Kimyoning asosiy qonunlari. Reja: Dalton atomistikasi. Stexiometrik qonunlar

  

 

Karrali  nisbatlar  qonuni.  Karrali  nisbatlar  qonuni  1808  yilda  Dalton 

tomonidan yaratilgan. Agar ikki element o’zaro ta’sirlashib bir necha birikmalar 

hosil qilsa, elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir 

xil  massa  miqdoriga  to’g’ri  keladigan  massa  miqdorlari  o’zaro  kichik  butun 

sonlar nisbati kabi bo’ladi.  

 

Bu  xulosa  tez  orada  eksperiment  yo’li  bilan  isbotlandi.  Dalton  o’sha 

zamonda ma’lum bo’lgan ikkita uglevodorod; metan bilan etilen tarkibini tekshirib 

(1-jadval)  uglerodning  bu  birikmalarida  bir  og’irlik  qism  vodorodga  to’g’ri 

keladigan og’irlik miqdorlari o’zaro 3:6 yoki 1:2 nisbatda bo’lishini topdi. 

1-jadval 

Birikma nomi 

Tarkibi, % hisobida 

Tarkibi, og’irlik qism hisobida 

 

uglerod 

vodorod 

uglerod 

vodorod 

---

  Metan CH

4

 

75 

25 

3 

1 

  Etilen C

2

H

4

 

85,71 

14,29 

6 

2 

 

Karrali nisbatlar qonunidan ikkita muhim xulosa kelib chiqadi: 

1)  Bir xil elementlardan hosil bo’lgan birikmalar o’z og’irlik tarkiblari jihatidan 

odatda,  bir-biridan  katta  farq  qiladi.  Masalan,  azot  oksidlarida  bir  og’irlik 

qism  azotga  0,57  og’irlik  qism  kislorod,  yoki  bundan  2-5  barobar  ortiq 

kislorod to’g’ri keladi. Demak, ma’lum elementlardan hosil bo’lgan birikma 

xuddu  shu  elementlardan  tuzilgan  boshqa  birikmaga  aylantirilganda,  tarkib 

to’satdan (sakrash bilan) o’zgaradi. 

2)  Birikadigan  elementlar  orasidagi  miqdoriy  nisbatlarning  o’zgarishi  hamma 

vaqt yangi sifat paydo bo’lishiga olib boradi. Masalan, azot oksidlari (N

2

O, 

NO,  N

2

O

3

,  NO

2

,  N

2

O

5

  va  b.)  garchi  bir  xil  elementlardan  tuzilgan  bo’lsa 

ham  sifat  jihatdan  bir-biridan  farq  qiladi.  Bunday  farq  tabiatning  umumiy 

qonuniga — miqdorning sifatga o’tish qonuniga yaqqol misoldir. 

 Ekvivalentlar 

qonuni. 

1804-1814 

yillardagi 

Rixter, 

Dalton 

va 

Vollastonlarning  tajribalari  natijasida  ekvivalentlar  qonuni  aniqlandi.  Qonun 

quyidagicha ta’riflandi: