Kimyo-metallurgiya fakulteti

Tarmoq	2000-y	2005-y	2010-y	2011-y
2012-y
Butun sanoat	33,3	42,1	36,6	34,9	35,9
ulardan elektroenergetika	5,3	27,4	18,6	24,5	25,4
Yoqilg’i sanoati	71,4	105,5	84,2	67,2	89,5
qora metallurgiya	-	-	38,1	39,4	40,6
rangli metallurgiya	-	-	65,8	60,5	57,0
kimyo va neft kimyo	27,1	27,2	26,0	33,5	31,7
mashinasozlik va metallni qayta ishlash	38,2	15,8	21,9	18,7	17,9
O’rmon yog’och va qog’oz sanoati	47,5	42,9	24,6	37,2	22,4
qurilish materiallari sanoati	31,7	47,5	85,1	95,0	92,9
yengil sanoat	17,4	10,8	15,3	12,9	14,9
oziq-ovqat sanoati	26,9	23,9	44,0	43,0	47,8

Rentabellik darajasi ko’rsatkichining yuqori bo’lishi korxona ixtiyoridagi asosiy va aylanma fondlardan oqilona foydalanilayotganini va korxonaning ma’lum miqdorda foyda (daromad) olayotganligini ko’rsatadi.

Rentabellik darajasini ko’tarish uchun sanoatning barcha tarmoqlari va korxonalari sotilgan mahsulot hajmini oshirishga, uni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlami kamaytirishga, ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan tadbirlami amalga oshirishlari zarur.


2.Sanoat tarmoqlari korxonalarining rentabelligi va ularni hisoblash usullari.
Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida rentabellikning ahamiyati va o`rni o`sib bormoqda. Rentabellik korxona faoliyati va kapital qo`yilmalar iqtisodiy samaradorligining asosiy mezoni, korxona va xo`jalik yurituvchi tashkilotlarni baholashning sintetik ko`rsatkichi bo`lib xizmat qiladi.
Yangi sharoitlarda korxonalarning faoliyatlarida yuqori moliyaviy natijalarga erishishga intilishi sezilarli darajada ortib bormoqda.
Har qanday xo`jalik mexanizmi uchun asos bo`lib korxona faoliyatini rejalashtirish va unga ob`yektiv baho berish, ta`lim olish, mehnatga haq to`lash va iqtisodiy rag’batlantirish fondlaridan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonining turli bosqichlarida xarajat va natijalarni solishtirish ko`rsatkichlari xizmat qiladi.
Foyda korxona samaradorligining yagona va universal ko`rsatkichi emas.
Ishlab chiqarish rivojlanishining samaradorligi va intensivligini baholashda amaliyotda rentabellik ko`rsatkichlari tizimi keng qo`llanib, unga ko`ra foydaning miqdori belgilangan hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, rentabellik daromadlilik, foydalilikni anglatadi. Biroq rentabellikni faqat daromadlilik deb qabul qilish uning iqtisodiy mazmunini keng ochib bermaydi. Ular o`rtasida tenglikning yo`qligidan daromad miqdori va rentabellik darajasi turli nisbatlarda, ko`pincha turli yo`nalishlarda o`lchanishi dalolat beradi.
Istalgan muddat uchun iqtisodiy ko`rsatkichlarni hisoblash ko`plab turli xil omillar ta`siri ostida amalga oshiriladi.
Rentabellik va foyda ko`rsatkichlarini tahlil qilishda ularga ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan barcha omillarni bilish, bu omillarning samaradorlikning umumlashtiruvchi ko`rsatkichlariga ta`sirini hisoblash uslubiyatini egallash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu omillarni boshqarish orqali korxonada daromadni oshirish zaxiralarini izlab topish va rentabellikning talab qilinuvchi darajasiga erishish mexanizmini yaratish mumkin.
Rentabellik va foydaga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni turli xil belgilariga ko`ra tasniflash mumkin. Masalan, bu omillar ichki va tashqi bo`lishi mumkin. Ichki omillarga korxona faoliyatiga bog’liq bo`lgan hamda korxona faoliyatining turli yo`nalishlarini tavsiflovchi omillar mansub bo`ladi. Tashqi omillarga korxona faoliyatiga bog’liq bo`lmagan, biroq ishlab chiqarish rentabelligi va daromadning o`sish sur`atiga sezilarli ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan omillar kiradi. Tahlil jarayonida ichki va tashqi omillarni aniqlash samaradorlik ko`rsatkichlarini tashqi ta`sirlardan tozalash imkonini beradi hamda korxona yutuqlarini obyektiv baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. O`z navbatida ichki omillar ham ishlab chiqarish va noishlab chiqarish omillariga bo`linadi. Noishlab chiqarish omillari asosan mehnat va sotish sharoitlari, korxonaning tijorat, tabiatni saqlash va shu kabi faoliyat turlari bilan bogliq bo`ladi. Ishlab chiqarish omillari esa foydaning shakllanishida ishtirok etuvchi ishlab chiqarish jarayonining asosiy elementlari mehnat predmetlari va vositalari hamda mehnatning o`zi - mavjudligi va ulardan foydalanishni aks ettiradi.

3.Korxonaning rentabellik darajasini baholash va uni oshirish usullari

Korxonaning rentabelligi - bu foydaga bevosita ta'sir qiluvchi ko'rsatkich, ya'ni har qanday korxona faoliyatining yakuniy natijasi. Korxonaning rentabelligini oshirish har qanday korxona boshqaruvining asosiy maqsadlaridan biridir. Daromadlilikni oshirishning ko'plab usullari mavjud, har bir kompaniya ma'lum bir kompaniya uchun eng mosini tanlaydi. Daromadlilikni oshirishning asosiy usullarini ko'rib chiqing va ular moliyaviy yakuniy natijaga qanday ta'sir qilishini ko'ring iqtisodiy faoliyat.
Kompaniyaning daromadli bo'lishi va bozorda barqaror pozitsiyani egallashi uchun quyidagilar zarur:
- talab qilinadigan mahsulotlar ishlab chiqarish. Siz juda ko'p mahsulot ishlab chiqarishingiz mumkin, lekin agar unga talab bo'lmasa, unda bunday ishlab chiqarishning ma'nosi yo'q;
- mahsulotlarni o'rtacha bozor narxiga mos keladigan va potentsial iste'molchilar ushbu mahsulotni sotib olishga tayyor bo'lgan narxda sotish. Bunday narxni belgilash uchun kompaniya mutaxassislari sotish bozorini, potentsial iste'molchilarni, ularning ehtiyojlari va to'lov qobiliyatini, korxonaning raqobatbardoshligini va bir xil turdagi mahsulotlarga raqobatchilarning narxlarini o'rganishlari kerak;
- mahsulot zaxirada qolmasligi uchun, ayniqsa, saqlash muddati cheklangan bo'lsa, bozor talab qiladigan miqdorda mahsulot ishlab chiqarish;
- ishlab chiqarish xarajatlarini oqilona hisoblagan holda mahsulot ishlab chiqarish. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni sotishdan tushgan tushumdan oshsa, ishlab chiqarish foydasiz va foydasiz hisoblanadi, u foyda keltirmaydi. Bu bankrotlikka olib kelishi mumkin.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, daromadlilikni baholash uning darajasini tavsiflovchi mutlaq va nisbiy ko'rsatkichlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
Mutlaq ko'rsatkich - foyda. Uning hisobidan korxona ish haqi fondini ko‘paytirish, ishlab chiqarish aylanmasini kengaytirish va ko‘paytirish, boshqa tadbirlarni moliyalashtirish va hokazo. Umuman olganda, foyda - bu mahsulotni sotish tannarxi va uning tannarxi o'rtasidagi farq (ushbu mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlar yig'indisi).
Mutlaq raqamlarni tahlil qilganda, sof daromadga e'tibor berishga arziydigan yagona narsa emas. Sotishdan tushgan tushumning mahsulot tannarxiga nisbati ham muhimroqdir.
Agar mahsulot tannarxining qiymatlari va uni sotishdan tushgan tushum taxminan teng bo'lsa, korxona kam foyda oladi, shuning uchun kam xarajat bilan ko'proq daromad olishga harakat qilish kerak. Shunday qilib, biz shuni xulosa qilishimiz mumkinki, agar mahsulot sotishdan olingan daromad mahsulot ishlab chiqarish va sotish bo'yicha barcha xarajatlarni qoplash va farqni, ya'ni foydani shakllantirish uchun etarli bo'lsa, korxonani foydali deb hisoblash mumkin.
Mahsulot sotishning rentabellik darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, mahsulot ishlab chiqarish va sotish shunchalik samarali bo'ladi va shuning uchun korxonaning raqobatbardoshligi yuqori bo'ladi. Bu ko'rsatkichni oshirish uchun mahsulot ishlab chiqarish va sotish tannarxini pasaytirish, sotish hajmini oshirish kerak.
G’arb mamlakatlarida bu ko`rsatkich kompaniya aksiyalarining kotirovkasiga sezilarli ravishda ta`sir ko`rsatadi. Bitta aksiya keltiruvchi foyda korxonaning bozordagi faoliyatini tavsiflovchi muhim ko`rsatkichlardan biridir. 1 aksiyaning rentabelligi korxonaning muomaladagi har bir aksiya qancha so`m sof foyda keltirganini ifodalaydi. Shu tariqa, tavsiya qilinuvchi ko`rsatkichlar tahlil jarayonida korxonaning moliyaviy barqarorligini aniqlash, ishlab chiqarish samaradorligi va korxonaning bozordagi raqobatbardoshligini oshirishga oid chora-tadbirlar belgilashga imkoniyat yaratadi.


Adabiyotlar

1. 
   Sh. N. Hayitov – “Iqtisodiyot va menejment”. Darslik. T.; 2020.
   
2. 
   A. Ortiqov – “Sanoat iqtisodiyoti”. Sanoat-standart. T.; 2014.
   
3. 
   https;//soap-sale//ru
   
4. 
   Alimxodjaev S.R. “O`zbekiston milliy iqtisodiyoti”. O`quv qo`llanma. T.:
   

TDTU, 2010.

5. 
   Alimxodjaev S.R., Ibragimova S.A. “Menejment asoslari”. O`quv qo`llanma. T.: TDTU, 2007.
   
6. 
   Gruzinov V.P. Ekonomika predpriyatiya. Uchebnik. 2-e izd.
   

M.:YUNIITI￾DANA, 2008.
7. https;//motherhouse//ru