Kichik maktab yoshidagi bolalar anatom iyasi, fiziologiyasi ya
M USKULLARNING T U Z IL ISH I, FUNKSIYALARI
Download 93.45 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- G avda m u sku llari.
- K o ‘krak muskullari.
- Qorin muskullari.
- Oyoq muskullari.
- Muskullar ishi va kuchi Statik
- Muskullarning charchashi.
- SHIKASTLANISHLAR УА BAXTSIZ HODISALARDA B IRINCH I YORDAM KO‘R SA T lSH Birinchi yordam ni tashkil etish.
- Yopiq sh ik a stla n ish la r.
- Pay c h o ‘zilishi va chiqishlar.
M USKULLARNING T U Z IL ISH I, FUNKSIYALARI YA YO SHGA O ID XUSUSIYATLARI Odam organizmida 600 dan ortiq muskul b o ‘lib, ular katta odam tanasi og'irligining 45—50 %ni tashkil qiladi. Odamning tashqi muhitdagi harakatlari va boshqa fiziologik funksiyalari muskullarning gruppa-gruppa bo'lib. reflektor harakati nati- jasida sodir bo'ladi. Muskullar tevarak-atrof muhitdagi turli ta'sirlarning sezgi organlariga t a ’siri va bu t a ’sirning markazga int;iluvchi nervlar orqali bosh miyaga borib, u yerdagi analiz- sintez jaravoni natijasida m arkazdan qochuvchi nervlar orqali muskullarga kelishi tufayli harakatlanadi. Bulardan tashqari, ichki organlarning faoliyati skelet muskullarining funksional holatiga reflektor y o ‘l bilan t a ’sir etadi. Muskullar harakatlanish organi bo'lib. muskul, nerv tolalari va biriktiruvchi to'qimalaridan tuzilgan. Muskul to'qimasi hu- jayralaridan tashkil topgan bo'lib, hujavraning ichidagi qisqaruv- chi tolalar miofibirillar deb ataladi. Muskul to'qimasi tuzilish va funksiyasiga qarab ko'ndalang-targ'il va silliq muskullarga bo'linib, silliq tolali muskullar ichki organlar qontomirlar devorida uchraydi. Muskul — muskul tolalarining yig'indisidan tuzilgan bo'lib, bu tolalar biriktiruvchi to'qima yordamida o'zaro birikkan. Har qanday muskulning boshlanish qismi — boshi va birikish qismi — dumi bo'lib, keng tanasi. ya’ni qorni muskul tolalaridan tuzilgan. Muskul boshi bilan tanaga yaqin suyakka, dumi bilan tana- dan uzoqroq suyakka birikib, qisqarganda, b o 'g 'im d a harakat bajariladi. Muskullar — muskul tolalarining yo'nalishiga qarab: duksimon, yarim patsim on ikki yoqlama patsimon, tasmasi- mon va ikki qorinchali bo'lishi mumkin. Har qaysi muskul tashqi tom ondan biriktiruvchi to'q im adan tuzilgan yupqa parda bilan o'ralgan bo'lib. bu parda fassiya deb ataladi. Fassiya alohida muskulni, bir qancha muskulni va muskullarning ham - masini o ‘rab turishi mumkin. Yumaloq muskullar og'iz, ko'z atroflda uchraydi. Kalta — y o 'g 'o n muskullar baquvvat bo'lib, yuqorigi, pastki, kamar- larda va gavda orasida uchraydi. Masalan, deltasimon dum ba muskullari. Organizmdagi muskullar har xil nomlanadi. Bosh lanish, birikish joyiga ko'ra, masalan, yelka-bilak muskul, funk siyasiga qarab chaynash muskuli, bikuvchi muskullar va h o k a zo; boshiga qarab:2 boshlik va hokazo; tuzilishiga qarab; yarim payli muskul va boshqalar; joylashishiga qarab; peshona, yelka muskullari va hokazo; shakliga qarab; trapetsiyasimon, romb- isimon muskullar deb ataladi va hokazo. Muskullarning asosiy gruppalari. Bosh va bo \vin muskullari. Bosh muskullari ikki gruppaga boMinadi: bosh skeleti musk- ullari. Bosh skeleti muskullari oldinda ikkita neshona, orqada esa ikkita ensa muskullardan tashkil topgan. Yuz muskullari mimika va chaynov muskullariga b o ‘linadi. Mimika muskullari qisqargan paytda yuz ifodasini o ‘zgartirsa, chaynov muskullari ovqatni chaynash so‘zlashish vaqtida pastki ja g ‘ni harakatga keltiradi. Bo‘yin sohasida bir talay muskullar bor. Bularga teri osti muskuli, t o ‘s h -o ‘m rov-so‘rg‘ichsimon muskul, b o ‘yinning chu- qur muskullari kiradi. Bular xilma-xil: boshni tik tutib turish, b o ‘yinni bir tom onga burish va boshqa funksiyalarini bajaradi. G avda m u sku llari. Bular o rq a va k o ‘krak m uskullarga b o ‘linadi. Orqa muskullari o ‘z navbatida yuza va chuqur mus- kuliarga bo'linadi. Orqaning yuza muskullariga trapetsiyasimon muskul va boshqalar kiradi. O rqaning c h u q u r muskullari uning o ‘z m uskullaridan, shuningdek, qovurg‘alarni ko‘taruvchi muskullaridan iborat. Orqaning chuqur muskullari boshni engashtirish, orqada, o ‘ng va chap tomonga burishda ishtirok etadi. K o ‘krak muskullari. K o ‘krak muskullari yuza ch u q u r m u s kullarga b o ‘linadi. Yuza muskullaridan katta va kichik 043A k o ‘krak muskullari, oldingi tishli muskullarni aytish m umkin. C huqur muskullardan esa qovurg‘alararo tashqi va ichki mus- kullami ko‘rsatib o'tamiz. Bu muskullar nafas olish va chiqarish- da aktiv ishtirok etadi. Diafragma yoki ko‘krak bilan qorin o ‘rtasidagi t o ‘siq b o ‘lib nafas olishda aktiv ishtirok etadi. Qorin muskullari. Qorin b o ‘shlig‘ini o ‘rab turadigan devor- lar qorinning tashqi muskuli, ichki qiyshiq muskuli, k o £ndalang va t o ‘g ‘ri m uskullardan iborat. Bu muskullarning ham m asi k o ‘krak bilan chanoq o ‘rtasida joylashgan. Ular qorin mus- kullarini hosil qiladi. Qo 7 muskullari. Q o ‘l muskullarida yelka kamari va erkin q o ‘l muskullari tafovut qilinadi. Yelka muskullari jumlasiga: eltasimon, o ‘siq usti, o ‘siq osti, kurak osti va b. kiradi. Erkin q o ll muskullariga yelka, bilak va q o ‘l panjasi muskullari kiradi. Oyoq muskullari. Oyoq muskullari jumlasiga chanoq m us kullari va erkin oyoq muskullari kiradi. Son muskullariga son- 8 — Q. Sodiqov 113 ning t o Lrt bosh 1 i muskuli. tikuvchi muskuli, sonning ikki boshli muskuli va b. kiracli. Boldir muskullari joy lash ish iga qarab 3 ga oldingi, orqa va chetki muskullarga boMinadi. Boldirnmg oldingi tom o n id a voziivchi. orqa tom onida bukuvchi muskullar joylashgan. M uskullarning kuchi to lalarning k o 'n d a la n g kesimiga, muskul tolalarining ko‘p-ozligiga qarab aniqlanadi. Muskul- ning bar santimetri o ‘rta hisobda 10 kg yuk ko‘taradi. M us kullar faoliyati nerv sistemasining q o kzg‘aluvchanligiga, mashq qilishiga, tashqi sharoitiga bog'liq. Sistemali ravishda mashq qilib borgan odam ning muskullari baquvvat boMadi, qontom ir- lari bilan yaxshi t a ’minlanadi. organizmda energiya va mod- dalar almashinuvi kuchayadi. Muskullar egiluvchan, biroz yopishqoq b o ‘lib, tashqi muhit t a ’sirida choV.iladi yoki qisqaradi. Ular qisqarganda b o ‘glim- larida harakat vujudga keladi. Muskullar b o kg‘imdan o ‘tishga qarab, bir b o 'g ’imli (m asalan, deltasim on muskul) b o ‘lishi mumkin. Muskullar Ixrg'imlardagi harakatda ishtirok etishiga qarab, sinergist \a antagonist muskullarga boMinadi Sinergist muskul lar qisqarganda umumiy harakat vujudga keladi. Masalan, yelka, bilak va yelkaning 2 boshli muskullari qisqarganda, tirsak b o lg kimida bukish harakati boMadi. Antogonistik muskullar qisqarganda qarama-qarshi harakatlar vujudga keladi. M asa lan, yelka, velka-bilak va yelkaning 2 boshli rnuskullariga yel kaning 3 boshli muskuli antogonistdir. U qisqarsa, tirsak b o ’gMmida yozish harakati boMadi. Muskullarning rivojlanishi. Muskullar hayvonot olamining taraqqiyoti jarayonida differensiyalashib borib, sut emizuvchi hayvonlarda ancha rivojlangan. Odam em brionida muskullar mezodermaning orqa-chetki qismidagi somitlardan hosil boMadi. Muskullar ernbrioning mezodermasidan hosil b o ‘ladi: bunda avval hayot uchun eng zarur muskullar: til. lab diafragma, qovurg‘alararo so'ngra qo‘l, gavda va oyoq muskullari rivojlanadi. Bola tug‘ilganda barcha muskullari b o ‘lib, ular mayda va rivojlanmagan boMadi. Muskullar bolaning hayoti mobaynida rivojlana borib, odam ning 25 yoshida t o ‘liq shakllanadi. M us kullarning rivojlanishi skeletining taraqqiy etishga va bola qaddi- qom atining shakllanishiga sababchi boMadi. Yangi tugMlgan bola muskullarining vazni 23,3 foizni, 8 yoshda — 27,2 %n i , 12 yoshda — 29,4 %ni, 15 yoshda — 32,6 %ni, 18 yoshda 44,2 %ni tashkil etadi. 1 yoshda yelka kam ari, q o ‘l m uskulla ri yaxshi rivojlangan b o ‘ladi. Bola yuraboshlashi bilan orqadagi uzun muskullar, dum ba muskullari tez o ‘sa boshlaydi. 6—7 yoshdan boshlab q o ‘l panja muskullari tez rivojlanib boradi. Bolalarda bukuvchi muskullarning tarangli- gi yuqoriroq b o ‘lib, bular yozuvchi muskullarga nisbatan tez rivojlanadi. 12— 16 yoshda yurish-turish uchun zarur m uskul lar rivojlanadi. Yosh ortib borishi bilan muskullarning kimyo- viy tarkibi, tuzilishi ham o ‘zgara boradi. Bola muskulida suv b o ‘ladi. Muskullarning rivojlanishi bilan ulardagi qontomirlari va nerv tolalari soni ortib boradi. U m u m an , katta odamlarda 50 yoshdan boshlab muskullar sust rivojlanadi. Keksayganda ularning vazni 15—2 0 % kamayadi. Muskullar ishi va kuchi Statik ishda organizmdagi bir gruppa muskullar uzoq m ud- dat qisqarib turib m a ’lum holatni hosil qiladi. Statik holatga tik turish boshni vertikal holatda k o ‘tarib ushlab turish va boshqalar misol b o ‘ladi. Muskulning ishi va kuchi lining uzunligiga bog‘liq b o ‘ladi. M u sk u ln in g k uchi shu m u sk u l b a r c h a to la la ri у ig‘indisi k o ‘ndalang kesigi diam etriga t o ‘g ‘ri mutanosib. B oshqacha aytganda, muskulning ko‘ndalang kesigining diametri qancha katta b o ‘lsa, muskul shuncha kuchli b o ‘ladi. Muskulning ishi yuk og‘irligi normal b o i g a n d a eng yuqori b o ‘ladi. Yuk og£irligi norm adan ortiq b o ‘lsa ham muskulning ish qobiliyati pasayib ketadi. Jismoniy m ehnat va sport bilan shug‘ullanganda muskul tolalarining y o ‘g ‘onligi va kuchi orta boradi; 8—9 yoshda muskul kuchining ortishi tez b o ‘ladi. 9 yoshdan 12 yoshgacha muskul kuchining ortish intensivligi birm uncha sekinlashadi. 0 ‘smirlarda balog‘atga yetishi davrida muskullarning kuchi tez ortadi. Organizmdagi turli muskullarni kuchi tez ortadi. O r ganizmdagi turli muskularining kuchi turlicha rivojlanadi, 5— 6 yoshda yelka va bilak, muskullari, 6—7 yoshlarda panja m us kullari 9 yoshdan boshlab boshqa muskullarni kuchi orta b o radi. 7—9 yoshdan 10— 12 yoshgacha tizzaning bukuvchi 4 115 bosh I i muskulning kuchi o'rtacha 3,6 kg 10— 12 yoshdan bosh lab 13— 15 yoshgacha esa 4,8 kg teng. Bolaning 8— 17 yosh- larida yozuvchi muskullarning kuchi bukuvchilarga nisbatan ortiq b o 'lad i. 8— 10 yoshdan boshlab o Lng qo'lning kuchi ortiq b o la d i, bunga sabab o'ng qo'lni ko'p qon bilan ta’minlanishidir. 8— 10 yoshda o'gil bolalarda o'n g qo'lning kuchi qiz bolalar- ning shu qo'liga nisbatan 1—3 kg. 13 yoshda 9 kg 16 yoshda 15 kg, 19 yoshda — 17.5 kg. 22 yoshda — 18 kg ortiq boMadi. Muskullar kuchining ortib borishi mashq qilishga, bolaning jinsiga bog'liq. Qiz bolalarda muskullarning kuchi o'gil bola- larga qaraganda birm uncha kam bo'lishi amqlangan. Mashq qilish ta'sirida muskullarning massasi orta boradi, m oddalar almashinuvi kuchavadi. ayrim organlarni (yurak. o'pka, ovqat hazm qilish va boshq.) faoliyati ortadi. natijada, umum iy or- ganizmning o'sishi va rivojlanishi yaxshilanadi. Muskullardagi tezlik, chaqqonlik va chidamlilik xususiyat- larining yoshga qarab o'zgarib borishi. Harakatlar tezligida oddiy harakatlardagi muskullarni qisqartirishdagi larent, ya’ni yashi- rin davri katta ahamivatga ega. 7—8 yoshli bolalarda oddiy harakat refleksinmg latent davri 11— 12 yoshli bolalarning harakat reflekslarini latent yoki yashirin davriga qaraganda 1,5 marta ortiq. 13— 14 yoshda harakat refleksinmg yashirin dav riga teng bo'ladi. Latent davrining davomiyligi harakat markazlarining labil- ligiga markaziy nerv sistemasidagi sinapslar orqali q o ‘zg'alish irnpulsining o'tishiga va skelet muskullarining qisqarish tezli- giga bog'liq bo'ladi. Muskullarning dinamik ishi bilan statik holatini almashi- nishidan s o ‘ng muskullarni qisqarishdagi patent davri uza- yadi, bu holat ayniqsa 7—8 yoshdagi bolalarda a niqroq kuzatiladi. Bolalarda harakatlarning tezligi va chastotasi yosh say in ortib boradi. Ayniqsa, 10— 13 va 14— 15 yoshda yuqori darajaga yetadi. Bolalarda q o ‘i panjasining muskullari ovoq muskullariga qaraganda barvaqt rivojlanadi. Bolaning 8 yoshda q o ‘l panjasi ning muskullari maksimal tez harakatlarni bajara boshlaydi. B o‘g'im larda muskul harakatlarining tezligi 12— 13 yoshdan boshlab ortadi. Muskul harakatlarining tezligi ortib borishi nerv sistemasining labilligiga qo'zg'alish va tormozlanish jarayon- 116 larining almashinib turishining o ‘zaro bog‘liqligiga va nerv jaray- onlarining harakatchanligiga bogMiq boMadi. U zun parallel m u s k u l t o l a l a r i g a ega b o 'l g a n m u s k u l la r p a t s i m o n va yelpig’ichsimon muskullarga nisbatan nozik koordinatsiyalash- gan harakatlarni amalga oshirishda tezroq qisqaradi. 7—8 yoshli bolalarda muskullarni qisqa m uddatda aniq nozik harakatlarni bajarish qobiliyatiga ega b o ‘lgan chaqqoniik boMmaydi. Bundav chaqqonlik bolaning hayotida asta-sekin hosil b o ‘ladi va yosh ortishi sayin ortib boradi. Aniq nozik kordinatsiyalashgan hara- katlarning bajarilish koYiikmaiarini hosil qilinishiga bogliq. Jis- moniy mashqlar harakat tezligi va chaqqonlikm orttiruvchi bo‘lib hisoblanadi. Jismoniy mashq bilan shug4illangan odamlarda deyarli barcha gruppa muskullarining harakat tezligi yuqori darajada b o ‘ladi. Odam 20—30 yoshlarida muskullar qisqarishin- ing latent davri eng qisqa vaqtga ega bo'ladi. Odamning 30 yoshidan so‘ng muskul qisqarishining yashirin davri uzayadi va tabiiy ravishda harakat tezligi kamayadi. C hapaqay bolalarda chap tomondagi gruppa muskullari ning maksimal chastotasi o ‘ng tom ondagi shunday gruppa muskullarga qaraganda yuqori. Bolaning 7 yoshidan 16 yoshigacha harakat su r’ati 1,5 martaga ortadi. Biroq bu ortish bolaning turli voshida turli tezlikda b o ‘ladi. Bolalarda chaqqonlikni rivojlanishining 3 ta pog‘onasini kuzatiladi. Chaqqonlikning birinchi darajasi (pog‘onasi) harak- terlarini fazoda aniq b o ‘lishi bilan harakatlanadi, ikkinchisi turli vaqt muddatlardagi bajarilgan harakatlarning aniqligi bilan va uchinchisi — harakat davomida kutilmagan harakatlarga javob- ning tezligi bilan harakatlanadi (V. S. Farfel). Q o ‘llarning harakatdagi aniqlik va chaqqonlik hamda kichik burchak hosil qilib harakatlanishi yosh sayin ortib boradi. C hidam lilik m a ’lum gruppa muskullarining ish qobiliyatini u z o q r o q sa q la n ib tu ris h xu su siy ati bilan h a r a k a t l a n a d i. B oshqacha qilib aytganda, charchashga qarshilik kolrsatish xususiyatidan iborat. Dinamik harakatlarda ishda chidamlilik ichki organlarni ayniqsa yurak qontomirlari va nafas olish sis- t e m a l a r in i n g xususiyatiga bogMiq b o ‘ladi. O rg a n iz m n in g chidamliligi bajariladigan ishning harakati va intensivligiga qarab o ‘zgarib turadi. Ishning intensivligi q a n c h a yuqori b o ‘Isa, chidamlilik shuncha karn bo4adi. Ish intensivligi qancha yuqori bo'lsa, chidamlilik shuncha kam bo'ladi. Ish intensivligi qancha yuqori bolsa, chidamlilik shuncha kam boladi, ish intensivligi ikki marta ortishi bilan chidamlilik 100 marta kamavishi mumkin. Statik holatni saqlanib turuvchi bo'yi va gavdaning yozuv- chi muskullari o ‘tirganda va tik turganda statik holatga nisba- tan k o ‘proq chidamlilikka ega b o lad ilar. Statik holatdagi ichki organlarning ish qobiliyatiga emas, balki harakat nerv marka- zining funksional holatiga bog‘liq bo'ladi. Yosh sayin dinam ik ishdagi chidamlilik ortib boradi, lekin ortib borishi bir tekisda b o ‘lmaydi. 8— 10 yoshli qiz va o ‘gil bolalardagi chidamlilik bir xil. Chidamlilik 12— 15 yoshda ayniqsa o ‘gil bolalarda ancha ortadi. Dinamik ishga chidamlilikni eng yuqori boMishi 25— 30 yoshda b o ‘ladi. Statik holatni chidamlilikni ortib borishi bolaning yoshi sayin bir tekis boMadi. Muskullarning charchashi. Charchash deb alohida organ yoki butun organizmni yoki t o ‘qimani funksiyalanishdan so ‘ng ish qobiliyatini vaqtincha pasayishiga aytiladi. D am olishdan so‘ng charchash bosiladi. Odam ning bir gruppa muskullarini charchashining ergograf asbobi yordamida tekshiriladi. Muskullar ish vaqtida yoki statik hollarda uzoq m uddat qisqarib turishi yoki birorta jismoniy ish bajarganda charchay- di. Muskul charchaganda muskulning qisqarishdagi latent davri uzayadi, kuchi kam ayadi, t a ’sirotlarga javob berish tezligi kamayadi, organizm ning chidamligi kamayadi. Bolaning yoshi qancha kichik b o l s a , u shuncha tez oson charchaydi, ayniqsa bir turli muskul faoliyatida tez charchash vujudga keladi. Bolalar harakatsiz holatda harakatlarini uzoq m uddat ushlab turilgan- da kattalarga nisbatan tezroq charchaydilar. Ish qobiliyatining uzoq saqlanishda va charchashning boshlanishida markaziy nerv sistemasi hal qiluvchi rol o ‘ynashini I. M. Sechenov, I. P. Pav lov, N. E. Vvediniskiy va A. A. Uxtomskiylar o ‘z tekshirishlar- ida k o ‘rsatib beradilar. Organizmning charchashida bosh miya p o ‘stlog‘ining t a ’siri k o ‘p tajribalar bilan isbotlab berilgan. Charchash va vegetativ nerv sistemasining t a ’sir etishini olim- lardan L. A. Orbeli va A. G. Gensinskiy k o ‘rsatib berdilar. Ish qobiliyatini tiklashda eng yaxshi usul aktiv dam olishdir. N.. M. Sechenov uzoq ishlash natijasida charchagan o ‘ng q o ‘lning 118 ta m o m ila dam olish sharoitida ish qobiliyati qan d ay tiklanishi- ni, shuningdek, chap q o ‘l muayyan ish bajargan y a ’ni aktiv dam olish vaqtida ish qobiliyati qanday tiklanishini solishtirib k o ‘radi. Ish qobiliyati passiv d a m olishga nisbatan aktiv dam olishda te z ro q tiklanishi i n a ’lu m b o ‘ladi. S h u n in g u c h u n , o rg an izm ch a rc h a g an d a aktiv dam olish passiv dam olishga nisbatan foy- dali. Harakatsizlik yoki a d in o m iy a teridan proprioretsetorlardan va vestibular a p p a ra td a n nerv sistemasiga m arkazga intiluvchi impulslami kelishini kamayishi yoki t o lxtashi bilan vujudga keladi. N atijada muskullardagi m o d d a alm ashinuvi rejlektor y o ‘li bilan o ‘z - o ‘zidan boshqarilishi kamayadi. Bu muskul tolalarining in- gichkalashishiga olib keladi. 7—8 yashar bolalar k o 'p harakat qiladilar k o ‘p energiya sarf qiladilar. SHIKASTLANISHLAR УА BAXTSIZ HODISALARDA B IRINCH I YORDAM KO‘R SA T lSH Birinchi yordam ni tashkil etish. Baxtsiz hodisalarga t o lsatdan shikastlangan m iy an i, ta n a n in g b iror yerini yaralanishi, sinish, kuyish, z ah arlan ish , chiqish va b. kiradi. S hifokor kelgunga q a d a r tarbiyachi b irin ch i y o rd a m k o ‘rsatishni bilishi kerak. Baxtsiz h o d isa r o ‘y b e rg a n id a osoyishtalik va o ‘z - o ‘zini b o sh q a ra bilish kerak. T arb iy ach i b o lan in g yoniga tin c h , xotir- ja m va ishonch bilan kelib uni o'z iga tenglantirishi, o ‘zini yaxshi tu tish in i am alga oshiradi. A garda shikastlangan bola atrofida katta bolalar t o ‘planib tu rg a n b o ‘lsa, u lard an birontasi tarbiyachiga y o rd a m berishi m u m k in . Birinchi y o rd a m tez, c h a q q o n , z a ra r k o ‘rg a n d a o g ‘riq hosil q i l m a s d a n a m a l g a o s h i r i l a d i . A v v a lo , b o l a n i q u la y j o y g a o 4 k a z ila d i yoki yotkiziladi, unin g k o ‘ylak tugm alari, kiyimlari yechiladi, so‘ng shikastlangan oyog‘i yoki qoMiga qaraladi. Ba’zi hollarda kuyganda sinishning b a ’zi hollarida kiyimlar yechilm ay c h o k id a n qirqiladi. Teri sh ik a stla n g a n d a terini shikastlangan yeriga m ikrob yoki boshqa narsalar tushm aslik chorasi ko'riladi. B uning u c h u n , q o ‘l sovun bilan yaxshilab yuviladi, spirt bilan artiladi va yod surtiladi, yaraga ustki kiyim, k o ‘r p a - t o ‘shaklar tegib ketmasligi kerak. T o z a q o ‘l bilan yara dizenfeksiya qiluv- chi m oddalar bilan artiladi, unga sterilizatsiya qilingan bog‘lam i 19 q o ‘yiladi. Yarani tozalash uchun yod, xlo ram inning 1 % eritmasi 0,5 % kaliy perm angenat, 3 % penkis vodorod, streptotsid, bi- o m itsinlam ing eritmasi yoki surm aiardan foydalanish m umkin. H u sh id a n ketish, elektr toki urishi kabi o g 'ir shikastlan- g a n d a nafas to 'x ta sh i m u m k in . Bundav h ollarda s u n ’iy nafas oldirish am alga oshiriladi. Bu ish rezina nay orqali am alga oshiriladi. N a y n in g bir uchi b e m o r n in g b urni yoki o g ‘ziga, ik- k in c h i u c h i y o r d a m b e ru v c h i o g 'z ig a tiq ilad i. R e z in a nay b o 'lm a s a b e m o r og'z iga bir n e c h a qavatli marli q o 'y ib . o g ‘ziga o g ‘zini q o ‘yib havo yuborish m u m k in . O g i z orqali nafas chiqa- rish x o tirjam lik b ilan , ten g bir m e ’y o rd a q aytarilishi kerak (b o g ‘c h a bolalariga bir m i n u td a 22 —26 m arta) c h o ‘kkan b o l a larda s u n ’iy nafas old irish uzoq m u d d at olib boriladi. Yopiq sh ik a stla n ish la r. S h i k a s t l a n i s h l a r o c h i q va y o p iq b o ‘Iadi. Y opiq shik astlan ish d a teri shilliq p a rd a la r b u tu n saqla- nadi, o c h iq s h ik astlan ish d a teri va shilliq qavatlarn in g b u tu n - ligi buziladi. Y opiq s h ik astlan ish d a q a n d a y shikastlanish (chi- qish, sinish va b. bilish kerak) shikastlangan joyni ushlab ko'rish m u m k in em as, ch u n k i o g ‘riq kuchayadi. Ezilganda teri ostidagi yoki m uskullardagi q o n to m ir la r n in g shikastlanib, q o n zarar- langan jo y k o ‘karib shishib ketadi. B a ’zi h o la td a ichki a ’zolar shikastlanishi m u m k in . S hikastlangan joyga ho' l latta q o ‘yiladi. Z a r a r la n g a n qism biroz yuqoriga k o 'ta rib q o ‘yiladi. Boshning kuchli ezilishida miyaga qon quyilishi, shuningdek, m iya chayqalib lat yeyishi bilan sodir b o l a d i . B unday hollarda bosh o g ‘rig‘i, bosh aylanish, q u lo q n in g sh a n g ‘illashi u m u m iy madorsizlik, rangning oqarishi, qusish, hatto hushdan ketish sodir b o ‘ladi. Bu belgilar b ird a n hosil boMmasdan bir n e c h a kun o ‘tg a n d a n keyin h am hosil b o ‘lishi m u m k in . S h u n in g u c h u n , teri yoki shilliq q o p la m a la r s h ik a stla n g a n - da te z d a m ik ro b la rn i h a lo k qiluvchi c h o r a la r k o lrish kerak. B u n in g u c h u n x o hlagan dizenfeksiyalovchi m o d d a la r d a n foy dalanish m u m k in . S hikastlangan qism katta b o i s a , uning atrof- lari dizenfeksiyalanadi, s o ‘ng stirill b o g ‘lam qo'yiladi. Yarani yuvish m u m k i n em as. S h ik a s tla n g a n qism ga c h u q u r kirgan n arsan i oiish m u m k i n em as. C h u n k i q o n ketish kuchayishi m u m k in , qo n oqishda uni t o ‘xtatish u c h u n y ordam berish lozim. B u n d a birinchi o ‘rin d a q o n ketishni t o ‘xtatish kerak. A r- teriya, vena, kapilar q o n ketishlar farq qiladi. Arteriya q o n ketish 120 xavfliroq hisoblanadi. Arteriya to m ir shikastlanishshda o ch qizil tusli q o n oqadi. V e n a d a n esa, t o ‘q qizil rangli q o n oqadi. K a p illa rla rd a n q o n k e tg a n d a s h i k a s tla n g a n q ism in i b a r c h a yuzasidan to m c h ila b qon ketadi. K apillardan qo n ketish tezda t o ‘xtab qoladi. Q o n ketishining sovuq (sovuq latta m uz, qor. m u z d e k suv) q o ‘yish, shuningdek, tananing shu qismini biroz k o ‘tarib qo'y ish q o n ketishini tez t o ‘xtashiga y o rd a m beradi. K uchli arterial q o n ketishda q o 'l, oyoq, yelka oldi, bol- d irni yuqorigi q ism id a n rezina jgut b o g ‘la nadi, yoki sochiq, yoki rezina a rq o n bilan qattiq b o g 'la n a d i. Jgutni 1 — 1,5 soat- ga c h a bogMash m u m k in . B u ru n d a n q o n k e tg an d a bolani tin c h la n tirish , yoqalari va kam a rin i b o lshatib, b o lan in g boshini biroz orq ag a tashlatib, bu rn in i y u m s h o q qismi ushlab turiladi. Bu y o rd a m b erm asa b u ru n g a paxta yoki d o k a ta m p o n i qo'y ilad i. Q o n t o ‘x tag an d an keyin bola aksa urmasligi, y o ‘talmasligi kerak. Pay c h o ‘zilishi va chiqishlar. P ay va b o ‘g ‘l a m l a r n i n g c h o ‘z ilish i k e s k in h a r a k a t l a r , n o t o ‘g ‘ri sakrash, n o q u la y aylanishlarda chiqadi. Pay, b o g l a m c h o kz ilish in in g belgilari b o ‘lib, o g ‘riq, sh ish ish , b o ‘g ‘im d a h a ra k a tn in g chegaralanishi va b. hisoblanadi. B u n d a birinchi y oradm : bint yoki b iro n ta m aterial bilan bogMash b o ‘lib, b u n da ichki qo n ketish t o ‘xtayda, b o ‘g ‘im h ara k a t qilm aydi, s o ‘ng zararlan g an yerni biroz k o ‘tarib, m u z yoki m u z d e k suvli paxta q o ‘yiladi. Q a ttiq s h ik a s tla n g a n d a b o lg ‘im d a n suyak c h iq ib ketadi, bu Download 93.45 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling