«kimyoi saodat»

www.ziyouz.com кутубхонаси 
49
Agar gunoh ishlar anbiyo alayhissalomga ziyon qilmasa ular o‘zlarini nechukdin 
taqvo uqubatiga solur erdilar. Tavotur (ishonchli hadislar) birla sobit bo‘libdurkim, 
hazrati rasuli akram sallollohu alayhi vasallam xurmoni og‘izlariga solib erdilar, ma’lum 
bo‘ldikim, ul sadaqa qilingan xurmo ekan, filhol og‘izlaridan tashladilar. Va agar 
yesalar xalqg‘a hech ziyoni yo‘q erdiki, hammaga yemagi muboh (ruxsat etilgan) 
erdi. 
Ba’zi ahmoqlar ko‘za-ko‘za sharobni nabiz (xurmo va uzumdan tayyorlangan deb) 
ot qo‘yib icharlar. Muning ziyonidin hech xabarlari yo‘qtur. Vaqti bo‘lurki, shayton 
ahmoqlarga nayrangbozlik qilur. Jahon ablaxlari masxara bo‘lurlar. 
Ammo buzulganlardin ul toifadurlarkim, agar odamning havoi nafsi 
bo‘lmasa, ani odam qatorida ko‘rmabdurlar. Balki to‘rt oyoqlilar zumrasidin 
sanabdurlar. 
Bas, bilgilki, nafs andog‘ makkor va firibgardurki, hamisha yolg‘on da’vo qilur. Va 
lof urarkim, shar’i sharifdan chiqmadik deb. Bu nafsning da’vosiga hukmi shar’i sharif 
birla dalil izlamak kerak. Agar inson tab’i chin dildan ahkomi sharr’iyga mos bo‘lsa, 
da’vosi rostdur. Agar ming hiylaga mashg‘ul bo‘lsa, shayton bandasidur! Bas, shar’i 
sharifga bo‘ysunmoq hanuz musulmonchilikning avvalgi darajasidur. 
Yettinchi vajh: shahvat g‘aflatning g‘olibligidan paydo bo‘lur. Jahldan ermasdur. 
Bul ul toifadurlarkim, bularni qilg‘on shubhalik amallari o‘zlariga ma’lum bo‘lmas va 
lekin guruhni ko‘rarlarkim, ibohat yo‘lida yurguchi, fisqu fasod qilguchi, makr va firib 
so‘zlarini deguvchi, valiylik va tasavvuf da’vosini qilguchi, so‘fiyona liboslar 
kiyguvchi. Bas, ul toifakim, anga Shahvat va batolat (bekorchi, yolg‘on,puch 
xayollar) g‘olibdur, bu guruhning qilg‘on ishlari o‘zlariga xush kelur va qilg‘on 
amallari fasodidan qo‘rqmaslar. 
Balki ayturlar, bu fasod ermasdurkim, tuhmatdur. Na fasodning ma’nisini bilurlar va 
na tuhmatning. Bas, bu toifa g‘ofildurlarki, shahvat va shayton bularga g‘olib kelibdur. 
Pand va nasihat birla bular salohga kelmas. Bas, bu toifalarning ko‘pchiligi ul 
qavmdindurlarkim, Haq taolo ular haqida xabar beribdurki: 
 
Inna ja’alno ala qulubihim akinnatan. 
 
Ya’ni, Darhaqiqat, Biz (Kur’onni) anglamaganlarning dillarini pardalab, quloqlarini 
og‘ir qilib qo‘ydik. (Kahf, 57). 
 
Bas, ahli ibohatning g‘aflat, fazihat (rasvolik, sharmandalik) larini munchalik bayon 
qilmoq kifoyatdur, bularning shubhasi Haq taoloni tanimaganidan yo shariatni 
bilmaganidandur. Va johilligikim tab’ining xohishidadur, tuzalishi qiyindur. Ul sababdankim, 
bu guruh shubhasiz ibohat yo‘lida yurar. Va ayturlarkim, bizlar hayratdadurmiz. Va agar ul 
guruxdan so‘rasalarki, nechuk hayratdasen, aslo javob etaolmas. Charoki, ularda na talab 
bo‘lg‘ay, va na shubha (gumon). Bu guruhning holi ul bemorning holiga o‘xsharkim, tabibga 
aytur: men bemordurmen. Tabib so‘rasakim: na yering og‘riydur? Bilmas. Bu nav’ kasalga 
iloj qilg‘ali bo‘lmas. Va bu toifaki, har ishda chora topmay hayrondir. Ammo sen inson - 
sen va seni xalq qilguchi Olim va Qodirdurkim, harna xohlasa qilur. Bas, aning haqida 
shak va hayratda bo‘lmag‘aysan. Va bu ma’nolarni dalil birla bilgaylar. Chunonchi, sharh 
qilindi. 
 
 
 
 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
50
FASL  
Dunyo haqiqatini tanimoq bayonida 
 
Bilg‘ilki, dunyo o‘tkinchi manzildir. Odamlar yo‘l yurguchilar bo‘lib, Alloh taolo 
dargohiga safar qilguchilarga bozordur bodiya (dasht, sahro) uzra orasta qilg‘on. 
Tokim musofirlar ul bozordin zodi rohlarini - yo‘l oziqlarini olg‘aylar. Dunyo va oxirat ikki 
holatdan iboratdur. 
Avvalikim, o‘lmagidin ilgaridur, ani dunyo atarlar. Va ulkim o‘lgandin keyindur, ani oxirat 
derlar.  
Va bu dunyodan maqsud oxirat zodin tayyor qilmokdurki, (Alloh) odamni ibtidoi yaratishda 
sodda va noqis yaratibdur. Va lekin vaqtiki kamolot hosil qilsa, Hazrati Haq jalla va a’lo 
dargohiga shoyista (munosib) bo‘lg‘usidur. Toki jamoli ilohiy nazzorachilaridin bo‘lg‘usidur. 
Odamiyning oliy saodati ushbudir. 
Bas, odamni bu vajhdin xalq qilibdur. Odam botiniy ko‘zi ochilmaguncha, to ma’rifat 
hosil qilmaguncha Haq jamolini ko‘rolmas. Haq taolo jamolini mushohada qilolmas. Bas, 
ma’rifati ilohiyning kalidi Haq taoloning ajoyib yaratish va g‘aroyib qudratlarini mushohada 
qilmokdur. Alloh taoloning yaratish tartibining avvali besh hissiyotdir. Va badan sezgisi 
insonda mavjuddurki, suv va tuproqdan iboratdur. Bas, ushbu sababdan odam suv va 
tuproq olamiga tushibdur. Toki bu olamdan zodi roh tayyor qilib, o‘zligini tanimoq birla, 
hissiyot va aql birla tangri taolo san’atini tanib, Haq taolo ma’rifatini hosil qilg‘ay. 
Toki hislar odam badanida hamroh va yordur, tirik bo‘lg‘ondur. Vaqtiki hislar 
birla vido’ qilsa, oxiratg‘a borg‘onidur. Bas, odamning dunyoda bo‘lmog‘ining sababi 
ushbudurkim, bayon qilindi. Odamning dunyoda bo‘lmog‘ining ikki nimarsaga hojati 
bordur. Biri ulki, dilni halokatdan saqlag‘ay. Va aning ozig‘i - g‘izosini qilg‘ay. Va 
dilning g‘izosi Haq taoloning ma’rifati va muhabbatidur. Charoki, har nimarsaning 
g‘izosi o‘z tab’iga yarashadurkim, dil ma’rifatni taqozo qilur. Chunonchi, yuqorida 
bayon qilindi. Va dilning halok bo‘lmog‘ining sababi uldurkim, Haq taolodan o‘zga 
nimarsalarga ko‘ngil bergay. 
Va badanni asramoq dil uchundirkim, badan foniydur. Va dil boqiydur. Bas, badan dil 
uchun hrjilarning tuyasiga o‘xshashdurki, xojilar haj yo‘lida safar zaruriyatidan tuyalarga suv 
va yem-ozuqa berib, nigaqbonlik qilurlar. Vaqtiki, Ka’baga yetsalar bu ranj va mehnatdin xalos 
bo‘lurlar. Va lekin tuyalarga baqadri hojat boqg‘aylar. 
Agar yo‘lovchilar hamma vaqt- tuyalarga yem bermoq va oroyish qilmoqg‘a mashg‘ul 
bo‘lsalar, karvondan ayrilib halok bo‘lurlar. 
Munga o‘xshash, odamlar ham faqat badanini parvarish va oroyishga mashg‘ul 
bo‘lsalar, nafs quvvat topib, halokatga sabab bo‘lib, saodati uhraviydan mahrum 
qolg‘usidur. Va badanning bu dunyoda uch nimadin ziyodaga hojati yo‘kdur. Yemak va 
kiymak va makon. Munchalik g‘izo (ozuqa) kifoya qilurkim, toat va ibodat qilmoqg‘a 
quvvat hosil qilg‘ay. Va libos ham shunga yarasha. Va maskan ham issig‘ va sovuqg‘a 
panoh bo‘lguncha basdir. 
Bas, odamiyga dunyodan mundin ziyodasi zarur ermasdur. Balki dunyoning ham 
asli ushbudir. Va dilning g‘izosi haq taoloning ma’rifatidur. Ammo bilg‘ilki, Haq taolo 
odam badanida shahvatni xalq qilibdurkim, aning xohishi hamisha mazali taom 
yemoq va chiroyli libos kiymoq va uy-ro‘zg‘or tutmoqni taqozo qilur, To badankim, 
ruhning ulovidur, halok bo‘lmaguncha, bu shahvatni o‘z haddida tutg‘ay. 
Haq taolo shariatni payg‘ambarlarning so‘zlari bilan yubordi. Toki, xududi shar’iyni 
ehtiyot qilg‘ay. Va lekin shahvatni odam badanida go‘daklik vaqtidan yaratibdur. Bas, 
shahvat odam badanida ilari makon tutgan sababdin aqlga va shariatga o‘jarlik qilur. 
Va odamiy bu sababdin hamma himmatini taom va kiyim va maskan talabida sarf 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
51
qilur. Bas, dunyo va oxirat haqiqati va dunyodagi farzlaringni taniding. Endi 
bo‘lg‘aykim, dunyoning shox za shu’balarini tanig‘aysen. Vallohu a’lam. 
 
FASL 
Mol-dunyo ofati bayonida 
 
Bilgilki, dunyoning bor mohiyati uch nimarsadin iboratdur. Avval ulki, ro‘yi zaminda 
yaratilgan narsalarning asosi, umdasi, nabotot va ma’danlar, bularni mavolidi salosiy 
(jonsiz tabiat, o‘simlik va hayvonot) atarlar. Zaminning asli makon va ziroat qilmoq 
uchundir. Va ma’danlar. chunonchi, oltin, kumush, mis va temir mehnat qurollari 
yasamoq uchundur. Va hayvonot yemak va minmak uchundur va odamlar jon-dillarini 
bularga mashg‘ul qilibdurlar Ammo donolar dilni dunyoga mashg‘ul qilmag‘aylar. 
Va badanlarini saloh birla tutqaylar. 
Va dilni dunyog‘a mashg‘ul qilmoqdan necha ofatlar paydo bo‘lurkim, halokatga sabab 
bo‘lg‘usidur. Chunonchi, hirs, baxillik, hasad, adovat va mundin o‘zga ham. Va badanni 
dunyo ne’matlariga do‘st tutkanidan keyin dil binosi vayron bo‘lur. Va ba’zilar hamma 
himmatini dunyoga sarf qilurlar va dilning (ma’naviy) boyliklaridan ajralib, hayvonotga 
yaqin bo‘lurlar. 
Hunar va mashg‘ullukkim, odamga zarurdur, ul ham uchdur, chunonchi, dehqonchilik 
va bofandalik (to‘quvchilik) va me’morlik. Bularning har birining shoxobchalari 
bordur. Chunonchi, chig‘iriqchi va ip yigiruvchi va ba’zisi mahsulotni tamomiga 
yetkurur. Chunonchi, to‘quvchi va tegirmonchi bularning chandon asbob va olatlariga 
hojati tushar. Yag‘och, temir va mundin o‘zga ham. 
Bas,  odam  hamma  hojatini  o‘zi  tamom  qilolmas.  G’ayriga  hojati  tushgan  sababdin 
odamlar aro jamiyat paydo bo‘lur. Va ba’zilar o‘z haqqiga rizo bo‘lmay, bir-biriga 
qasd qilurlar. Bu vajxdin yana uch sifatga hojat tushar. Biri saltanat va siyosat, 
yana biri qozilik va hukumat, yana biri fiqhkim, muning birla siyosat va saltanat 
qonunini xalqg‘a joriy qilg‘ay. Ushbu vajxdin dunyoning mashg‘uloti ko‘payib 
odamlar rohi saodatni yo‘q qilurlar. 
Bas, bu dunyoning asli uchdin ziyoda ermasdurkim, taom va maskan va libos - 
bular badanni asramoq uchundir va badan dil uchundir. Bas, odam u dunyoga 
ketishini o‘ylamay, o‘zini va Haq taoloni esdan chiqarur. 
Bas, bu odamlar holi xaj niyatida yo‘lga chiqib, tuyasini semirtirmakka mashg‘ul 
bo‘lub, karvondin ayrilib, o‘zini va Ka’bani va safar maqsadini esdan chiqarib halok 
bo‘lg‘on hojilar holiga o‘xshar. Bas, dunyo va uning haqiqati ushbudurkim, aytildi. Va har 
kishi bu dunyoda o‘zini musofirlardek tutmasa va himmati nazarini oxiratga mutavajjih 
qilmasa, dunyo mashg‘ulotini hojatidin ziyoda lozim tutsa, bu dunyoni aslo 
tanimag‘onidir. 
Va bu bilmaslik sababi shuldurkim, hazrati rasuli akram s.a.v. aytibdurlarkim, 
dunyo Xorut va Morutdin ham jodugarrokdur. Andin hazar qilinglar. Vaqtiki, 
dunyoning jodugarligi ma’lum bo‘ldi, aning makr va firibini bilmak xalqg‘a farzdur. 
Bas, dunyoning jodugarlig‘ini nechand misollar birla bildurgaymen. 
:
 
Avvalgi misol. Bilg‘ilki, dunyoning jodugarligi uldurki o‘zini senga andog‘ 
ko‘rsaturkim, har ikki olamda senga vafo qilg‘ay va hamisha sening birla bo‘lg‘ay. 
Ammo mundog‘ ermasdur. Balki kori doimo sendin qochish, beBakrlik va bevafolikdur. 
Va lekin ohista harakat qiladurkim, dushmanligini senga bildurmas. Soyaga 
o‘xsharkim, yaqin bo‘lmoqni xohish qilsang sendin qochar va lekin yirog‘ bo‘lgani 
senga ma’lum bo‘lmas. Va ma’lumdurki, umring ham sendin qochar. Bexabarsen, 
yaqindurkim, sening birla vido’ qilg‘usidur. 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
52
Yana bir misol: dunyoning soxirligi uldurki, senga o‘zini do‘st ko‘rsatur. To sen anga 
oshiq bo‘lg‘aysen. Va andog‘ ko‘rinurkim, sendin o‘zga mahbubi yo‘qtur. Lekin vaqti 
bo‘lurkim, dushmanlik izhor aylab, nochor halok qilur. Muning misoli pirazan (jodugar 
kampir) nobakorga o‘xsharkim, yosh va chiroyli ko‘rinib xalqni o‘ziga oshiq maftun 
aylab, uyiga eltib nochor halok qilur. 
Iso alayhissalomdin naqldurkim, muroqabada dunyoni bir kampir suratida ko‘rdilarkim, 
o‘zini chandon misli ko‘rilmagan nafis, go‘zal ishvalar va g‘aroyib karashmalar birla 
orasta qilibdur. So‘radilarkim: necha oshiklaring, shavharing bordur? Dunyo aytdikim: 
«Ko‘pligidin adadini bilmasmen. So‘radilarki: bularni taloq qildingmi yo o‘ldirdingmi? 
Aytdikim: hammasini o‘ldurdum. Bu jilva firib birla qolg‘onlarni ham o‘ldurmakka 
mashg‘uldurme n». 
Iso alayhissalom aytdilar: taajjub qilurmen ul ahmoqlarg‘akim, dunyoning fisqu 
firibini ko‘rib, yana anga moyil bo‘lurlar.O’zgalardin ibrat olmaslar. 
 
Allohumma a’simniy min sehriho. 
Ya’ni: Ey bor xudoyo, saqlag‘il bizni dunyoning sehridin. 
 
Yana bir misol: Dunyoning yana bir sehri uldurki, zoxirini mehr, vafo suratida orasta 
qilur. Elga yetkuradurgon balo va mehnatini yashirin tutarki, johillar aning zohirini 
ko‘rib, mag‘rur bo‘ldilar. Aning misoli ayyor kampirga o‘xsharkim, yuziga parda tortib, 
harir jomalar kiyib, turli bezaklarni osib o‘ziga zeb va oroyishlar bergay. Har kishi ani 
yiroqdin ko‘rsa oshiqi nigoron bo‘lur. Vaqtiki niqobini olsalar, aning qabihligi 
ma’lum bo‘lib pushaymon bo‘lg‘usidur. Hadis kelibdurkim, dunyoni, boylikni 
qiyomat kuni ajuzi zisht (xunuk, badbashara, ayyor kampir) va palid va ko‘zlari ko‘k 
va tishlari og‘izlaridan chiqib turar, bu surat birla orasta aylab, hashargohga keltirib, 
xaloyiqg‘a ko‘rsaturlar. Xaloyiq aning og‘zidan chiqqan sassig‘lig‘idin nola va 
fig‘onga kelib, ayturlarki: bu fazohat (rasvolik, sharmandalik) va qabohat birla 
nechuk narsadirki, muning badbo‘ylig‘iga chidayolmasmiz. 
Farishtalar ayturlarkim: bu dunyodirki, sizlarni yaxshi ko‘rgan mahbubinglar 
erdi, buning jihatidin bir-birlaringga hasad qilib, xuni nohaq to‘kdinglarkim, qat’i 
rahim (qarindosh, urug‘lardan judo) qillinglar. Va munga mag‘rur bo‘ldinglar. 
Bas, dunyoni do‘zaxga tashlarlar va ahli dunyo ham ul yaxshi ko‘rgan boyliklariga 
ergashib, otashxonani oshxona gumon aylab, aning izidan ergashurlar. Yana bir 
misol: kishikim, azalni o‘ylasa, deyarli bu dunyoda bo‘lgoni yo‘qtur. Va odamzod 
abadul-abad ham bu dunyoda bo‘lmabdur. Bas, azal va abadning orasida necha kun 
bu dunyoda bo‘libdur? Bu dunyoning misoli musofirning yo‘liga o‘xsharkim, avvali 
maxd (beshik) va oxiri lahaddur. Va muning orasida nechand sanog‘lik manzildur. Va 
har yil bir manzilga o‘xshash va har oy bir farsangga o‘xshash (6 kmetrga yaqin 
masofa),va har kun to‘rt qadamga o‘xshashdur. 
Va odam bu safarda hamisha yurguvchidur. Ba’zisi manzilga yetar va ba’zisi 
farsangdin ketar. Ma’lum emaski, bu dunyoda o‘n yil bo‘lgan va o‘n kun. Yana bir 
misoli bulki, dunyo ahli dunyolaridin lazzat ko‘rarlar. Aning ranj va rasvoligini 
oxiratda ko‘rgaylar. Muning misoli ul kishining‘ holiga o‘xsharkim: laziz va shirin 
taomni ko‘p yemak birla me’dasi fasod bo‘lganidin og‘zidin bo‘yi bad zohir bo‘lib, 
dam bo‘lg‘ay (me’dada taom turib qolib, hazm bo‘lishi og‘irlashadi). Bu kasalning 
ranju mashaqqatini sezib, yegan taomdin pushaymon bo‘lur. Chunonchi, taom 
harchand lazizrokdur, va hazm bo‘lmog‘i og‘irrokdur. Va dunyoning lazzati qancha 
ko‘p bo‘lsa jon berur vaqtda shuncha og‘irroqdir. 
Har kishining bog‘ bo‘stoni va g‘ulomu kanizagi, oltinu kumush, ne’mati to‘larokdur, 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
53
jon berur vaqtida alarning ranji benihoya bo‘lg‘usidur. Va dunyo firoqining ranji o‘lmak 
birla zoyil bo‘lmas, balki ziyoda bo‘lurkim, do‘stlik dilning‘ sifatidur. 
Dilga o‘lum yo‘l topolmas. Yana bir misol buldirki, dunyo orttirish odamlarga yengil 
va muxtasar ko‘rinur. Va odamlar bilmaslar, bu ishdin ming ish paydo bo‘lur. Tamomi 
umri anga sarf bo‘lg‘usidur. 
Va Iso alayhissalom aytibdurlar: «Dunyo izlaguvchilarning holi sho‘r daryo 
suvidan ichguchi holiga o‘xsharkim, harchand ichsa tashnaligi tobora ziyoda bo‘lur. 
To o‘lmaguncha tashnaligi bosilmas». 
Hazrati rasuli akram s.a.v. aytibdurlar: suvga kirgan ho‘l bo‘lmay chorasi yo‘qtur. 
Dunyoga bulg‘ongan kishi iflos bo‘lmay iloji yo‘qtur. Ifloslangan kishi kasal bo‘lmay iloji 
yo‘ktur. Yana bir misol. Odamzod bu dunyoga kelibdur, ul kishiga o‘xsharki, mezbonga 
mehmon bo‘libdurki, ul mezbon odati bo‘lg‘ayki mehmon uchun saroyini orasta qilg‘ay. 
Oltin tabaklarda noz-ne’mat hozir qilib, kumush tabaqlarda ud va anbar kuydirib, 
guruh, mehmonlarni chorlab, bir-bir kuzatgay. Ul kishi oqildurki, bu mehmonlik 
odobini bilur. Bu taomlardin baqadr hojat tanovul aylab, bu xushbo‘ylardin o‘zini 
muatgar qilib o‘z makoniga qaytar. Ul nodon va ablah kishilar gumon qilurlarkim, 
bu tabaqlarni ham ketar vaqtlarda sevib Oltaylar. 
Bas, dunyo ham munga o‘xshash karvonsaroydurkim, musofirlar uchun tayyor 
qilibdurlar, tokim yo‘l ozig‘i Oltaylar. Va saroydagi ashyolarni tama’ qilmag‘aylar. 
Yana bir misol. Dunyo ahlining dunyoga mashg‘ul bo‘lib, oxiratni esdan 
chiqarishlari ul qavmga o‘xsharki, kema ichra daryo safarida jaziraga(orOlta) 
yetgaylar, qazoyi hojat qilmoq va tahorat olmoq uchun kemadan chiqqaylar va kemachi 
munodiy qilg‘ayki, orolda hech kishi uzoq qolmasin, kemaga kechikmasin. Va tahorat 
olmokdin bo‘lak ishga ovora bo‘lmag‘aykim, kema tez vaqtda ketg‘usidur. Bas, bir 
guruh ul orolda parokanda bo‘lg‘ay. 
Guruhkim, tezlik birla tahorat olib, kemaga kirib,xush havo va loyiq makonda 
o‘turg‘aylar. Va guruhekim, ul orolning ajoyib va g‘aroyiblarini, rango-rang qushlar ovozi 
va la’li, marjon va bisotu naqshlarini tamosho qilib, kechikib, kemada joy topolmay, 
xursand bo‘lmasdan, tor va qorong‘u yerda o‘tirg‘usidur. Yana bir guruhi nazzoraga 
qanoat qilmay, ul oltinlardin ko‘plab olib, kemada o‘turg‘ali joy topolmaslar. 
Kemada ul oltinlarning rangi o‘zgarib, ne’matlari badbo‘y paydo qilur. Bas, 
pushaymon bo‘lur, aning ranj va azobini tortarlar. Yana bir guruhi ul orolning 
ajoyiblarini tamosho qilmoq birla kemadan yiroq qolurlar va kema yurib ketar. Ul orolda 
ba’zisi tashnalik va ochlikdan halok bo‘lur va ba’zisini yirtqich hayvonlar va darrandalar 
halok qilur. Bas, avvalgi guruh mo‘‘min parhezkorlar misolidur. Oxirgi guruh kofirlar 
misolidurkim, o‘zlarini va xudoyi azza va jallani va oxiratni unutib, harakatu 
himmatlarini dunyo-boylik jam qilmoqg‘a qo‘yibdurlar. Va dillarini bu dunyo 
muhabbatiga bog‘labdurlar. 
 
Istahabbu hayata-d-dunya alla-oxirati. (Nahl, 107). 
 
Ya’ni: dunyoning muqabbatini, oxiratdagi abadiy hayotdan ziyoda ko‘rubdurlar. 
Oradagi ikki guruh mo‘‘min va osiylar misolidurkim, asli iymonini salomat 
saqlabdurlar. Va lekin dunyodan qo‘l yig‘mabdurlar. Ba’zilar ne’mati farovon birla 
xushhol, xurram, baxtiyor va ba’zilar darvish va tangdastligidin xor bo‘lib 
yasharlar. 
 
 
 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
54
FASL 
Dunyoning halol ne’matlari bayonida 
 
Ul mazammatlarkim, dunyo bodasinda qilindi, ammo har nimarsaki dunyodur, 
hammasi mazmum (yomon) emas. Balki andog‘ nimarsalar dunyoda bordurkim, bu 
dunyodin ermasdur. Chunonchi, ilm va amalkim, dunyodadur, dunyodin 
ermasdurkim, ilm, amal odam birla oxiratga borgusidur. Asl ilm oxiratda odam birla 
hamrohdur. Va yaxshi amallar oxiratga go‘zal fazilatlar bo‘lub borg‘usidur. 
Va amal ikki qismdur. Avvalgi qismi dil javharini 
pok va sof tutmoqtsurki, gunoh va ma’siyatdin parhez amal qilmoq birla 
bo‘lur.Ikkinchi, Haq taoloning zikriga uns-ulfat bo‘lmokdurkim, toat va ibodatga 
mudovamat qilmoq birla hosil bo‘lur. Bas, ilm va amal solih ishlar jumlasidandurkim, 
oxiratda odam birla boqiy bo‘lg‘usidur. Chunonchi, Haq taolo xabar berur  
 
Va-l boqiyatu-s-solihatu. 
 
Yaxshi ishlar abadiy-boqiy qolur. (Kahf, 46).  
 
Bas, ilmning lazzati va ibodat lazzati va Haq 'taoloning zikriga uns-ulfat 
bo‘lg‘onning lazzati hamma lazzatlardan xo‘broq va ulug‘roqdur. 
Ilm va amal zikri dunyodadur, ammo dunyodin ermasdur. Bas, hamma lazzatlar 
yomon ermasdurlar. Balki nechand lazzatlardurki, aksari dunyodin ermasdur. Biri 
ulkim, agarchandiki dunyodindur, o‘lgandan keyin oxiratga hamroh bormas. Va lekin 
oxirat ishiga va ilmga va amalga mo‘‘minlar boy bo‘lmog‘iga yordam berguchidur. 
Chunonchi, xotin olmoq va toatga quvvat hosil qilguncha oziq-ovqat jam’ qilmoq va 
libos kiymak va uy-ro‘zg‘or tutmak. Bas, bularni baqadri hojat do‘st tutmoq oxirat 
yo‘lining shartidurkim, dunyodin bu boriga qanoat qilg‘ay, va qasdi ul bo‘lsakim, 
bular birla oxirat ishini farog‘at birla bajo kelturgay. Bu tariqada bo‘lg‘on kishi ahli 
- dunyo ermasdur. 
Dunyoning yomonlik martabasi uldurkim, dunyodin maqsudi oxirat 
natijasini topmoq bo‘lmasa, balki g‘aflatga sabab bo‘lub, bu olamda barqaror 
bo‘lmoqg‘a ko‘ngul bog‘lasa va oxiratdin nafrat qilsa-bu tariqada bo‘lmak 
nihoyati mazmum (nafratli)dur. Ushbu ma’nidin onhazrat s.a.v. xabar 
beribdurlarkim: 
Ad-dunyo mal’unatun va malunun ma fiyho illa zikrullahi. 
 
Ya’ni: mol-dunyo - la’natlangandur va har nimarsaki mol-dunyoga taalluqli, ul ham 
la’natlangan. Magar Haq taoloning zikri va zikriga madad, ko‘mak beradurg‘on 
nimarsalar mahmuddur (maqtalgan, yaxshi). Bas, bu dunyoning haqiqiy 
maqsadini munchalik zikr qilmoq kifoyatdur. Qolg‘onini uchinchi : ruknda bayon 
qilg‘umdur, insho Alloh taolo. 
 
FASL 
Oxirat haqiqatini tanimoq bayonida 
 
  Bilgilki, oxirat haqiqatini hech kim taniyolmas, to haqiqiy o‘limni 
topmaguncha. Va haqiqiy o‘limni bilmas, to tiriklik haqiqatini tanimaguncha. 
Va ruhni tanimoq haqiqati o‘zligini tanimokdurkim, ba’zisini sharh qildim.  
Bilgilki, yuqorida mazkur bo‘ldikim, odam tani ulovdur. Ikki aslidin biri ruq, yana biri 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
55
qolipdur. Bas, ruhsuvoriyga o‘xshashdur. Qolip-badan ulovga o‘xshashdur va ruhning bu 
dunyoda badanga hojati bordur. Va anda bihisht va do‘zax ham bordur. Ul ruxning 
qolipidan tashqari o‘z zotiga ham hojati bordur. 
Va shu dunyoda ham do‘zax va bihisht, saodat va shaqovat bordur. Ammo ne’mat va 
lazzatlardurkim, dilga qolip vosita bo‘lmay hosil bo‘lur, anga bihishti ruhoniy ot qo‘ydum. 
Alam va shahovatkim, qolipsiz, badansiz ruhga yetar, otashi ruhoniy atadim. 
Ammo ul bihisht va do‘zaxkim, qolip vositasi birla bo‘lur, hammaga 
ma’lumdurkim, ul bihishtda rango-rang mevali daraxtlar va sharobi taxur va huru 
qusur (qasrlar), anvoi turluk ne’matlar bordur. Va do‘zax ichida chunonchi: mor (ilon) 
va kajdum (chayon), otash va zaqqum va samum (halokatli shamol) va mundin o‘zga 
ham azob va uqubatlar ma’lumdur. 
Bihisht va do‘zaxning sifati Qur’on va xabarlarda mashhurdur. Hammalari 
fahm qilur. «Ihyo» otlig‘ kitobda o‘limning zikrida bularni mufassal bayon qildim. Bu 
yerda o‘lim haqiqatini bayon qilgumdur. Ruhiy bihisht va do‘zaxga ishorat 
qilgumdurki, bularni har kishi bilmas. Ushbu ma’nidan hadisi qudsiyda xabar 
beribdurkim: 
 
U’iddat li ibodiys-solihiyna mo lo aynun ra’at va lo uzunun sami’at va lo xatara ala 
qalbi basharin. 
 
Ya’ni: Tayyor qildim solih bandalarim uchun andog‘ nimarsalarnikim, hech ko‘z 
ko‘rmagan va quloq eshitmagan, va hech kishining xotiriga kelmag‘on bo‘lg‘ay. 
 
Bas, bu davlat va ne’matlar bihishti ruhoniyda bo‘lg‘usidur. 
:
 Dilning ich tarafidan 
olami malaqut sariyga ravzana darcha- eshik ochilishiga hech shubha yo‘qtur- Va 
kishigakim, ul ravzana ochiqtur, oxiratning saodati va sharofatidin ravshan nasiba 
basirat va mushohada tariqasi birla hosil bo‘lg‘usidir. Taqlid va eshitishga hojati 
bo‘lmas. Chunonchi badanga bemorning saodati va shaqovati bo‘lurkim, ani sihat va 
maraz atarlar. Sihatlikning sababi kam yemak va parxez tutmak va kasallikning sababi 
- ko‘p yemak va beparhezlik qilmokdur. Munga o‘xshash mushohada birla ma’lum 
bo‘lurkim, inson dili, ruhida saodat ham, shaqovat ham bordur. Ibodat va ma’rifat 
saodatning dorusi. Jaxd va ma’siyat - gunoxlar saodatni xarob qiluvchi zahri qotildur. 
Bas, bu ilm bag‘oyat aziz va sharif ilmdurkim, ulamolar bu ilmdin g‘ofildurlar. Balki 
ko‘pchilik bu ilmga munkirdurlar, ular bihisht va do‘zaxi jismoniyni bilurlar, va oxiratni 
tanimoqda taqlid birla bilurlar. Ko‘pchilik odamlar ruh haqiqatini bilmaslar va bu so‘zlar 
sharhini arabcha («Ihyo’») kitobimda chandon dalillar birla tahqiq qildim. Bu kitobimda ham bir 
muncha bayon qilgumdur. 
Kishikim, ziyrak va dono bo‘lur, botinini ma’siyat , gunohlardan sof qilsa, bu ilmga 
yo‘l topib, kori oxirat dilga sobit va mahkam bo‘lg‘usidur. Aksari xalqning oxiratga iymoni 
za’if va sustdir. Agar xohlasang o‘lim haqiqatidan andak fahm qilg‘aysan. 
Bilgilki, odamda ikki ruh bordur. Birini ruhi hayvoniy atarmiz. Yana biri maloika 
ruhlari jinsidan, ani ruhi insoniy dermiz. Va ruhi hayvoniyning manba’i yurakdurki, bu 
go‘sht poradirkim, odamning chap yonida qo‘yg‘ondur. Va ruhi hayvoniy shunga 
o‘xshashkim, tiriklik badan ichidagi xiltlardindur. Aning mijozi mo‘‘tadildur. Va ruhi 
hayvoniy o‘ruq, ya’ni zavarib otlig‘ tomirning harakati vositasi birla dimog‘qa va 
hamma andomiga yetar. Va ruh hamma quvvat va his-harakatlarini ko‘tarib yurguchidir. 
Vaqtiki bu ruhtomir va dimog‘g‘a yetsa harorati kamroq bo‘lub, mu’tadilroq bo‘lg‘usidur. 
Ko‘z ul ruhdin quvvati basirat topar. Va quloq aningdin eshitmoqlik quvvatini kasb etar. 
Balki hamma hislar ul ruxdin quvvat topar. Bas, ruhi hayvoniyning misoli chirog‘qa 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy