«kimyoi saodat»

www.ziyouz.com кутубхонаси 
56
o‘xsharkim, chirog‘ni qorong‘u uyda qo‘ysalar, uyning qorng‘uligini ravshan qilur. Munga 
o‘xshash, hazrati Haq subhonahu va taoloning qudratidin ruhi hayvoniy badanda bo‘lmoq 
birla ko‘rish va eshitmok^lik va hamma hislar hosil bo‘lg‘usidur. Agar ba’zi tomirga to‘siq 
bog‘lab, ruhi hayvoniy qon aylanishiga mone’ bo‘lsa, ul uzvi his-harakatdin qolib, 
mafluj (falajlangan, shol) bo‘lur. Bas, ruhi hayvoniy chirog‘ning o‘tiga o‘xshashdur va dil 
fatilaga (pilikka) o‘xshashdur. Chunonchi, chirog‘da yog‘ bo‘lmasa chirog‘ o‘char. Munga 
o‘xshash, vaqtiki odam taom yemakni tark qilsa, ruhi hayvoniyning mijozi aynib, botil 
bo‘lib, odam vafot etgusidur. 
Chunonchi, chirog‘ning fatilasi me’yordan ziyoda yog‘ quyilsa o‘char. Chunonchi, 
chirog‘ga tosh va tayoq tiqilsa chirog‘ o‘char. Yog‘ va pilik o‘z joyida bo‘lsa yonar. Munga 
o‘xshash, odam va hayvong‘a qattig‘ zaxm yetsa, aning sababidin o‘lar. Agarchandiki 
ruhi hayvoniy mijozi mo‘‘tadil bo‘lsa ham. 
Hayvoniy ruh quvvat va his-harakatini Haq subhonahu va taolo izn-dasturi birla osmon 
farishtalari nurlaridan qabul qilur. Vaqtiki hayvoniy ruh mijozi harorat g‘olibligi va yo burudat 
(sovuqlik) kasrati (ko‘pligi) va yo o‘zga sabablardin buzilsa, farishtalar nurlarini qabul 
qilmoqg‘a shoyistaligi qolmas. Chunonchi, oyna ravshan bo‘lsa hamma suratlarni ko‘rsatur. 
Vaqtiki, zang o‘lturib, tiyra (qorong‘u) bo‘lsa, hech suratini ko‘rsatmas. 
Va lekin ruhi insoniy farishtalarning nurlarini qabul qilmog‘i uchun mu’tadil bo‘lmog‘i 
shartdur. Vaqtiki, ruhi insoniy mijozi ayniqsa farishtalarning nurlarini qabul qilmasa, 
hayvoniy ruhi qolur. Bas, odam va hayvonotning o‘lgani ushbudur. Va ruhi xayvoniy 
mijozini e’tidolidin chiqarib, botil bo‘ladurg‘on sabablarni jam’ qilguchi Haq taolo maxluqotidin 
bir mavjudotki, ani Malakul mavt atarlarkim, xaloyiq aningdin bilurlar. Ruh haqiqatini 
tanimaslarkim, bas, jonzod o‘lganining ma’nosi ushbudir. Ammo odamning o‘lmagi unda 
ruhi hayvoniy borligi sabablidur. 
Va yana bir ruh bordurkim, ani ruhi insoniy atarmiz. Va anga dil deb ot qo‘yduk. O’tkan 
fasllarning ba’zida bayon qilindi. Ammo dil hayvoniy ruhjinsidin emasdur. Bas, ruhi insoniy 
jism emas, chunki u hajm, shakl, rangga muhtoj emasdir.  
Haq taoloning ma’rifati ruhi insoniyda qaror topgusidur.  
Chunonchi, Haq taolo yagonadurkim, hajmga, shakl va rangga muhtojligi yo‘q. Va 
yagonaning ma’rifati yagonadurki, uni o‘zidan boshqalar mukammal bilmas. Bas, Haq 
taoloning ma’rifati mangu barqaror bo‘lur. 
Bas, pilik, otash, chirog‘ va nurchirog‘, bu uchini faraz qilg‘ilki, fatila - dilning misolidur. 
Chirog‘ otashi -hayvoniy ruhning misolidur. Va chirog‘ nuri - insoniy ruhning misolidur. 
Chunonchi, chirog‘ning nuri chirog‘ otashidan latifroqdurkim, anga ta’sir qilg‘ali bo‘lmas. 
Munga o‘xshash insoniy ruh ham, hayvoniy ruhdan latifroqdurkim, ani ushlab 
bo‘lmas. Bu misol insoniy ruhning latofatiga nazar solmoq birla rostdur. Va lekin 
yana bir vajh birla bu misol rost kelmasdurkim, chirog‘ning nuri chirog‘ga tobe’ va 
aning furu’idur (qismi). Vaqtiki asli xarob bo‘lsa, furu’ ham xarob bo‘lg‘usidur. 
Ammo insoniy ruh hayvoniy ruhga tobe’ emas. Balki muning misolini agar xohish 
qilsang, iymon nurini faraz qilg‘ilki, chirog‘ nuridan latifroq bo‘lg‘ay. Va chirog‘ning 
yollig‘i ul nur birla bo‘lg‘ay. Ul vaqt bu misol rost kelgusidur. 
Bas, hayvoniy ruh insoniy ruhning uloviga o‘xshar, vaqtiki hayvoniy ruhning 
mijozida botil bo‘lsa, qolip o‘lar. insoniy ruh o‘lmas. Va lekin ulovsiz va qurolsiz 
qolg‘usidur. Bas, ulovning o‘lmagi va qurolini taboh (xarob) bo‘lmagi suvoriyni 
ma’dum (yo‘q) qilmas (ya’ni,vujud o‘lsa ruh o‘lmas.) 
Bas, hayvoniy ruhni insoniy ruhga asbob va ulov qilmoq ul vajhdandurki, Haq 
subhonahu va taoloning ma’rifatini sayd qilg‘ay. Agar ma’rifat saydini, o‘ljasini 
qo‘lg‘a kiritsa, asbob va ulovning halok bo‘lmog‘i insoniy ruh uchun xayriyat 
(yaxshilik)durkim, qafasdan xalos bo‘lur. Bu ma’noda hazrati rasuli akram s.a.v. 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
57
xabar beribdurlarki: «O’lum mo‘minga tuhfa va hadyadur». 
Bas, kishi domni sayd uchun saklar. Vaqtiki sayd qo‘lga kelsa domning halokatini 
g‘animat bilur. Agar auz billoh (Alloh taoladan panohtilaymiz) sayd qo‘lga kelmasdin 
ilgari bu asbob va ulov halok bo‘lsa, aning hasrat va ma’siyatiga nihoyat yo‘qlur. Va bu 
aaam, hasrat qabr azobining avvalidur. 
 
FASL  
Insoniy ruh haqiqati bayonida 
 
Endi bilgilki hayvoniy ruh bu olami sifliy (past olam)dandurkim, turli xiltlarning latif 
buxor (bug‘)laridan iborat. Va xilt to‘rtdur. Chunonchi, suv. otash, tuproq va bodel. Va 
mijoz balg‘am va safro va savdodan iborat.Chunonchi, suv, olov. tuproq, va bod 
mijozda muxtalif va mutadil bo‘lmog‘i, qarorat, namlik, sovuqlik va quruqlikning 
miqdori farqi bo‘lganidan ilmi tibga hojat tusharki, to‘rt tab’ni e’tidolda (o‘rta 
darajada, ya’ni, na issiq va na sovuq va na quruq va na ho‘l holatda 
bo‘lmog‘lig‘ini mo‘tadil deyiladi) tutmoq birla hayvoniy ruh mijozini mo‘tadil 
saqlamoq kerak. Toki u insoniy ruhga ulov va asbob bo‘lmoqg‘a shoyista bo‘lg‘ay. 
Bas, insoniy ruh, tuban olamdan emasdur. Balki olami ulviydan (oliydan), 
farishtalar javharidandur. Bu olamda ruh badan shahrida g‘aribdur. Va lekin bu 
g‘ariblik insoniy ruhga shu sababdandurkim, oxirat safari zodi rohini tayyor qilg‘ay. 
Chunki, Haq taolo xabar berur: 
 
Kulna ahbatu minho jami’an. 
 
Oyatning tafsiri: Biz (Odam, Havvoga, shayton, tovus va boshqalarga) bu joydan-
jannatdan tushing, dedik. (Baqara, 38). 
 
Va yana Haq taolo aytibdur: 
Inni xoliqun basharan min tiyn. Fi iza savvaytu va nafaxtu fihi min ruhi. (Sod, 71- 
72). 
 
Oyatning tafsiri: Biz ayturmizki, odamni loydan yaratdik. Vaqtiki rost va 
muhayyo qildim ul odam jasadini va nafx qildim odam badaniga o‘z ruhimdan. 
 
Bas, bu oyatda ikki ruh hayvoniy va insoniy ruhning muxtalif turlicha ekaniga 
ishorat bor. 
Chunonchi, insondagi hayvoniy ruxda mijoz mo‘tadildur. Va ilmi tib birla ul ruhniig 
e’tidolini bilg‘ay, tokim bemorlikni daf’ qilg‘ay. Va halok bo‘lmokdin saklag‘ay. 
Munga o‘xshash, insoniy ruhki, dil qaqiqatidur, ani ham e’tidoli bordurkim, 
yaxshi ibodat va riyozatdur. Ani shariat birla bilg‘ali bo‘lur. Toki shariat insoniy 
ruhni e’tidolida saqlar va aning sihatlig‘iga sabab bo‘lur. 
Mundin keyin «Arkoni musulmoniy» bayon qilg‘umdur. Bas. ma’lum bo‘ldi: 
kishikim, insoniy ruh x.aqiqatini bilmasa, oxiratni basiyrat birla taniyolmas. Xaq 
taoloni tanimog‘i xam mumkin emasdur. Bas, o‘zligini tanimoq oxiratni 
tanimog‘ining kalitidurkim, dinning asli «al-iymon billohi val yavmul oxir» ya’ni Alloh 
va oxirat kuniga ishonch - bu ma’rifatni muqaddam kelturdim. 
Ammo insoniy ruh asrorlaridin bir sirki, ani bayon qilmadim. Charoki, ani bayon qilmoqg‘a 
ruxsat yo‘qturki hech kishining fahmiga sig‘mas. Haqtaoloni tanimoq va oxiratni tanimoq 
hammasi ushbu aslga asoslangandir. Jahd qilg‘il, toki riyozat va mujohada (sa’y va 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
58
g‘ayrat) tariqasi birla ul aslni bilg‘aysenkim, agar birovdan eshitsang, toqat 
qilolmassen. 
Va bisyor xalq Haq taoloning bu sifatini angladilar, bovar qilmadilar. Bu sifat odam 
vujudida bor ekaniga nechuk bovar qilurlar. Balki ul sifat Haq taoloda mavjud, bor ekaniga 
oyat va axodis ochiq-oydin dalolat qilmas. Fahmlariga sig‘mag‘on so‘zni xalq eshitsa 
inkor qilg‘ay deb anbiyo alayhimussalom aytibdurlarki: 
 
Kallimu-n-nosa ala qadri ‘uquvlihim. 
 
Ya’ni, insonga, aqli va fahmlariga sig‘adurg‘on so‘zni aytinglar. 
 
Anbiyolardan ba’zilariga vahiy kelibdurkim, sifatlarimdan xaloyiqning fahmiga 
sig‘maydurg‘onini bayon qilmanglar, fahm qilg‘undeklarini bayon qilinglar. Va agar fahm 
qilmay inkor qilsalar o‘zlariga ziyon qilg‘usidur. 
 
FASL  
Ruhning abadiyligi bayonida 
 
Bilg‘ilki,insoniy ruhning haqiqati qolipsiz, zotida qoyimdur. O’z zotining qiyomi va xos 
sifatlari aslida qolipga hojati yo‘qdur. Va o‘lim ruh haqiqatini nobud qilolmas. Balki o‘lganning 
ma’nosi - insoniy ruhning - qafasdan chiqishidur. 
Xashr va ba’s va maodning ma’nisi ul emasdurkim, ruhni o‘lgandan keyin 
tirguzgaylar. (Chunki, ruh o‘lmaydi.) Balki ma’nisi uldurki, ruhni yana qolipga keltirurlar. 
Bu ma’no birlakim. nobud bo‘lg‘on badanni muhayyo va tayyor aylab, ruh tasarrufig‘a 
kirgizurlar. Chunonchi, avval ham bu tariqa qilib erdilar. Haq taolo uchun avvalgidan 
osonroqdurkim, ilgari ham ruh qolipini yaratib erdi, ioda vaqtida ruh boqiy va qolip 
qismlari ham boqiydurlar. 
 
FASL  
Vujud va ruh bayonida 
 
Bilg‘ilki, bu borada ba’zi fuqaxo va mutakallimlar odam o‘lmagi birla ruh ham ma’dum 
(yo‘q) bo‘lur, undan keyin vujudga keltirurlar, deb o‘ylaydilar. Bu so‘z haqiqatga xilofdur. 
Bas, kishikim bu mazhabga boribdur, ahli basirat emas, va ahli taklid demakka ham 
yaramas. Agar ax/sh basiyrat bo‘lsa erdi, bilur erdikim, badanning o‘lmagi ruh haqiqatini 
nobud qilolmas. Va agar ahli taqlid bo‘lsa, oyatlar va hadislar mazmunidin bilur ediki, odam 
o‘lgandan keyin ruhyashayveradi. Insoniy ruh ikki qismdur. Sa’idlar (baxtlilar)ning va 
shakiylar (baxtsizlar)ning ruhlari. Va sa’idlarning ruhi borasida Kur’onda kelibdurki: 
 
Va lo taxzabanna - allaziyna qutilu fi sabilillohi amvotan bal ixya’un inda rabbihim yurzaquna. 
Farihiyna bimo atahumullohu min fazlihi. (Ol-i Imron, 169-170). 
 
Oyatning tafsiri: ul toifaki, haq yo‘lida o‘libdurlar, o‘lik gumon qilmagil, balki ular Haqtaolo 
o‘z fazli karamidin ato qilg‘on ne’matlaridin bahramand (rizqli) va lutfu marhamati birla 
bergan fazilatlaridan shod xursanddirlar. 
 
Ammo kofir va shakiylar haqida ulki, Badr jangida o‘lgan kofirlarni jam’ qilib, bir 
quduqqa tashladilar. 
Hazrat rasuli alayhissalom ul quduq tepasiga borib, ul kofirlarning har birini otini aytib, 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
59
qichqirib aytur erdilar: Ey faloniy! Ul va’dakim, Xudoi taolo dushmanlariga kahr na g‘azab 
qilmoqg‘a bizlarga berib edi, hammasini rost topduk. Xudoi azza va jalla ul va’dalarini 
tahqiqiga yetkurdi va sizlarga ham o‘lgandan keyin azob va uqubat qilmoqg‘a bergan 
va’dalarini Haq va rost ko‘rdunglarmu? 
Sahobalar ayttilarki: 
- Yo rasululloh! Bu murdorlar o‘lukdurlar. O’liklar so‘zni eshiturmi? 
Hazrat payg‘ambar s.a.v. ayttilarki «Qasam qilurman Xudoning ismi birlakim, 
Muhammadning joni aning qudrat qo‘lidadur. O’luklar sizlardin eshitguchirokdurlar. Va lekin 
javobidin ojizroqdurlar». 
Bas, har kishi. o‘liklar haqida vorid bo‘lg‘on hadislar va axbordin voqif bo‘lsa, 
chunonchi,alarning ahli motamdin ogoh bo‘lmog‘i va kimlar ziyorat qilg‘onini va 
onchakim olamda o‘tadur-hammasi bilurlar. Bas, shari - sharifda ruhning nobud 
bo‘lmog‘iga hech imo va ishorat ham yo‘qtur. Balki sifat va manzil o‘zgarur. 
Chunonchi dadisda kelibdurkim: go‘r (inson ruhi yashaydurg‘on), do‘zaxning 
g‘orlaridan biri va yo bihishtning bog‘chalaridan biridir. 
Aniq bilgilki, o‘lmak birla o‘z zotingdin va zotingga xos sifatlardin hech biri botil 
bo‘lmas. Va lekin his va harakat va sezgilarkim, dimog‘ va a’zolar vositasi birla edi, 
bular botil bo‘lur. Va sen tanho-mujarrad qolursen. Chunonchi, (inson vujudi) ulovga 
o‘xshashdurkim, kishining oti o‘lsa piyoda qolur. Ul kishi johil bo‘lsa donishmand 
bo‘lmas. Va agar ko‘r bo‘lsa, ko‘ruvchi bo‘lmas. Va agar ko‘ruvchi bo‘lsa ko‘r bo‘lmas. 
Faqat ruh piyoda qolg‘usidur. 
Bas, badan ulov, ruh suvoriydir. Ushbu jihatdan ul toifakim, maxsusotdin qat’iy 
nazar qilib, Haq taoloning zikriga mustagroq (g‘arq bo‘lgan cho‘mgan) birla 
muroqabatda o‘tursa chunonchi, tasavvuf yo‘lining ibtidosi ushbudir: Ahvoli oxiratni 
mushohada qilurlar. Va o‘zgalarga o‘limdin keyin ma’lum bo‘ladurg‘on nimarsalar, 
tushida ko‘rg‘an nimarsalar aksari yodlarida qolmas. Va lekin asari - ta’siri boqiy qolur. 
Chunonchi, agar bihishtni anga ko‘rguzgan bo‘lsa, ruhida rohat va zavq va xursandlik 
hosil bo‘lg‘usidur. Agar do‘zaxni anga arz qilg‘on bo‘lsa, azob va xastalik ul kishida 
bo‘lg‘usi. Va agar tushida, xayolan ko‘rgan nimarsa yodida bo‘lsa, hikoyat qilg‘uvsi. 
Naql qilibdurlarkim, hazrati Rasli Akram (s.a.v.) namozda turib muborak qo‘llarini 
uzatdilar. Namozdan keyin sahobalar arz qildilarkim: «Yo, Rasululloh! Sabab na 
erdiki, namozda turib qo‘llarini uzattilar?» 
Rasululloh s.a.v. aytdilarki, «Bihishtdan bir bosh uzum menga arz qildilar.Xohladimki, 
bu jahonga kelturgaymen, ersa g‘oyib bo‘ldi». Bas, gumon qilmag‘ilki, bihisht ne’matini 
bu olamga kelturmak mumkin bo‘lg‘ay (deb). Agar mumkin bo‘lsa, hazrati Rasululloh 
s.a.v. keltirur erdilar. Va mahollik vajhini zikr qilmoq darozdurkim, bayonga sig‘mas. 
Va maqsud uldurki, gumon qilmag‘il, hazrati Rasuli 
: 
alayhissalom biqisht ahvolini 
Jabroil alayhissalomdin eshitmak birla bayon qildilar (deb). Hazrati Rasuli Akram 
s.a.v. bihishtni o‘zlari ko‘rib bayon qildilar; va jannat haqiqatini bu olamda 
ko‘rmadilar, balki, o‘zlari bu olamdan g‘oyib bo‘lib, ul olamga borib ko‘rdilar. Va bu 
(hodisa) Rasuli akram s.a.v.ning bir nav’ mo‘jizalaridandur. 
Va lekin g‘oyib bo‘lmoq ikki tariqatda bo‘lur. Biri hayvoniy ruh o‘lmak birla, yana 
biri insoniy ruhning sayr etmog‘i birladur. Ammo bihishtni bu olamda ko‘rgali bo‘lmas. 
Chunonchi yetti osmon va yetti zamin pista po‘chog‘iga sig‘maganday, bihisht 
ham bu olamga sig‘masdur. Odamiyning bu olamdagi besh hissiyoti bihishtni 
ko‘rmakka toqat keltira olmakim, ul olamning havosi o‘zgadur. 
 
 
 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
60
FASL 
Qabr azobining ma’nolari bayonida 
 
Endi qabr azobining haqiqiy ma’nolari haqida so‘zlaymiz. Bilgilki, qabr azobi ham 
ikki qismdur: ruhoniy va jismoniy (azoblar)ni hamma xaloyiq bilurlar. Ammo, ruhoniy 
azobni har kishi (ya’ni, hech kishi) bilmas. Va lekin odamiydan o‘lmagi birla qo‘l, 
oyoq, ko‘z, quloq - hamma a’zolaridagi havosni ( hirslarni) ayol, farzand, molu-mulk, 
hammasini olurlar. Agar odam dunyoda bir sevimli narsa bilan mashg‘ul bo‘lsa, 
ul narsani olib qo‘ysalar, ruhi bu narsaning firoqida azobga mubtalo bo‘lg‘usidur. 
Agar odam dunyodan hech narsaning muhabbatiga ko‘ngildan joy bermagan bo‘lsa, 
bu dunyodagi g‘alvalar, xafachilik, g‘am, tashvishlardan bezigan va ulardan forig‘ 
bo‘lishni orzu qilgan bo‘lsa, mazkur ruh o‘limdan rohat topgandir. 
Va agar dunyoda Xudoi taoloning do‘stligini hosil qilib, zikriga uns va ulfat bo‘lib, bu 
dunyodan yuz o‘girgan bo‘lsa, sevimli do‘stining diydoriga vosil bo‘lub, olam 
tashvishlaridan xalos va saodati abadiyga musharraf bo‘lg‘usidir. 
Andisha qilgilki, bir odam o‘zining aslini tanimabdur, boqiy, abadiy yashashni 
bilmabdur, agar bu dunyoni do‘st, sevimli deb o‘ylasa, hech shak shubha 
qilmagilki,o‘lgandan keyin ul ruh sevganlari firoqda azobga mubtalo bo‘lg‘usidir. Hazrati 
rasuli akram s.a.v. aytibdurlar: 
 
Ahbib mo shi’ta fa innaka muforiquhu. 
 
Ya’ni, bu olamda nimalarni yaxshi ko‘rsang, albatta sen u narsadan judo bo‘lib, firoqi 
alamiga mubtalo bo‘lgungdur. 
 
Bas, do‘stu g‘amxo‘rim Xudoi taolodur, deb bilsa, mol dunyoni va dunyodagi 
nimarsalarni sevmasa, hech shak qilmag‘aykim, agar yo‘l ozig‘i bo‘lg‘uncha dunyolikni 
lozim tutsa, vaqtiki, bu olamdin borsa, ranj va mehnatdan xalos bo‘lub, rohat va 
osoyishga yetkusidur. 
Va har kishikim, bularni bilmaydur, qabr azobini tortmog‘ida hech shak yo‘qtur, dunyo 
mo‘‘minlar behishti emasdur, balki dunyodorlarning behishtidur. Ul toifakim, hamma 
himmatlarini dunyoga qo‘yibdurlar, ular haqida bu hadis mashhurdur: 
 
Ad-dunyo sijjinul mo‘miniyn va jannatul-kofiriyn. 
 
Ya’ni, bu dunyo-mo‘‘minlarning do‘zaxi va kofirlarning jannatidur. 
 
FASL 
Qabr azoblariniig turli-tumanligi bayonida 
 
Chunonchi, qabr azobining aslini taniding, ya’ni, qabr azobining sababi odamning bu 
dunyoni yaxshi ko‘rganidandur. Bilgilki, bu azoblar turli-tumandir. Ba’zilarga ziyoda va 
ba’zilarga kam, ya’ni mol-dunyoga do‘stligi miqdoriga boqib azob bo‘lur. Bas, kishikim, 
dunyolikdan oz narsaga ko‘ngil bog‘lasa, bu kishining azobi dunyolikdin joh, 
dabdaba, hashamatga ko‘ngil bog‘lagan kishining azobidan kamroq bo‘lg‘usidur. 
Chunonchi. bu olamda bir kishining bir otini g‘orat (talon) qilsalar, yana bir kishining 
o‘n otini g‘orat qilsalar, bir oti g‘oratga ketgan kishiniig ranj alami o‘n oti g‘oratg‘a 
ketgan kishidin kamrog‘ bo‘lg‘usidur. Bas, har kishining azobi va uqubati, osoyishi va 
rohati dunyodagi yo‘qotgan narsa va havaslarining miqdoriga ko‘ra bo‘lg‘usidur. 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
61
Ul kishikim, mol-dunyo jam’ qilib, hamma himmatini dunyoning muhabbatiga 
bog‘lasa, bu toifa holidin Xudoi taolo xabar berurkim: 
 
Zolika biannahamus - tahabbul hayotad - dunv alal oxirati. (Nahl, 107). 
 
Oyatning tafsiri: «Ul toifadurkim, dunyoning besh kunlik tirikligini oxiratning abadul 
abad podshoxlig‘idan ziyoda ko‘rurlar, bu toifaning azobi qattiqroqdur». 
 
Naqldurkim, hazrat rasuli akram s.a.v. sahobalarga bu oyatni o‘qirdilar. 
 
Fa inna lahu maishatan zankan. (Toho, 124). 
 
Dedilarki, bilurmisizlar, bu oyat na ma’nida nozil bo‘lubdur? Sahobalar aytdilarki: 
«Xudo va Xudoning rasuli olimdur». Onhazrat alayhis salom ayttilar: «Kofirlarga 
go‘rdagi azobning biri bukim, har kofirga to‘qson to‘qqiz ajdarhoni musallat (tayin) 
qilurlar. Har yilonning to‘qquz boshi bor. Ul kofirga to qiyomatgacha nish urarlar». 
Bas, basiyrat ahli bu ajdaholarni qalb ko‘zi birla ko‘rub, mushohada qilibdurlar. Va 
axmoq bebasiyratlar ayturlarkim, biz go‘rga qararmiz, hech o‘lukda bu nav’ 
ajdaholarni ko‘rmasmiz. Agar rost bo‘lsa erdi, bizlar ham ko‘rar erduk. 
Bas, bu ahmoqar bilmaslarkim, bu ajdaholar o‘lukning ruhiga musallatdur. Va 
jonlarining ichida paydo bo‘lg‘uchidur. Balki ajdaholar o‘lmasdan ilgari odamiylar ichida 
bordur, anindin g‘ofildurlar, Bas, bilgil, bu ajdaholar aslida nafsdin va nafsning sifoti 
mazmuma (yomon, nafratli) fe’lidan. Bu ajdaholar boshining adadi va sifoti yomon 
xulqlarning miqdoriga ko‘ra bo‘lg‘usidur. Bu azobning asli tiynati mol-dunyoni do‘st 
tutishdandir. Bu ajdaholar kofirlarning ichida barqaror va yashirindur, ular 
kofirlarning joni ichra musallat bo‘lmog‘i (ularning) Xudo va rasulni bilmagani jihatidin 
emastur. Balki mol-dunyoni sevgani jihatdindur. Chunonchi: Xaq taolo xabar berur: 
 
Azhabtum tayyibatikum fi hayotikum ud - dunyo. 
 
Mazmuni: «Sizlar o‘z huzur - halovatlaringizni dunyodagi hayotingizdayoq tugatdingiz». 
(Ahqof, 20). 
Va agar ajdaholar odamiyning zoxir badanida bo‘lib, ko‘zga ko‘runsa, andin bir 
soatda xalos bo‘lish mumkin bo‘lur erdi. Va lekin bu ajdaholar jon ichida barqarordur. 
Andin qochib qutulmoq mumkin emas. Chunonchi, kishi kanizagiga oshiq bo‘lsa 
shuning ajdahosi ani joniga nish urar. Bas, bu ajdaho ul kanizakning ishqidurkim 
joni ichra barqaror va yashirindur. Agar ishq bo‘lmasa firoq ranji dilni xarob qilmas 
erdi. Bas, bu dunyoning mehri bo‘lmasa, bu ajdarlar ruh mamlakatini tasarruf qilolmas. 
Bas, har kishi azob-uqubatning sababini oxiratga o‘zi olib borg‘usidur. Ushbu ma’noda 
hazrati rasuli akram s.a.v. aytibdurlar: 
 
Innamo xiya amolukum turaddu ilaykum. 
 
Ya’ni «Mundin o‘zga emasturkim, ul azob va uqubat o‘zunglarning amallaringdur, o‘sha 
ishlaringni senga hukmron qilg‘usidur»  
 
Xudoi taolo xabar berurkim: 
Va inna jahannama la muhiytatun bil kofiriyna. 
 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
62
Oyatning Tafsiri: Chindan ham jahannam kofirlarni ixota qilib (o‘rab turgan) qo‘rg‘ondir. 
(Ankabut, 54). 
 
FASL 
Qabr azobining hammaga emasligi bayonida 
 
Hamono aytursen, qabr azobi dilning olam aloqalariga bog‘liq bo‘lg‘on jihatidan 
bo‘lsa olamda hech kishi yo‘qturkim, xotin,  farzand  va  molu  johni  (mansab,  amalni) 
do‘st tutmasa. Bas, hamma olam xalqiga qabr azobi bo‘lmog‘i va hech kishi bu azobdan 
xalos bo‘lmasligi lozim keladur. Aslida bunday emas. Balki olam sahnasida ba’zi toifa 
odamlar bo‘lurkim, dunyodan ko‘zi to‘q bo‘lub, dunyo mashrabgohidan ularga hech lazzat 
va osoyish bo‘lmas. Bunday odamlar hamisha o‘lumni orzu qilurlar. Ko‘proq darveshlar 
ushbu qabiladandur. 
Ammo tavongir (kuchli, qudratli) davlatmandlar ikki guruhi bo‘lurkim, dunyoning 
tirikchilik uchun zarur narsalarini do‘st tutarlar. Agar Haq taoloning do‘stligi ziyodaroq 
erur, ularga ham qabr azobi bo‘lmas. 
Bu toifaning misoli ul kishinig holiga o‘xsharkim, bir shaharga mutasaddi (hokim) 
bo‘lib, ne’matlari ho‘b, mo‘l, va imoratlaridan bahramand , xushhol, xurram va sarafroz 
bo‘lg‘ay . Va lekin bu kishi yana bir shaharning podshohligini orzu qilg‘aykim ul shaharda 
anvoi turli imoratlar va rango-rang ne’matlar bo‘lg‘ay. Vaqtiki, bu shaharning podshohligi 
muyassar bo‘lsa, o‘z shahridan chiqmog‘i, imorat va ne’matlarini tark qilmog‘i qiyin emas, 
unda ranj va alam bo‘lmas. Yangi podshohligining muhabbati o‘z shahrining ne’matlariga 
mehridan ko‘ra balandroqdir. 
Bas, anbiyo va avliyo va porsolarning ko‘ngillarida ham ayol, ham farzand, shahar, 
vatanlariga iltifoti bordur, ammo vaqtiki hazrati Haq subhonahu va taoloning do‘stligi - 
mehri paydo bo‘lib, andin lazzat va uns topsalar, ayol va farzand, shahar, vatan firoqi oson 
bo‘lg‘usidur, Va bu lazzat o‘lmak birla hosil bo‘lg‘usidur. 
Ammo ul toifa odamlarki, dunyoning lazzat va shahvatini do‘stroq tutubdurlar, 
qabr azobidan xalos bo‘lmaslar. Va juda ko‘p odamlar ushbu toifadindurlar. Chunonchi, 
Haq taolo xabar berur: 
 
Va in minkum illo voriduho. (Maryam, 71). 
 
Oyatning tafsiri: sizlardin do‘zaxga kirmaydurg‘on hech kishi bo‘lmas. Va bu qavm (ozroq) 
muddat azob tortarlar, vaqti yetib, dunyodin borg‘oni uzoq bo‘lub dunyo lazzatini faromush 
qilsalar hazrati Haq subhonaxu va taoloning asl do‘stligikim boqiy bor erdi, zohir va huvaydo 
(ravshan) bo‘lub, azobdin xalos bo‘lg‘aylar. 
Bu toifaning misoli ul kishining holiga o‘xsharkim, bir odamning bir imorati bo‘lg‘ayki, 
yana bir imoratdin muni yaxshiroq ko‘rg‘ay. Va yo bir xotini bo‘lg‘ayki, yana bir xotindin 
muni do‘st va mahbubroq bilg‘ay. Vaqtiki ul mahbubdin judo qilib, yana birini anga 
bersalar, bu kishi mahbubi firoqida necha muddat ranju-alamnok bo‘lur. 
Vaqtiki, keyingi xotiniga asl muhabbati va do‘stligi paydo bo‘lsa avvalgi imorati 
va mahbubining firoqi ranjidan xalos bo‘lg‘ay. Ammo ul kishiki, Haq taoloning 
do‘stligi ko‘nglida barqaror bo‘lmabdur, abadul abad azobda qolg‘usidur. Va 
kofirlarning (do‘zaxda) muhallad (doimiy,  abadiy), bo‘lmog‘ining sababi 
ushbudur. Har kishi da’vo qilsakim, Xudoi taoloni do‘st tutarmen, va yo 
ayturkim, dunyodin Xudoi taoloni do‘stroq tutarmen (deb), bas, bu da’voni 
tanimoqqa (tekshirmoqqa) bir mahak (sinov toshi) bo‘luvchi dalil bordurki, aning 
birla yaxshiroq tanib olur. Chunonchi, nafs va shahvat odamiyni bir ishga 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy