Kimyo – moddalar, moddalar xossalari va ularning bir-biriga aylanishini o`rganadigan fan. Kimyo fanining predmeti

1. Kimyo – moddalar, moddalar xossalari va ularning bir-biriga aylanishini o`rganadigan fan.
2. Kimyo fanining predmeti – barcha tabiiy va sintetik moddalar.
3. Sintetik kimyoviy moddalar – tabiatda mavjud bo`lmagan, sintetik yo`llar bilan hosil qilingan moddalar. M:Polietilen, plastmasasalar, dori vositalari, kapron va neylon tolalar, avtomobil texnik qismlari va boshqalar.
4. Abu Ali ibn Sino – a) dorivor moddalarning ma`lum tarkibda bo`lishini ta`riflash orqali tarkibning doimiylik qonuniga, b) sodda va murakkab dorilarga toifalash orqali atom-molekulyar ta`limotning dastlabki tushunchalari shakllanishiga asos solgan.
5. G. Shtal – flagiston nazariyasini kashf qildi.
6. M.Lomonosov – atom – molekulyar tushunchalarni ta`limot to`g`risidagi tushunchalarni rivojlantirdi.
7. A.Lavuazye – yonish va oksidlanish jarayonlari haqidagi ilmiya nazariyani kashf qildi.
8. J.Dalton – atomistik nazariyani bayon etgan.
9. Mendeleyev – 1869-yilda o`sha vaqtgacha bo`lgan davrdagi elementlarni sinfladi va elementlar Davriy jadvalini kashf qildi.
10. Feromon tutqichlari – paxtachilda zararkunandalaridan himoya qilishda qo`llaniladi.
11. K-1 preparati – metall yuzasi bilan ishqalanishni kamaytiruvchi sifatida to`qimachalik va kimyoviy tola zavodlarida ishlatiladi.
12. Jismlar – moddalardan tashkil topgan.
Misol: Quyosh, Yer, uy, avtomobil, qoshiq, kitob, kimyoviy stakan, kolba, probirka.
13. Qattiq moddalar – shakar, osh tuzi, bo`r, oltingugurt
14. Suyuq moddalar – Suv, spirt, sulfat kislota.
15. Shakar, osh tuzi, bo`r – oq rangli.
16. Oltingugurt – sariq rangli.
17. Shakar va osh tuzi suvda eriydi, bo`r erimaydi.
18. Spirt – o`tkir hidli, suv va sulfat kislota – hidsiz.
19. Suvning t_q=100 ℃; Etil spirtining t_q = 78,3; sulfat kislotaning t_q = 338₃℃.
20. Moddaning xossalari – Rang, hid, zichlik, ta`m, agregat holatlar, suyuqlanish va qaynash temperaturasi... .
21. Moddalarni ushlash, hidlash va ta`mini totish mutlaqo mumkin emas.
22. Mo`rili shkaf – kimyoviy tajriba o`tkazish uchun mo`ljallangan joy.
23. Termometr sinib qolsa, undagi simobni maxsus usullar bilan yig`ishtirib olish va simob to`kilgan joyga oltingugurt sepish kerak.
24. Natriy metalini kerosin ostida saqlash kerak, tajribadan ortib qolgan bo`lakchasini spirtda eritib bartaraf qilish kerak.
25. Qizdirishni – iloji boricha usti berk isitkichlarda olib borish kerak.
26. Yong`in chiqqanda – dastlab o`t chiqishiga manba o`chiriladi, so`ngra qum sepiladi yoki yopqich yopiladi. Alanga yoyilish xavfi bo`lganda o`t o`chirgichdan foydalaniladi.
27. Probirka va boshqa idishlar bilan ishlayotganda og`zi odam tomonga qaramasligi kerak.
28. Kislota va ishqorlar eritmalarini qizdirishda himoya vositalarini kiyib olish, maxsus ko`z oynak taqib olish zarur.
29. Kislotalarni suyultirishda – kislotani oz-ozdan idish devori bo`ylab suvga quyish kerak.
30. Konsentrlangan kislota va ishqorlarni faqat tomizgich yordamida o`lchash mumkin, rezina pipetkada o`lchash man etiladi.
31. Shtativ – kimyoviy tajribalar o`tkazish uchun muhim asbob.
32. Shtativ – taglik va o`zakdan iborat. Taglikdagi maxsus teshikka o`zak burab kiritiladi. O`zak maxsus teshikka oxirigacha kiritilgan va mahkamlangan bo`lishi kerak.
33. O`zakka qisqichlar yordamida har xil halqalar, tutqichlar va boshqa turli moslamalar mahkamlanadi.
1) qum yoki suv hammomi – turli hil qaynash haroratida suyuqliklarni haydash, turli haroratlarda boradigan reaksiyalarni o`tkazish uchun.
2) Halqali tutqich – tubi yumaloq kolbalarni va chinni kosalarni ushlab turadi.
3) Asbest to`rli taglik – tubi yassi va konussimon kolbalar, stakanlar, chinni kosachalar uchun.
4) Tutqich – probirkalar, sovitkichlarni qisib ushlab turadi.
5) Ilgich – yordamchi rezina shlang yoki boshqa yordamchi qismlarni ilib qo`yish uchun.
34. Moslamalar o`zak bo`ylab harakat qilishi yoki olib qo`yilish mumkin. Mahkamlash yoki bo`shatish qisqichdagi vint orqali amalga oshadi.

35. Probirka va kolbalar tutqichga mustahkamlanadi, qattiq qisilmaydi sinib ketishi mumkin.

36. Stakanlar asbest to`rli taglikka qo`yiladi, chunki stakan tubi bir me`yorda qiziydi.
37. Chinni kosachalar va tigellar halqaga to`rsiz qo`yilishi mumkin.
38. Spirt lampasi idish(1), metall disk(2), pilik(3) va qalpoqcha(4) dan iborat.
39. Spirt lampasini yoqishga tayyorlash:
1) Yaroqliligi tekshiriladi.
2) Spirt lampasi idishining ½ qismiga voronka bilan spirt quyiladi.
3) Disksimon metall nayga ipli pilik o`rnatiladi, pilik uchuni qaychi bilan tekislanadi va spirt bilan ho`llanadi.
4) Spirt lampasining qalpoqchasi berkitiladi.(Doim shu holatda turish kerak)
40. Spirt lampasini yoqish va o`chirish:
1) Spirt lampasi gugurt cho`pi bilan yoki yonib turgan boshqa cho`p bilan yondiriladi.(boshqa spirt lampa bilan yoqib bo`lmaydi)
2) Spirt lampasi o`chirishda pilik qalpoqcha yopiladi.(Puflab o`chirish mumkin emas.
41. Alangani tuzilishini 3 qismga bo`lish mumkin:
1) Alangani yuqori qismi, chetlari xira, eng issiq qismi;
2) alanganing o`rta qismi ravshan, issiq qismi;
3) alanganing pastki qismi, juda xira, issiq bo`lmagan pilikka yaqin qismi.
42. Probirkalar alanganing yuqori qismida qizdiriladi.
43.
44. Atom molekulyar ta`limotining asosiy holatlari:
1) Moddalar kimyoviy xossalarini o`zida saqlovchi eng kichik zarrachalar, ya`ni molekulalardan tashkil topgan.
2) Molekulalar atomlardan tashkil topgan.
3) Atomlar murakkab tuzilishga ega bo`lib , elektron, proton, neytron va boshqa zarrachalardan tashkil topgan.
4) Molekula va atom doimo harakatda bo`ladi.
45. Harorat o`zgarganda jism hajmi ham o`zgaradi. Buning sababi moddalar juda kichik zarrachalar – atom yoki molekulalardan tashkil topgan bo`lib, ularning orasidagi masofa harorat ortishi bilan ma`lum darajada kattalashadi, sovutilganda esa kichrayadi.
46. Atom va molekulani elektron mikroskopda ko`rish va suratga olish mumkin, lekin oddiy ko`z bilan ko`rib bo`lmaydi.
47. Atom va molekulalar doimo harakatda bo`ladi.
48. 1827-yilda Broun mikroskopda suyuqlikdagi mayda qattiq zarrachalarning harakatini kuzatgan va ular uzluksiz harakat qilishini aniqlagan.(Broun harakati deyiladi va suyuqlik molekulalari tartibsiz ravishda uzluksiz harakatda ekanligini ko`rsatadi)
49. Diffuziya – bir modda molekulalari boshqa modda molekulalari orasida tarqalishi.
50. Broun harakati, diffuziya(hidning havoda tarqalishi), qandning suvda erishi va boshqa shunga o`xshash hodisalar molekulalar mavjudligi hamda doimo harakatda ekanligini ko`rsatadi.
51. Molekula – o`zaro bog`langan atomlar guruhidan iborat zarracha bo`lib, moddaning kimyoviy xossalarini o`zida saqlovchi eng kichik zarracha.
52. Vodorod – yonadi. Kislorod – yonmaydi, yonishga yordam beradi.
53. Kimyoviy reaksiyalarda molekulalar atomlarga parchalanadi yoki atomlardan iborat tarkibini o`zgartiradi. Atomlar esa kimyoviy reaksiyalarda deyarli o`zgarishsiz qoladi.
54. Kimyoviy reaksiya(o`zgarish) – atomlar harakatining o`ziga xos turi.
55. Kimyoviy reaksiya – materiya harakatining kimyoviy shakli.
56. Kimyoviy element – atomlarning muayyan turi.
57. 1813-yilda Berselius kimyoviy element belgisini fanga kiritdi.Unga ko`ra elementning lotincha nomi bosh harfi yoki undan keyingi harf bilan qo`shib belgilanadi.
58. Materiyaning asosiy tuzilma birligi – atom.
59. Atom diametri 1A atrofida bo`ladi. (1A=10^-10m) Hozirgi vaqtda nanometr bilan ham hisoblanib borayapti. (1nm=10^-9m).
60. Nisbiy atom massa A_r – nisbiy fizik kattalik. r – inglizcha relativ – nisbiy.
61. Nisbiy atom massa – element atomi massasini ¹²C (uglerod-12) atomi massasining 1/12(o`n ikkidan bir) qismidan necha marta kattaligini ko`ratuvchi kattalik.
62. Moddalar aniq tarkibga ega va tabiatdagi barcha moddalar elementlardan tashkil topgan.
63. Elementlar yangi modda hosil qilganda ular dastlabki xossalarini yo`qotadi.
64. Ikki va undan ortiq har xil moddaga parchalanuvchi modda – kimyoviy birikma deyiladi.
65. Kimyoviy modda – atom va molekulalar uyushmasi.
66. Moddalarni tashkil etuvchi zarracha tabiatiga ko`ra moddalar molekulyar va nomolekulyar bo`ladi.
67. Gazlar asosan molekulyar, qattiq moddalar nomolekulyar bo`ladi.
68. Kristall panjara tugunida molekula bo`lsa – uchuvchan va uncha yuqori bo`lmagan suyuqlanish haroratiga ega bo`ladi.
69. Kristall panjara tugunida atom bo`lsa – yuqori suyuqlanish harorati va yuqori qattiqlikka ega bo`ladi(olmos)
70. Kristall panjara tugunida ion bo`lsa – yuqori suyuqlanish haroratiga ega bo`ladi va uchuvchan bo`lmaydi(osh tuzi)
71. Kristall tugunlarida metall atomlari yoki ularning musbat ionlari joylashsa, ularning orasida erkin elektron bo`ladi. Metallarning yaltirog`ligi, plastikligi, elektr tokini, issiqlikni o`tkazishi shunga bog`liq.
72. Barcha moddalar 2 ga sof modda va aralashmalar(2 va undan ortiq moddadan tashkil topgan)ga bo`linadi.
73. Sof, toza modda – tarkibi va xossalari butun hajmi bo`yicha bir xil(gomogen) bo`lgan modda.
74. Aralashma – o`zgaruvchan tarkibga ega va aralashmalardan fizik usullar bilan toza moddalar ajratib olish mumkin.
75. Gomogen aralashma – osh tuzini shakarda eritsak, butun hajmi bo`yicha bir xil tarkibiy qism va xossaga ega bo`lgan aralashma hosil bo`ladi.
76. 1 stakan suvga 1 choy qoshi tuz eritilsa, -2℃, agar 1 osh qoshiq tuz solinsa, -4℃ da muzlaydi.
77. Geterogen aralashma – bir xil bo`lmagan aralashma. M:loyni suvga solamiz.
78. Moddaning xossalari aniqlash uchun modda iloji boricha sof holatda bo`lish kerak.
79. Sof modda tabiatda deyarli uchramaydi. Tabiatda moddalar asosan aralashma holatda uchraydi.
80. Tabiiy suvda doim erigan tuzlar va gazlar bo`ladi. Aralashmaning tarkibiy qismlaridan qaysi biri eng ko`p bo`lsa, aralashma shu komponent nomi bilan ataladi.(Temir qoshiq 90% dan ortiq temir bor, alumin qoshiqda 99% dan ortiq aluminiy bor)
81. Geterogen aralashmadan sof moddalarni ajratib olish:
1) Dekantatsiya usuli – aralashmani tindirish va hosil bo`lgan suyuqlikni ajratib olish. M: loyqa suvni tindirib, undan toza suvni ajratib olishni misol qilsak bo`ladi.(9-rasm)
2) Bir – birida erimaydigan yoki zichliklari har xil bo`lgan suyuqliklarni bir – biridan ajratish voronkasi yordamida tarkibiy qismlarga ajratib olish mumkin(10-rasm)
1-2-usul tindirish yordamida amalga oshirildi.
3) Tinishi qiyin yoki uzoq vaqtga cho`ziladigan geterogen aralashmalarni filtrlash yo`li bilan tarkibiy qismlarga ajratish mumkin.(11-rasm)
4) Magnit yordamida – tarkibida temir bo`lgan aralashmadan temirni magnit yordamida ajratib olish mumkin.
82. Gomogen aralashmalardan sof moddani ajratib olish(gomogen aralashmalar tarkibida moddalarning zarrachalari juda kichkina bo`lganligi uchun ularni tindirish yoki filtrlash yo`li bilan ajratib bo`lmaydi):
1) Bug`latish usuli – suvda erigan tuzlarni suvdan ajatish uchun foydalansa bo`ladi.
M: Suvda erigan osh tuzini chinni kosachaga qo`yib temir shtativ halqasiga asbest o`rnatiladi va sekin astalik bilan qizdiriladi. Suv bug`lanib uchib ketadi, osh tuzi esa chinni tigelda qoladi.(12-rasm)
2) Distillash – bunda suyuqliklardan iborat gomogen aralashmalarni tashkil etuvchi suyuq moddalarning qaynash harorati turlicha ekanligidan foydalaniladi. Agar ikki suyuqlik aralashmasi ohistalik bilan qizdirilsa, avval qaynash harorati past bo`lgan suyuqlik uchib chiqadi.
Uchib chiqayotgan suyuqlik bug`larini sovitish yo`li bilan qaytadan suyuqlikka aylantirib olindi.
83. Ifloslangan osh tuzini tozalash ketma-ketligi: Ifloslangan osh tuzi – ifloslangan osh tuzi eritmasi – ifloslangan osh tuzi eritmasini filtrlash – filtratni bug`latish – toza osh tuzi.
84. Filtratdan o`tgan tiniq eritma filtrat deyiladi.
85. Oddiy modda – bir xil element atomidan tashkil topgan modda.
86. Murakkab modda – turli xil element atomlaridan tashkil topgan modda.
87. Allatropiya hodisasi – bir element atomlaridan turli oddiy moddalar hosil bo`lishi.
88. Allatropik shakl ko`rinishi– allatropiya hodisasiga uchragan element atomlaridan hosil bo`lgan oddiy moddalar(O₂ va O₃).
89. Allatropiyaning sabablari:
1) Molekulasidagi atomlar sonini turlicha bo`lishi(O<sub>2</sub> va O<sub>3</sub>);
2) Turli xil kristall panjaralar hosil qilish(oq fosfor – molekulyar; qora va qizil fosfor – atom kristall panjaralarni hosil qiladi);
3) Atom orbitallarining turlicha gibridlanishi(olmos -sp<sup>3</sup>; grafit – sp<sup>2</sup>; karbin – sp);
4) Molekulalarning turli fazoviy shaklda bo`lishi;
5) Har xil rangda bo`lishi
90. Allatropik shakl ko`rinishli oddiy moddalar hosil qiladigan element atomlari: