i s h d a n i m a l a r g a e ’t i b o r b e r i s h k e r a k ? 159 12. O v q a t l a n i s h g i g i y e n a s i q a n d a y b o ' l m o g M k e r a k 0 13. Z a h a r l a n i s h q a y s i h o l l a r d a s o d i r boMadi'.’ 14. Q a n d a y z a h a r l a n i s h t u r l a r i m a v j u d ? AJRATISH A lm a s h in u v n in g oxirgi m ahsu lo tlari. M oddalarning parch alan ish id an hosil boMadigan oxirgi m ah - s u lo tlar o rg a n iz m g a zararli ta 's ir qiladi. P a rc h a la n ish m a h su lo tla ri bir q a n c h a fiziologik q o n u n la r - ga m u vofiq hujayra va t o ‘q im a la r d a n q o n , limfa va to 'q i m a l a r s uyuqligiga, k eyin ajratish va c h iq a r is h o rg a n la rig a o ‘ta d i, b u la rd a n tashqariga c h iq a rib yuboriladi. P a rc h a la n is h m a h s u lo tla rin in g k o ‘p qismi buyraklar orqali c h iq arib yuboriladi. K a m r o q qismi teri va nafas y o ‘llari (ter), s o l a k bezlari, m e ’da, ichak, jigar orqali chiqariladi. Ajratish organlari o rganizm ichki muhitini saqlashda m u h im ah a m iy a tg a ega. S iydik ayirish organlarining tuzilishi. Siydik ayirish o rg a n - lariga: bir ju ft buyrak, bir ju ft siydik y o ‘li, bitta siydik qopi va siydik c h iq arish kanali kiradi. B uyraklar shaklan loviya d o n ig a o ‘xshash b o ‘ladi. B uyrak- ning ichki c h e tid a c h u q u r c h a — buy rak darvozasi bor, siydik y o ‘li b uyrak arteriyasi, venasi, lim fa tom irlari va nervlar shu y e rd a n b uyrak ichiga o 'ta d i. Buyrak darvozasi buyrak b o ‘sh lig ‘i deb atalad ig an c h u q u rc h a la rg a olib kiradi. B uyrak b o 's h li g 'id a b uy rak kosachalari va buyrak jo m ch a si b o 'la d i. Buyrak y u p q a biriktiruvchi t o ‘q im a pardasi bilan q o p la n g a n , buyrak kapsula- si deb shu p a rd a g a aytiladi. B u yraklarning frontal kesilganda u 2 qavatdan: p o ‘stloq va m a g ‘iz q a v a td a n tuzilganligi k o ‘rinadi. P o ‘stloq qavat u s tu n c h a la r sh ak lid a m a g 'iz qavatdagi 15—20 p i r a m id a c h a la r o rasid a jo y lash g an . P o 's t l o q qavatda M alpigi tu g u n i, Shum lanskiy-B aum an kapsulasi, buyrak p ir a m id a c h a - lari, Genii q o v u zlo g 'i va siydik yig‘uvchi u m u m iy k a n a lc h a la r b o 'la d i. P ir a m id a c h a la rn i n g uchi teshik bo'lib , kichik k o sach a bilan o 'ra lg a n . So'rgM chning u c h id a k o 'p teshik b o 'la d i. Bu teshiklar siydik yig'u vchi u m u m iy y o 'ln in g uchidir. K ich ik ko- sa c h a la r v o ro n k a b o 'lib , u lard an 2 —3 tasining q o 's h ilis h id a n katta k o sach a hosil b o 'la d i. K a tta k o s a c h a la rn in g yig'ilishidan 160 8- rasm. Buyrakning tuzilishi: 1 — p o ' s t l o q q a v a t i ; 2 — m a g ‘iz q a v a t i ; 3 — k i c h i k k o s a c h a l a r ; 4 — k a t t a k o s a c h a ; 5 — b u y r a k j o m i . bu y rak jo m i hosil b o 'la d i. Buyrak m ik r o s k o p d a q a r a lg a n d a k o ‘rin ad ig an asosiy stru k tu ra birligi nefron deyiladi. U asosan, p o ‘stloq q av atd a joylashgan. H a r bir b u y ra k kapsulasiga qon olib keluvchi arterial to m i r c h a kiradi. Bu t o m i r c h a kapsula ichida k o p to k c h a la r hosil qiladigan kapillarlarga b o ‘linib, ne- fro n la rn in g siydik k a n a lch alarin i o ‘rab oladi. Ikkinchi kapil- larlar sistem asidan o ‘tadigan q o n venoz qo n ig a aylanadi. Ar- teriya kapillarlari M alpigi tu g u n in i hosil qiladi. Bu tug u n k a p sula bilan o 'ra lg a n . H a r bir b u y ra k d a n siydik y o ‘li chiqadi. Siydik y o ‘li u zu n n a y c h a d a n ib orat b o i i b , devori u ch q a v a t d an tuzilgan. Siydik y o ‘lining pastki uchi q o v u q q a o chiladi, qovuq to q organ b o ‘lib, u n d a siydik t o ‘plan ad i. U n in g hajm i 500—750 s m 3 siydik chiq arish kanali m uskul shilliq p a r d a d a n iborat n aycha. Siydik kanali o ‘gil b o lalard a o d a td a jinsiy olat 1 i — Q. Sodiqov 161 b o sh c h a sid a n o chiladi. Qiz b olalarda k a n aln in g tashqi teshigi qinga kirish y o 'lid a n y u q o riro q d a turadi. SIYDIKNING H O SIL B O ‘L ISH I Siydik hosil bo'lish ja ra y o n in i ikkita fazaga ajratish m u m - kin: 1) b irlam chi siydik hosil bo'lish — filtrlanish fazasi; 2) ik- k ila m c h i yoki oxirgi siydik hosil bo'lishi — teskari so'rilish fazasi. Malpigiy k o ptokchasidagi kapillarlardan o 'tg a n q o ndagi turli tuzlar, o r tiq c h a suv. m o c h e v in a , S h u m la n s k iy - B a u m a n kapsulasi orqali filtrlanib o 'ta d i. Bu usulda hosil b o 'lg a n siydik b irla m c h i siydik devilib, u tarkibiga k o 'r a qon plazm asiga ya- qin turadi. Birinchi va ikkinchi tartib naylarda b irlam ch i siydikdagi b a ’zi m o d d a la r, o rtiq c h a suv. q a n d -q a y ta d ig a n q o n g a so'rilib haqiqiy, oxirgi siydik hosil bo 'lad i. B uyraklarda hosil b o 'lg a n siydik, siydik yo'llari orqali siydik pufagida to 'p la n a d i. S iydik ayirishning yoshga oid xususiyatlari. Yangi tu g 'ilg an b o la d a b u y rak n in g vazni 11 — 12 g. 1 yoshda 27—36 g, 5 y o s h da 55—56 g, 7 yoshda 82 —84 g, 13 yo sh d a 100— 102 g, 15 y o s h d a 115— 120 g b o 'la d i. E m a d ig a n b olalarda siydik hosil bo 'lis h i bola ta n asin in g har m 2 sath id a hisoblangan k atta la rn i- kidan 2 —3 m a r ta ortiq b o ’ladi. 1—3 y o sh d a bir k e c h a - k u n - d u z d a 760—820 s m 3, 5—6 yo sh d a 1 d m 3, 12— 13 y o sh d a 1,9 d m 3 siydik hosil b o 'la d i. B olalarda m o d d a la r alm ashinuvi jadal b o rg a n id a n siydikning tarkibi k a tta la rn ik id a n farq qiladi, ta rk i b id a o rganik m o d d a la r va m ineral tu z la r n isb atan kam b o 'la d i. Bir yoshda siydik ajratishga shartli refleks hosil b o 'lm a y d i, shu sababli bola siydikni tutib tu ra o lm a y d i, c h u n k i siydik c h iq a - rish nerv m arkazlari yaxshi rivojlanm agan bo 'lad i. 2 y o sh d a n siydik tutib turishga shartli refleks hosil bo 'la boshlaydi va tobora rivojlana boradi. B u y r a k l a r n i n g ish in i n e rv s is te m a s i b o s h q a r i b b o r a d i. B uyraklar sim patik va parasim patik nervlar bilan t a ’m in la n g a n bu y ra k la rn in g faoliyati g u m o ra l y o ‘1 bilan ham b oshqariladi. Bosh miya katta yarim sh arlarid a siydik ajralishni k u c h a y - tiruvchi va susaytiruvchi m a rk a z la r mavjud. Bosh miya sopi- ning oraliq miya qismidagi u c h in c h i q o r in c h a tubi, d o 'm b o q , d o 'm b o q osti sohasida siydik ayrish m arkazlari joylashgan. 162 Adrenalin buyraklar ishiga qon orqali t a ’sir qiladi. Buyraklar ajratish funkstyasining buzilishi o r g a m z m d a al- m ash in u v m a h s u lo tla rin in g t o 'p l a n i b qoiishiga sabab b o i a d i . Siydik c h iq a ris h d a asosiy o ‘r m n i m iya p o ‘s tlo g ‘i o 'y n a y d i, sh u n in g u c h u n siydik ch iq arish n i ixtiyoriv ravishda tutib tu- rish m u m k in . Kechasi siydikni tutaolm aslik y o k i enurez- Bolalar k o 'p m c h a kechasi uxlab yotgan vaqtida beixtivor siyib q o ‘yadi. Buni enurez deb atalad i. 0 ‘gil b o la la r d a q iz la rg a n is b a ta n bu hoi k o ‘p u chraydi. U yquga yotish o ld id a n k o ‘p suyuqlik ichish e n u re z - ga sabab b o i a d i . K echasi siyib q o ‘yadigan bolalarni maxsus kun tartibi va ichish rejimini ishlab chiqiladi. Siydik tanosil organ lari gigiyenasi. Siydik — tanosil o rg an - larni d o im o toza saq lash d a bola q ic h in m a y d i, b a d a n i tirnal- m ayd ig an , m ik ro b lar k o 'p a y m a y d ig a n b o i a d i . Siydik tanosil o rg a n la rn in g h a r kuni iliq suvda yuvib tu - rish, havftada sovunlab yuvish kerak. Bolalarni tashqi jinsiy a ’zolarini toza saqlashga odatlantirish lozim. 0 ‘gil va qiz bolalar bilan alohida tozalik haqida su h b a tla r o ‘tkazib turish kerak. Takrorlash uchun savollar: 1. A j r a t i s h q a n d a y a h a m i y a t g a e g a ? 2. A j r a t i s h o r g a n l a r i g a q a y s i o r g a n l a r k i r a d i ? 3. S i y d i k a y i r i s h o r g a n l a r i g a n i m a l a r k i r a d i ? 4. B u y r a k l a r q a n d a y t u z i l g a n ? 5. B u y r a k l a r n i n g f u n k s i y a l a r i n i a v r i n g ? 6. S i y d i k a v i r i s h o r g a n l a r i q a n d a y y i. s h li k • u s i ^ i v a u tr:;; i e g a ? 7. E n u r e z n i m a ? ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING T U Z IL ISH I, FUNKSIYALARI YA YOSHGA O ID XUSUSIYATLARI Ichki sekretsiya bezlarining ahamiyati Ichki sekretsiya bezlardan ishlab chiqiladigan suyuqlik qonga quyiladi. G a r m o n l a r b u tu n o rg a n iz m g a tarqaladi va stim ullov- chi ( q o ‘z g ‘a tu v c h i) t a ’sir k o ‘rsatadi. O rg a n t o ‘q im a la rin in g faoliyatini susaytirishi h a m m u m k in . G a r m o n l a r n i n g b a ’zilari s u n ’iy y o ‘l bilan olingan. H a r bir endorin bez spetsifik bez t o ‘q im asid an tuzilgan b o ‘lib, boy q o n t o m i r l a r va nervlar bilan 163 t a ’m inlangan. Ichki sekretsiya bezlar sim p atik va p ara sim p a tik nerv tolalar bilan t a ’m in la n g a n b o 'lib , miya p o 's tl o g 'i bilan b oshqariladi. Ichki sekretsiya b e z la rn in g jo y la sh g a n o 'r n ig a qarab 4 guruhga birlashtiriladi: bo'yin va k o ‘krak bezlari (qalqon- sim on, qalqon bez yonidagi bezlar. buq o q bezi), qorin bo'shlig'i bezlariga me 'da osti va buyrak usti bezlari kiradi. C h a n o q bez- lariga jin siy bezlar kiradi. M iya bezlariga epifiya va gipofiya bezlari kiradi. Qalqonsimon bez. Bu bez hiqildoq bilan kekirdakning ikki to rnonida joylashgan. U ning chap va o 'n g bo'lagi va shu bo'laklar orasidagi b o 'y in c h a qismi tafovut qilinadi. Bu bez q o n to m ir la r ga boy. ju d a k o 'p sim patik va parasim p atik nerv tolalariga ega, 7 —8 yashar bolalarda bezlar og'irligi 6.5 g, 11 — 15 yashar b o la larda 13,2 g keladi. Q a lq o n s im o n bezda tiroksin degan g a rm o n ishIanib chiqadi. G a r m o n chiqishi bola tu g 'ilg a n z a h o tiy o q boshlanadi. Bu bez o rganizm da m od d alar alm ashinuvini boshqa- rib boradi, markaziy nerv sistemasi q o ‘i:g‘aluvchanligini boshqarib turadi. Sim patik nerv sistemasi q o 'zg 'alu v ch an lig in i orttiradi, gipofiz faoliyatiga t a ’sir etadi. Qalqonsimon bez garm oni — tiroksin tarkibida 65,3 % g a c h a yod bo'ladi. Katta o d a m organ izm id a 25 mg yod bo'ladi, u n d a n 15 mg q a lq o n s im o n be z d a saqlanadi. T iro k sin n in g q o n g a k o 'p yoki kam tushishi nerv sistem asining no rm al funksiyasi bilan bog'liq. Tog'lik tu m a n la rd a ichimlik suvda yod yetarli b o 'lm a g a n id a n oddiy bo'qoq kasalligi u chraydi. O d d iy b o 'q o q n i n g kasallikdan farqi, b u n d a q a lq o n s im o n bez sekret ch iq aru v ch i t o 'q i m a o'sib ketadi. Diffuz toksik b o 'q o q d a bez diffuz kattalashadi. Diffuz kattalash g an b o 'q o q d a q a lq o n s im o n b e z d a n q o n g a k o 'p tir o k sin ajratadi. O rtiq c h a tiroksin t a ’sirida yurak urishi tezlashadi, puls m i n u t i g a 180—200 m a r t a g a c h a y e ta d i. M o d d a l a r a l m ash in u v i a n c h a k u c h a v a d i, b e m o r, ozaboshlaydi. B e m o r isib ketaveradi, ishtahasi yaxshi b o ’ladi. G a r m o n o rtiq c h a m iq d o r - da ishlanib c h iq a r a d ig a n bo'Isa, b a ’zida kasalligi avj oladi. B azdov yoki diffuz b o ‘qoq kasalligida b e m o r n in g tin k a m ad o ri quriydi. K o 'zlari c h a q c h a y ib qoladi. B u n d ay holat tiroyetok- sikoz deb ataladi. Q a lq o n s im o n b ezn in g kam tiroksin ajratishi gipotiruoz& tb ataladiki, kasallikning rivojlanishiga sabab bo'ladi. Bu kasallikda teri qoplam lari q u ruqshaydi, bola b o 's h a n g bo'lib 164 qoladi, ichi qotadi, kam h a ra k a t qiladi, qorn i o c h g a n d a be- zovta b o ‘lmaydi. N erv sistemasi ju d a h a m susayib ketadi, puls sekinlashadi. Qalqonsimon bez oldidcigi bezchalar. Bu b ez c h a lar ikki juft b o i i b h a r birin in g vazni t a x m i n a n 0,1 g. Bu b e z c h a la rd a n tetoniya degan o g ‘ir kasallik kelib chiqadi. Bu kasallikda q o n da kalsiyning m iqdori kam ayib ketadi. Talvasa tu tg a n d a qon g a kalsiy yuborilsa talvasa tutish tuxtaydi. M e ’da osti bezi. Bu bez m e ’da o rqasida, o ' n ikki b a r m o q ichak y o n id a jo y lash g an b o 'lib , vazni 6 0 —70 g. Bu bez ichki va tashqi sekretsiyaga ega. M e ’da osti bezi tashqi sekretsiya o rgan sifatida hazm yo'lida m e ’da osti shirasi ajratadi. B izning Langergars orolchalari deb atalgan qism ida insulin g a rm o n i ishlab chiqariladi. O d a m d a m e ’da osti bezi kasallanib, insulin ishlab chiqarishi susayib q o lg a n d a q o n d a q a n d m iq d o ri k o 'p a y ib ketadi, qandli diabet deb shunga aytiladi. Qandli diabet h a m m a yoshda ham uchrashi m u m k in , biroq k o ‘p in c h a 6 — 12 y o sh g a c h a b o 'lg a n bolalarda p ay d o b o ‘ladi. B uyrak usti bezlari. B uyrak usti bezlari bir ju ft b o ‘lib, b u y rak larn in g ustki qis m ida joylashgan og4rligi 10/14 g. Bu bez ikki: p o ‘stloq va m a g ‘iz q a v a tla r d a n tu zilg an b o ‘lib, p o ‘stloq q avati m ezoderm adan, m a g ‘iz qavati ektoderm adan hosil b o ‘ladi. Y angi tu g ‘ilgan b o la d a b e z n in g ogMrligi 6 —8 g, 1—5 y o s h d a 5,6 g, 10 yo sh d a 6,5 g, 11 — 15 y o sh d a 8,5 g, 16—20 yo sh d a 13,2 g bo 'lad i. Yangi tu g 'ilg an b o la d a p o 's tl o q qavati m a g 'iz qavatiga n isbatan yaxshi rivojlangan b o 'la d i. B uyrak usti b ezining p o 's tl o q qavati kimyoviy tuzilishi ji- h a tid a n jinsiy g a rm o n la rg a o 'x s h a s h b o 'lib , bu bezlarda kor- tikosteroid g arm o n la ri ishlab chiqariladi. Bu g a rm o n la r 40 d a n o rtiq b o ‘lib, u g le v o d la m in g m in eral tuzlar, oqsillar a lm a s h in u - vini kuchay tirad i, m u s k u lla rn in g ish qobiliyatini oshiradi va b o s h q a funksiyalarga t a ’sir etadi. M a g 'iz q ism id a adrenalin g a r m o n i ishlab chiqariladi. Bu g a r m o n y u ra k q is q a ris h in i t e z la s h tir a d i, teri, ich ak , o rg a n m u s k u lla r n i t a ’m in lo v c h i q o n t o m i r l a r i n i to r a y tir a d i, ic h a k h a r a k a tla rin i to r m o z l a y d i , m o d d a a lm a s h in u v in i, o rttira d i. B uyrak ustki bezi sim p atik nerv tolalari bilan t a ’m in lan g an . 165 Buyrak usti bezlari surunkali yelish m o v ch ilig in in g keskin form alarida Addison yoki bronza kasalligi rivojlanadi. Bu kasal- likda teri q o p la m a la ri b ro n z a tusiga kiradi. T urli xil g a r m o n l a r n i n g bir m e 'y o r d a hosil b o ‘lishi izdan c h 'q a d i g a n h o lla r boMadi, y a ’m bir xil g a r m o n la r n i kam ish- lanib chiqishi hisobiga b o s h q a g a r m o n l a r n i n g k o 'p ishlanib ch qishi r o ‘y beradi. B olalar b u n d a y kasallikka d u c h o r b o 'ls a , b o 'y o 'sis h va jin siy riv o jlan ish ja r a y o n la r ig a kesk in t a ’sir k o r s a t i s h i m u m k in . Kasalli к m o d d a la r a lm a s h in u v in in g izdan c h iq ish ig a h a m olib keladi, bola sem irib ketadi ( y o g ‘ b osadi). K asallik m a n z a ra s i g a r m o n l a r biosintezi qay d a ra ja d a b u z u l- ganiga h a m b o g 'liq b o 'la d i ( m a s a la n , qiz bola o r g a n iz m id a buyrak usti bezlari p o 's tlo g 'i g a rm o n la rim n g o ‘zgargan bio logik sintezi o q ib atid a erkak jinsiy gi\nvion\dri-androgenlar k o ‘p ish lab c h iq a rilsa (u lar b iro z m iq d o r d a s o g 'lo m ayol o r g a n iz m id a hosil b o 'l a d i ) , bu o ‘sha q iz d a e rk ak larg a xos b a ’zi a l o m a t - la rn in g p ay d o boMishiga olib keladi (ovoz d o ‘rillaydi; soqol m o 'y lo v i o 's a d i ) , e r k a k l a r d a k o 'r ila d ig a n ik k ila m c h i jin s iy belgilari h a m p a y d o b o 'lis h i m u m k in . A dren o-gen ital s in d r o m d eb a ta la d ig a n bu kasallik k o 'p i n c h a t u g ‘m a b o ‘ladi. Bu bola n o t o 'g ' r i ish lay o tg an b u y ra k , usti bezlari esa h o m ila lik dav- rin in g 3 —4 o v id a y o q aktiv rav ish d a g a r m o n l a r ishlab c h iq a r a b o sh lay d i. M a ’lum ki, g a r m o n l a r b o 'y n in g o'sishi h a m d a rivojlanishi- ga katta t a ’sir k o 'rsa ta d i va o rtiq c h a m iq d o rd a g i a n d r o g e n la r t a ’siri ostida jinsiy sistem a n o t o ‘g ‘ri sh ak llan a boshlaydi. Adrogen — genital s in d r o m qiz b o la la r d a h a m va o ‘gil b o la la rd a h a m h a r xil o 'ta d i. 0 ‘gil bolalard a jinsiy b ezlarning tuzilishi va e n d o k rin f u n k siyasi. Erkak jin siy garmoni moyakdir. Bu — juft organ. K atta yoshi i o d a m d a har bir m oyakning razmeri taxm inan 4 ,5 x 3 sm, o g ‘irligi esa 2 0 —30 g b o ‘ladi. M o y a k d a 250 ga yaqin b o ‘lak ch a b o r b o 'lib , b u la rn in g h a r birida 3 —4 ta d a n u r u g 1 k a n a lc h a lari joy- Jashgan. K a n a l c h a l a r sperm atogen epiteley bilan q o p la n g a n . M o y a k n in g yuqori p olusida unin g ortig'i joylashgan. M oyak fiziologik jih a td a n tashqi sekretor va ichki sekretor funksiyasini bajaradi. T ashqi sek reto r funksiyasi s p e r m a t o z o - idlar ishlab ch iq arish g a bo g 'liq , ichki sekretor yoki e n d o k rin 166 funksiyasi testosteron bevosita q o n g a tu sh a d ig a n erkak jinsiy g a rm o n i ishlab c h iq a rish d a n iborat. Testosteron steroid garm o n bo'lib, organizm ga ko'rsatadigan t a ’siriga k o 'ra b uyrak usti bezlari p o 's tl o g 'in in g g a rm o n la ri- d an biriga yaqin turadi. T e sto ste ro n ikkilam chi jinsiy belgilar rivojlanishiga yo rd am beradi. U tashqi jinsiy organlar, prostata bezi va u ru g ' p u f a k c h a l a r i n i n g o 's i s h i va r i v o jla n is h in i stim ullaydi. T e sto ste ro n t a ’siri ostida s o q o l- m o 'y lo v o 'sa d i, qovda ju n va b o sh q a soch erkaklarga xos rivojlanadi, hiqildoq o 's a d i va to vush b o g 'la m la ri q alinlashadi. T e sto ste ro n oqsil sintezini stim ullash o r g a n iz m d a p a r c h a la n is h ja r a y o n la rin i k a m a y t i r i s h q o b i l i y a t i g a ega. B a l o g 'a t g a y e tis h d a v r i d a o 'sm irlard a m uskullarning jadal s u r’a td a rivojlanishi, tez o'sishi a n a sh u n in g natijasida r o ‘y beradi. Qiz bolalard a bu a n a to - m ik effekt b u tu n la y b uyrak usti bezlari p o ‘stlog‘ining a n - drogenlari to m o n i d a n belgilanadi. Yangi tu g ‘ilgan o'gil b o la la r d a m o y a k la r n in g ra z m e rla ri o d a td a tashqi jinsiy o rg a n la rn in g u m u m iy razm erlariga n is b a ta n b i r m u n c h a k a tta b o ‘lib k o ‘rin a d i. K e y in , c h illa davri o ‘tg a c h , ular b i r m u n c h a zic h la sh a d i. Y o r g ‘o q to rtis h a d i va burishadi. Bir yoshlik bo lad a m o y a k la rn in g razm eri 1 x 0 ,5 sm d an oshm aydi. Bola o ‘sgan va rivojlangan sayin m o y a k la rn in g razm erlari j u d a sekin k attalashib boradi. 5—7 yoshdagi ular sezilarli darajada o ‘zgaradi. 0 ‘rta va k a tta m a k ta b y o sh id a b o la la rd a m o y a k la r jadal s u r ’atd a o ‘sa boshlaydi, k attalashadi, m o y ak tashqi se k re to r f u n k s i y a s i n i n g b u t u n l a y b o ‘l m a s lig i ( s p e r m a t o g e n e z n i n g b o i m a s lig i) kuzatilishi m u m k in . Kasallik Kleynfelter sindrom i deb ataladi. Bu kasallik k am u c h ra y d i, ta x m in a n 300—400 ta yangi tug'ilgan ch aq a lo q la rg a b itta kasal bola t o ‘g ‘ri keladi. A yol jin siy bezlarining tuzilishi va endokrin funksiyasi. Ayol jinsiy bezi tu x u m d o n d ir. Bu juft o rg a n b o ‘lib, kichik c h a n o q d a b a c h a d o n n in g ikki y o n id a joylashgan. K atta yoshli ayollarda t u x u m d o n razm eri q u y id a g ic h a b o ‘ladi: uzunligi 3 — 4 sm ; eni 2,5 sm , qalinligi 1 — 165 sm , o g ‘irligi 5—8 g. T u x u m d o n l a r u c h ta asosiy funksiyani bajaradi: g enerativ funksiya, bu funksiya urugManishga q o d ir b o ‘lgan jinsiy tu x u m hujayralarning ishlab ch iq arish , folliku llarn i yetishtirish, sariq ta n a n i hosil qilishdan iborat, vegetativ funksiya, bu funksiya 167 o 'sis h j a r a v o n la r in i t a ’m i n la s h d a n ib orat va g a r m o n a l yoki e n d o k rin funksiya. T u x u m d o n n i n g g arm o n a l funksivasi ikkita g a r m o n - e s tr o - g e n la r va p ro g estero n n i ishlab c h iq a rish d a n a m o y o n b o ‘ladi. Estrogen b a c h a d o n , q in d a m ensturatsiya (hayz ko'rish) sik- lida, kuzatiladigan siklik o 'z g a rish la r yuzaga kelishiga y o rd a m beradi. P ro g e ste ro n yoki sariq tan a g a rm o n i b a c h a d o n en- dom etriysiga t a ’sir k o 'rsatib , u n d a ro 'y bergan h o m ila d o rlik d a z a r u r b o 'lg a n m a ’lum o ‘zgarishlarni keltirib c h iq a ra d i. T u x u m d o n la r faoliyati, sh u n in g d e k , gipofizning genadotrop gar- m o n lari t a ’siri ostida bo 'lad i. Q iz bo lad a n o rm a l jinsiy rivojlanish o d a td a 11 — 12 y o s h dan keyin b o sh la n a d i. H u d d i shu yo sh d a tu x u m d o n l a r a n c h a k attalashadi. 13— 15 yoshlarga kelib qiz b o la n in g tu x u m d o n i kattaligi jih a tid a n katta yoshli ayol tu x u m d o n ig a yetadi. Biror zararli o m illa r t a ’siri ostida t u x u m d o n la r d a en d o k rin funksiyasining buzilishi ro 'y berishi m u m k in . 0 ‘gil bolalardagi kabi t u x u m d o n la r funksiyasining yetish m o v ch ilig id a qiz b o l a larda jadal s u r ’atda o'sish kuzatiladi, ayniqsa, o v o q - q o 'lla r o ‘sib ketadi. M enstruatsiyalar (hayz k o 'rish )n in g paydo bo'lishi ayol- larga xos ikkilam chi jinsiy belgilarning rivojlanishi kechikishi m u m k in . Kasallikning sababini faqat tabib to 'g 'r i aniqlab beradi. Bu b iro r infek sio n kasallikda t u x u m d o n t o ‘q im a s in in g m a ’lum zararlanishga h a m gipofiz t o m o n i d a n tu x u m d o n la r g a yetarli - c h a ta 's ir k o ‘rsatm asligiga h a m b o g 'liq b o ‘lishi m u m k in . T u - x u m d o n la r n in g x r o m o s o m a la r ta rk ib id a buzilishi bilan bog'liq b o 'lg a n kasallik h a m uchraydi. K asallarda X (iks) jinsiy xro- m o s o m a b o 'lm a y d i. Bu kasallikda t u g 'm a « p a rd a sim o n bo'y in» p a k a n a lik bilan birga in fa n tiliz m (jinsiy o r g a n la r n in g c h ala y etilishi)ning xarakterli s in d ro m i rivojlanadi. B em o rlar o d a td a p ro p o rsio n a l tuzulgan, k o 'k r a k qafasi keng, kokrak lar orasi- dagi m asofa k a tta b o 'la d i b o la la r j u d a sekin o's adi. Gipofizning tuzilishi va funksiyalari. G ip o fiz asosiy s u y a k n in g turk egari q is m id a jo y la s h g a n bo'lib, u uch bo'lak: oldingi, oraliq va orqa bo'laklardan tuzilgan m u ra k k a b ichki sekretsiya bezidir. G ip o fiz n in g uzunligi katta o d a m d a 10 m m , eni 12— 15 m m , balandligi 5 — 6 m m , og'irligi 168 0 ,5 5 —0,65 g, yangi tug'ilgan bo lad a ogMrligi 0 ,1 —0,15 g, 10 yoshda 0,33; 20 yo sh d a 0,54 g. G i p o f i z n i n g o ra liq boMagi k a tta o d a m l a r d a boM maydi, bolalarda yaxshiroq taraqqiy etgan b o 'la d i. G ip o fiz n in g o ld in - gi boMagi cidenogipofiz o rq a boMgan neyrogipofiz deyilib, ikkala boMagi ham sim p atik nervlar bilan t a ’m in lan ad i. Gipofiz 22 dan ortiq garmonlar ishlab chiqariladi. Gipofizning adinogipofiz qismidan: o ‘sish g a n n o n i, jinsiy organlarning taraq- qiyotini tezlashtiruvchi g arm o n , laktotron yoki prolaktin, sut ajratishni, q o ‘zglatuvchi garm o n , q a lq o n sim o n bezning sekretsi- yasini q o ‘zglatuvchi g a rm o n , m e ’da osti bezining sekretsiyasini q o ‘zglatuvchi g a rm o n va boshqa g a rm o n la r ishlab chiqariladi. Gip ofizning oldingi boMagi olib tashlansa, bola organizmi o's m ay qoladi. Gipofizning oldingi boMagining funksiyasi kamayib ketsa, karliklik (pakanalik) vujudga keladi. Gipofizning funksiya si ortib ketsa, gigantizm vujudga keladi. 13— 14 yoshli bolaning tana proporsiyalari saqlangan holda uning b o ‘yi 2—2,5 m yetadi. Epifiz — o ‘rta m iyada joylashgan boMib, ogMrligi 0,2 g. Bu be z d a n ishlab c h iq arilad ig an g a r m o n n o m a ’lu m . Agar bolalik- da epifiz shikastlansa, bola tez 8— 10 yoshda jinsiy voyaga yetadi. SogMom bolalarda 7 y oshdan s o ‘ng bu bez kichiklashib y o ‘qolib boradi. M u h im atam alar: Endokrin-ichki. T iroksin-qalqonsim on bez garmoni. T eto n i- ya-talvasa tutishi. I n s u l i n - m e ’d a osti garm o n i. A d re n a lin - b u y r a k usti g a rm o n i. T e s to s te r o n - e r k a k jinsiy bezlari garm o n i. E strogenlar — ayol jinsiy bezlari garm o n i. Takrorlash uchun savollar: 1. I c h k i s e k r e t s i y a b e z l a r i q a n d a y a h a m i y a t g a e g a ? 2. Q a l q o n s i m o n b e z n i n g t u z i l i s h i v a f u n k s i y a l a r i ? 3. Q a l q o n s i m o n b e z f u n k s i y a s i d a y o d n i n g r o li n i m a d a n i b o r a t ? 4. Q a l q o n o l d i b e z l a r i n i n g f u n k s i y a s i ? 5. Q a l q o n s i m o n b e z f u n k s i y a s i b u z u l g a n d a q a n d a y k a s a l l i k l a r k e l i b c h i q a d i ? 6. M e ’d a o s t i b e z i n i n g f u n k s i y a s i q a n d a y ? 7. B u y r a k u s ti b e z l a r i f u n k s i y a s i n i m a l a r d a n i b o r a t ? 8. E r k a k j i n s i y b e z l a r f u n k s i y a s i n i m a l a r d a n i b o r a t ? 9. A y o l j i n s i y b e z l a r i q a n d a y g a r m o n l a r i s h l a b c h i q a r a d i ? 10. G i p o f i z va e p i f i z b e z l a r i o r g a n i z m d a q a n d a y rol o ' y n a v d i ? 169 |
