Кимё фанидан абитуриентлар


IZOTOP, ISOBAR, IZOTON, IZOELEKTRONLAR


Download 2.95 Mb.
bet63/71
Sana21.08.2023
Hajmi2.95 Mb.
#1668945
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   71
Bog'liq
Kimyo qo\'llanma 1-qism

IZOTOP, ISOBAR, IZOTON, IZOELEKTRONLAR



IZOTOP protonlar soni bir xil, ammo neytronlar soni turlicha

Yadro zaryadlari bir hil massasi jixatdan farq qiluvchi atomlar izotoplar deyiladi.



IZOBAR proton va neytronlar yig’indisi bir hil

Massalari bir hil, ammo yadro zaryadlari xar xil bo’lgan elementlar izobarlar deyiladi.



IZOTON

Yadrolarida neytronlar soni teng lekin protonlar soni turlicha bo’lgan elementlar izotonlar deyiladi.



1.Yadro reaksiyalari





/

Zarracha nomi

Belgisi

Zaryadi

Massasi

Yadroga qo’shilsa

Yadrodan ajralsa

1

Proton

P

+1

1

n +1
m +1

n -1
m -1

2

Neytron

N

0

1

n ўзгармайди
m +1

n ўзгармайди
m -1

3

Al’fa



+2

4

n +2
m +4

n -2
m -4

4

Betta

-

-1

0

n -1
m ўзгармайди

n +1
m ўзгармайди

5

Elekrton

e

-1

0

n -1
m ўзгармайди

n +1
m ўзгармайди

6

Deyteriy

D

+1

2

n +1
m +2

n -1
m -2

7

Pozitron

+

+1

0

n +1
m ўзгармайди

n -1
m ўзгармайди

8

Tritiy

T

+1

3

n +1
m +3

n -1
m -3

9

Protiy

H

+1

1

n +1
m +1

n -1
m -1

10

Gamma



0

0

n ўзгармайди
m ўзгармайди

n ўзгармайди
m ўзгармайди

11

Geliy

He

+2

4

n +2
m +4

n -2
m -4



2. Kvant sonlar xaqida ma’lumot





Кvant sonlar

Nimani belgilaydi

Белгиси

1

Bosh

Elektron energiyasi sapasini. Orbitallar sonini

n

2

Orbital

Elektron bulut shaklini va energetik holatini

l

3

Magnit

Elektron bulutning fazodagi yo’nalishini

m

4

Spin

Elektronni o’z o’qi atrofida qaysi tomonga aylanishini

s


Bosh kvant son (n) (energetik sath)

Orbital kvant son (l) (energetic sath)

Magnit kvant son (m)

K n=1

s l=0



L n=2

s l=0
p l=1



M n=3

s l=0
p l=1
d l=2



N n=4

s l=0
p l=1
d l=2
f l=3





POG’ONACHALARDA ELEKTRONLARNI TO’LIB BORISHI
Elektronlarning harakati to’rtta kvant soni bilan tavsiflanadi.
1. Bosh kvant soni - n n=l, 2, 3, 4, 5 ... K L M N O... Bosh kvant sonining qiymati qancha kichik boisa, ayni pog’onachalardan elektronlarning yadro bilan bogianish energiyasi shuncha katta boiadi. Har qaysi energetik pog’onadagi elektronlar soni 2n2 formula bilan topiladi.
2. Orbital kvant soni - l
Orbital kvant soni energetik pog’onachalardagi elektronlarning energiyasini yoki elektron «bulut»larning shaklini ifodalaydi. Orbital kvant sonining qiymati 0 dan n-1 gacha boiadi.
Pog’onachalardagi elektronlar soni quyidagi formula bilan topiladi: 2(21+1).
3. Magnit kvant soni – m. Magnit kvant soni elektronlarning atomdagi holatini yoki elektron «bulut»larning magnit maydoniga nisbatan qanday holatda bo’lishini ifodalaydi.
Magnit kvant sonining son qiymati +1 dan -1 oralig’ida bo’ladi.
1=0 bo’lganda m=0 bo’ladi;
l=1 bo’lganda m=+l,0,-l bo’ladi;
l=2 bo’lganda m=+2,+l,0,-l,-2 bo’ladi.
Energetik pog’onadagi energetik yacheykalar soni n2 bilan aniqlanadi.
Masalan, n=4 bo’lganda, 42=16 ta yacheyka bo’ladi.
4. Spin kvant soni – s Spin kvant soni elektronning o’z o’qi atrofida aylanishini ifodalaydi. Uning son qiymati bitta elektron uchun + 1/2 ga, ikkita elektron uchun +1/2 va -1/2 ga teng bo’ladi.
Bir atomda to’rttala kvant sonlarining qiymati bir xil bo’lgan ikkita elektron bo’lishi mumkin emas. n, l, m kvant sonlari bir xil bo’lgan ikkita elektron bo’lsa spinlari qarama-qarshi bo’lishi bilan bir-biridan albatta farq qiladi (Pauli prinsipi).
Pog’onachalardagi bo’sh yacheykalar elektronlar bilan avvalo bittadan maksimal darajada to’ladi, so’ngra ortib qolgan elektronlar tartib bilan juftlasha boshlaydi.
Umuman olganda energetik qobiq va qobiqchalarning elektron bilan to’lib borish tartibini quyidagicha tasvirlash mumkin:
Pog’onachalarda elektronlarni to’lib borishi V.M.Klechkovskiy (1900— 1972) qoidasiga asosan aniqlanadi. Bunga ko’ra elektronlar quyidagi tartibda elektron pog’onachalarni to’ldirib boradi. ,

1 Is-

2s^

2p->

3s-+

3p-

4s->

3d—

4p^

5s->

4d^

5p-

6s-^

4f—

5d^

6p-

7s-+

5f->

6d-+ |

Elektron pog’onachalardagi yacheykalarning elektronlarga to’lib borish tartibi Xund qoidasiga amal qiladi. Elektronlar avval yacheykalarni toq ho-latda to’ldiradi. Masalan, 2p yacheykalarning har birini toq elektronlar egallab bo’lgan, qo’shilayotgan elektronlar toq elektronlarni juftlab boradi.
Qavatlarning elektronlar bilan to’lib borish tartibi:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d10 4p6 5s2 4d10 5p6 6s2 5d1 4f14 5d10 6p6 7s2 6d1,2 5f14 6d10 7p6
Ushbu to’lib borish tartibidan chetlashuvchi elementlar: Cr, Cu, Nb, Mo, Ru, Rh, Pd, Ag, Pt. Au
YIII. KIMYOVIY BOG’LANISH TURLARI.
Elektrmanfiyligi bir xil bo’lgan atomlar orasida umumiy elektron juftlari hosil bo’lishi hisobiga vujudga keladigan kimyoviy bog’lanish kovalent qutbsiz bog’lanish deyiladi. Elektrmanfiyliklari bir-biridan biroz farq qiladigan atomlardan orasida hosil bo’lgan kimyoviy bog’lanish kovalent qutbli bog’lanish deyiladi.
Bir atomning kimyoviy bog’Ianishda ishtirok etmagan, ya'ni taqsimlanma-gan elektron jufti va ikkinchi atomning bo’sh orbitali o’rtasida hosil bo’lgan bog’lanish donor-akseptor yoki kordinatsion bog’lanish deyiladi.
Ionlar zaryadlangan zarrachalardir. Atomlar elektron berganda yoki elektron biriktirib olganda zaryadlangan zarrachalar, yayni, ionlarga aylanadi.Atomning yo’qotgan va qabul qilib olgan elektronlar soni ionning zaryad miqdorini belgilaydi. Qarama-qarshi zaryadlangan ionlar bir-biriga tortiladi. Ionlar orasida hosil bo’lgan kimyoviy bog’lanish ion bog’lanish deb ataladi.
Ionlarning o’zaro birikishidan hosil bo’lgan moddalar ionli birikmalar deyiladi.






Bog’lanish turi

Qanday xosil boladi

Misollar

Bog’lanish energiyasi

1

Qutbsiz kovalent

NEM qiymati bir hil element yoki elementlar orasida

H2,O2,N2,CI2,F2,Br2,J2,NCI3, Peroksidlar(H2O2),O3,P4,CS2

Mustahkam

2

Qutbli kovalent

NEM qiymati farq qiluvchi har hil metalmaslar orasida

НCI, HBr, HJ, H2O, NH3, HF, SO2, SF6, SO3, CO, CO2, azot (oksidlari) HN3, N2H4, kislotalar, alkan, alken uglevodorodlar, P2O3, P2,O5, PH3, PCI3, PCI5, SCI2, SiCI4

Mustahkam

3

Ionli

Metal va metalmas orasida (tuzlarda)

KCI, NaI, Li2S, CsF, BaCI2,

Mustahkam

4

Metall

Faqat metallar orasida

Barcha Me (Fe,Cu,AI…)

Mustahkam

5

Vodorod

Ichki molekulyar

Diollar, triollar, o-nitrofenol, o-hlorfenol, pirokatehin, DNK, RNK, salis’il kislota, amino kislotalarda, organik (karbon) kislotalarda.

Oddiy kovalent bog’dan 10 marta zaif

Molekulalararo

Suv, spirtlar, DNK aminokislotalarda, organik (karbon) kislotalarda.

6

Donor akseptor yoki kordinasion




Kompkeks tuzlar, ammoniy (NH4) birikmalari, NH4CI, PH4CI, H3O+, CO, N2O5, HNO3, DNK, RNK, kristallogidratlar, N2H5CI, N2O, [CF6]2-

Mustahkam

IX. GIBRIDLANISH TURLARI



Gibridlanish

Xolati

Burchagi

Misollar

sp

Tekislik (chiziqli)

180o

C (karbin), alkin, CH2=C=CH2, CO2, CS2, BeCl2 (birikmalari), CO

sp2

Tekislik
(burchakli)

120o

C(grafit), alken, bemzol, vinil benzol (stirol), BCl3 (birikmalari), AlCl3 (birikmalari), SO2, SO3, H2SO3, HNO3, HNO2, KrOF2, COF2, O2, O3, H2CO3, aldegid, keton, HCOON

sp3

Fazoda(tetreedr yoki trigonal piramida)

109028’

С(olmos), alkan, sikloalkan, H2SO4, NH3, NH4+, H2O, H3O+, HCl, HClO, HClO2, HClO3, HClO4 (tuzlari), P4, F2O, CCl4, SiO2, POCl3, CH3-NO2 (metal nitrat)

sp3d

Fazoda uchburchakli Bipiramida




PF5, PCl5

sp3d2

Fazoda (aktaedr)




SF6, SCl6, Ba2[XeO6], K4[Fe(CN)6], K3[Fe(CN)6], [Cr(NH3)6]Cl2



X MOLEKULALARNING FAZOVIY SHAKLLARI




Fazodagi holati

Misol

1

Uchburchakli piramida

BF3, PH3, NH3

2

Chiziqli

CO, C2H2, BeCl2,

3

Yassi

C2H4, C6H6, HCHO

4

Teng tomonli uchburchak

AlCl3, NO3-, SO3

5

Tetraedrik

NaClO3, NH4+, SO42-, CH4

6

Burchakli

NO2-, SO2

7

Kubsimon

NaCl, KCl

XI KRISTAL PANJARA TURLARI



Kristada panjara turi

Suyuqlanish temperaturasi

Elektr o’tkazuvchilar

Moddalarga hos hususiyatlar

Misollar

Molekulyar

Past

Dielektrik elektr o’tkazmaydi

Suvda yomon organik erituvchilarda yahshi eriydi, oson suyuqlanadi

H2,CI2,CO2,(quruq muz) C6H6 krahmal deyarli barcha organik moddalarda spirtlar, NH3,J2, H2O muz. Gal(kristallari) O3, O2, F2 inert gazlar, oq P4 S (allotropiyasi) barcha gazlar mochevina (CO(NH2)2), N2, galogenlar

Atomli

Juda yuqori

Dielektrik yoki yarim o’tkazgich

Juda qattiq, suyuqlanish temperaturasi yuqori, suvda erimaydi

Olmos, kremniy, B, SiO2, SiC, B4C3, Si, Ge, grafit, karbin, P(qizil), P(qora), TiO, TiO2

Ionli

Yuqori

Suyuqlanma holatida tok o’tkazadi

Tuzsimon, suvda yaxshi eriydi, yaxshi dissosilanadi.

NaCl, KOH, CaO, K2O, Tuzlar, oksidlar, asos (ishqor)

Metalli

Keng miqyosda o’zgaruvchan

Yaxshi o’tkazadi

Metallarga xos fizik hususiyatlar

Metallar va qotishmalar




Download 2.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   71




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling