Kirish 1-bob: Sharqda sog’lom turmush tarzi haqidagi dastlabki tasavvurlar va ularning nazariy asoslari

Muammoning o’rganilganlik darajasi.O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov islohotlari, mamlakatimizda davlat va jamiyat qurilishining yangi bosqichi muallifi SH.M.Mirziyoyevning bugungi kunda sog’lom turmush tarzini yanada rivojlantirishga oid chora-tadbirlari mazkur tadqiqotga ilmiy-metodologik asos bo’lib xizmat qildi.

Sharqda sog’lom turmush tarzi haqidagi dastlabki tasavvurlar va ularning nazariy asoslari
1.1.Markaziy Osiyoda sog’lom turmush tarzini shakllantirishga doir pedagogik qarashlar. Insonning har tomonlama yetuk shaxs bo’lib yetishishida sog’lom turmush tarzining ahamiyati va bu borada buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning qarashlarida ko’rishimiz mumkin.Tibbiyot sohasida o’zining buyuk tadqiqotlari bilan nomini tarixga muhrlagan Abu Ali ibn Sinoning asarlari g’oyatda boy va bebaho xazinadir. Uning asarlari nafaqat turkey xalqlar orasida balki, butun yer yuzasida dovrug’ qozongan.Ibn Sinoning tibbiyotga oid asarlari bilan birgalikda falsafa, mantiq, tabiatshunoslik va boshqa sohalarga oid ilmiy izlanishlari chet ellik olimlar tomonidan ham o’z davrining mukammal asarlari sifatida e’tirof etilgan.Xususan, Belgiyalik professor Yul Yansensning “Ibn Sino va uning arab va lotin dunyosiga ta’siri”, “Abu Ali ibn Sino va uning ilmiy merosi” kabi asarlaridan va Gollandiyalik olim Robert va Gentler o’zining asarlarini yozish mobaynida Ibn Sinoning asarlaridan asosiy manba sifatida foydalanganini e’tirof etish mumkin.Ibn Sinoning ilmiy merosini chuqurroq o’rganish orqali bugungi kunda dolzarb muammoga aylangan ko’plab masalalarga javob topish mumkin.
Abu Ali ibn Sino Sog’liqni Saqlashning asosiy tadbiri sifatida sog’lom turmush tarziga amal qilish lozimligini aytib o’tgan.Sog’lom turmush tarzi bugungi kunda juda keng tarqalgan tushuncha bo’lib, uni har bir inson o’ziga xos tarzda ko’p jihatdan talqin qiladi.Kimdir bu konsepsiyaga ko’proq jismoniy ,kimdir -ruhiy talqinda qo’yadi.
Sog’lom turmush tarzining jihatlaridan biri bu tanani yaxshi jismoniy holatda saqlashdir.Buning uchun vosita sifatida har bir kishi o’zi sport , fitness va hakozalarni tanlaydi. Bu borada Abu Ali ibn Sino ko’plab tavsiyalar berib o’tgan.
Ibn Sino badantarbiya bilan mo’tadil ravishda va o’z vaqtida shug’ullangan odam turli xil yuqumli va hilt bilan bog’liq kasalliklardan uzoq bo’lishini aytadi.Insonning mijozi , irsiyat bilan bog’liq shuningdek, hayoti davomida orttirilgan kasalliklar ko’p hollarda yuqumli bo’ladi. Ibn Sino “Faqatgina sinish bilan bog’liq bo’lgan kasalliklargina yuqumli emas”-deya aytib o’tgan.Boshqa turli kasalliklardan himoyalanish uchun esa badantarbiya bilan belgilangan tartibda muntazam shug’ullanish talab etiladi.
Abu Ali ibn Sinoning “Kitob al-Qonun fit-tib” kitobida sog’lom turmush tarziga amal qilish uchun turli tavsiyalar berib o’tgan.Ular quyidagilar:
-badantarbiya bilan shug’ullanish;
-cho’milish va chiniqish;
-ovqatlanish tadbiri;
-suv va ichimliklar tadbiri;
-uyqu haqida.
Insonning jismoniy holati, tashqi muhit ta’sirlaridan kelib chiqqan holda Ibn Sino turli xil badantarbiya usullarini tavsiya qiladi.Jumladan, badantarbiya bilan shug’ullanish mobaynida mo’tadil haroratni hisobga olish lozim.Masalan, bahor oylarida kunduzgi soatlarda, yoz oylarida sahar paytida, qishda esa kechki soatlarda badantarbiya bilan shug’ullanish talab etiladi.Badantarbiyaning bir necha xil turlari mavjud bo’lib, ibn Sinoning tasnifi bo’yicha ular nozik va kuchli badantarbiya turlariga bo’linadi.Inson o’z mijozidan kelib chiqqan holda ulardan birini tanlashi lozim.
Nozik badantarbiya turlariga arg’imchoqda uchish , qayiq yoki kemalarda sayr qilish kiradi.Bu kabi badantarbiya turlari inson organizmini yaxshi chiniqtirishi bilan birgalikda,ulardan ortiqcha energiya talab qilmaydi.Mushaklarning bo’shashishi va qon aylanishini yaxshilashda tavsiya etiladi.
Kuchli badantarbiya turlari esa,otga yoki kajavalarga minish yoki ularni boshqarishni misol qilib keltirish mumkin.Shuningdek,maydonda qilinqdigan harakatlar ham badantarbiyaning bu turiga yorqin misol bo’la oladi.
Bu tavsiyalarni bajarish jarayonida odam birinchi o’rinda o’z mijozini hisobga olishni unutmasligi lozim.Agar o’z imkoniyatlaridan kelib chiqib harakat qilmasa,bu tavsiyalar foyda bermasligi hatto zarar berishi ham mumkin.
Bugungi kunda cho’milish inson organizmi uchun eng foydali sport turi sifatida tan olinganiga qaramasdan,ibn Sino o’z davrida cho’milishning ham me’yorlariga amal qilish kerakligini ta’kidlab o’tgan.Cho’milish inson organizmini turli xil allergiya kasalliklarida, qizarish,bo’rtish kabilardan himoya qiladi.Shuningdek, terining nafas olish jarayonida ishtirok e’tishini ta’minlaydi.
Salomatlik inson baxtining eng muhim qismlaridan biri hisoblanib, insoniyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridandir.Mashhur olimlar Klod Berner , Uolter , Kenonlar inson organizmining ichki muhitini birdek saqlash nazariyasini ishlab chiqqanlar.I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, B.I.Bernadskiy, A.L.Aloxin va boshqa olimlar tomonidan organizm holatini ritmik o’zgarishiga bog’liqligini ta’kidlaganlar.STT uzoq o’tmishga borib taqaladi hamda jamiyat va tibbiyotning rivojlanishi bilan uzviy bog’liqdir.

Gippokrat (eramizdan avvalgi 460-377yillar) nomi har bir ziyoli shaxsga ma’lum.

Gippokrat asosiy e’tiborni chiniqish, sport va jismoniy mehnatga qaratgan. O’rta asrda sharqning dahosi sifatida tanilgan mashhur olim - Abu Ali ibn Sino “Tib qonunlari” asarida inson salomatligiga tashqi muhitning ta’siri yoritib berilgan. Turonzaminda bundan taxminan 3000 yil avval shakllangan va qaror topgan zardushtiylik (otashparastlik) dinining asosiy kitobi hisoblangan “Avesto” (Abisto)da yaxshilik, insonparvarlik, axloq-odob, yurish-turish, saranjom-sarishtalik, poklik, soflik va tozalik, o'sim lik va daraxt ko'kartirish beqiyos darajada ulug’lanadi. Bu nodir asar bundan o ‘ttiz asr muqaddam ikki daryo oralig’ida - mana shu zaminda u m rguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan m a’naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim o ik a d a buyuk davlat, buyuk m a’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi. “Avesto” umuman koinot va zamin, inson va hayot, o iim va abadiyat singari butun insoniyatga taalluqli jum boqlar, gunohlar va saboqlar haqida hikoya qiladi. “Avesto”da dunyoning yaratilishi, insonning xalq bo’lib kamol topishi, ezgulik uchun yovuz kuchlar Ellan kurashishi, erkinlik, ijodkorlik va bunyodkorlik y o iid ag i orzulari o ‘z ifodasini topgan. “Avesto” - faqat odamnigina emas, balki bir hovuch tuproq, bir qultum suv, bir nafaslik havoning ham muqaddas ekanligi haqidagi kitob. “Avesto” - Yerning daryolar-u b o g iar, k o i-u sahrolar, ot-u tuyalar uyuri, o'sim lig-u giyohlar, shahar va manzilgohlarning bunyod etilish tarixiga oid asar.

Zardushtiylarda tabiat muhofazasi va muhit tozaligini saqlash, turli kasalliklarning oldini olish maqsadida sanitariya-gigiyena qoidalari amalga oshirilgan, axlatlar, ifloslangan joylarni tuproq, tosh bilan ko’mib tashlash; olov, issiqlik va sovuqlik bilan kiyim-kechaklar va oziq-ovqatlarni zararsizlantirish, sirka, sharob, turli giyohlar tutatishni tavsiya qilgan. Hozir ham o ‘zbeklarda isiriq, hindlarda sandal tutatish mikroblarni zararsizlantirish vositasi sifatida ishlatiladi. Barcha ifloslik va kasallik, chang va zang, so’ligan va qurigan narsalarga qarshi kurashilgan. Bu jarayonda suvga va olovga alohida munosabat bog’lagan. “Avesto”da kasalliklarning oldini olishga katta e ’tibor berilgan. “Kasallik senga tegmasdan burun uni yulib ol”, deyiladi unda. “Avesto” gigiyenik qoidalarga qat’iy rioya qilishni tavsiya etadi. Uyni, oshxonani, uxlash uchun zarur jihozlarni pokiza tutish, uy hayvonlarini tozalikda saqlash lozim deb uqtiradi. “Avesto” inson o‘z tanasi tozaligini saqlashini, chirishning har qanday turlaridan uzoqda bo’lishni tavsiya qiladi. Inson tanasi tozaligini buyuk baxt deb hisoblaydi.

1.2.Sharq mutafakkirlari asarlari ta’limotida sog’lom turmush tarziga oid fikrlar.Bugungi kunda, Vatanimizda yetishib chiqqan buyuk qomusiy olimlarning pedagogik qarashlarida olg'a surilgan insonparvarlik, komil insonni yetishtirish, yoshlarda insoniy fazilatlarni shakllantirish xususidagi g'oyalari, ta'lim, bilim berish, tarbiyalash vositalari, ta'lim va tarbiyani amalga oshirish usullari, jismoniy tarbiyalash bolalar hamda o'quvchilarni har tomonlama rivojlanishi haqidagi tavsiyalari bugungi kunda ham yoshlar tarbiyasi uchun xizmat qilmoqda. Xuddi shunday qomusiy olimlarimizdan biri Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniydir. Beruniy fikricha yoshlarni tarbiyalashda axloqiy mehnat tarbiyasi, jismoniy tarbiya, nafosat tarbiyasi, oila tarbiyasi, insonning shaxsiy gigiyenasi muhim ahamiyatga egadir.

Yana bir mutafakkirlarimizdan A.Avloniyning ta'kidlashicha, sog'lom fikr, yaxshi axloq va ilm marifatga ega bo'lmoq uchun ham badanni tarbiya qilmoq zarur, deydi. Kimki sog'lom badanga ega bo'lsa, uning ishi kamchiliksiz, fikrlashi yaxshi, jismoniy va ruxiy tetik, mehnati unumli bo'ladi1. Demak, insonning aqliy, axloqiy va jismoniy kamoloti tariximizning hamma bosqichlarida ulug'langan va qadrlangan.
Jismoniy tarbiya birinchi navbatda salomatlikni mustahkamlaydi, ish qobiliyatini oshiradi, umrni uzaytiradi, qaddi-qomatni tetik qiladi, kuch-quvvat beradi. Shunday ekan, bolalarni jismoniy baquvvat qilib tarbiyalash - bu bitta ota-ona, maktabgacha ta'lim tashkilotlari yoki maktabning ishi emas, balki umumdavlat muammosi sanaladi, buni hal qilish uchun kompleks yondoshilsa maqsadga muvofiq bo'ladi. Umumta'lim maktablari jismoniy tarbiya darslarida o'quvchilarga badiiy gimnastika elementlarini o'rgatish, bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalash, ularlardagi turli ko'nikma va malakalarni shakllantirish, ulardagi kuchlilik, tetiklik, tezkorlik, jismoniy tarbiyaning mohiyati va funksiyalari chaqqonlikni, chidamlililikni amalga oshirish, ziyraklik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishdan iboratdir. O'quvchilarga badiiy gimnastika elementlarini o'rgatishda ularning sog'ligini, yoshini, jinsini va jismoniy tayyorgarligi hamda jismoniy qobiliyatini albatta hisobga olish kerak.

Tib ilmining otasi, eramizdan oldingi IV asrda yashab ijod etgan buyuk olim Gippokrat “Sogiom turmush tarzi haqida” degan kitobida bu masalaga mufassal to‘xtalib, uning barcha jihatlarini asoslab bergan cdi. Jumladan: “Xususiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchilar yilning qish faslida ovqatlami ko'proq iste'mol qilishlari, suyuqliklami kamroq chishlari lozim. Ichadiganlari suyultirilmagan vino, ozuqalari esa non va qovurilgan ovqatlar boisin. Ko‘katlami kamroq iste’mol qilgan ma’qul. Shunday yashash tarzidan tana issiq va quruq b o ia d i. K o‘klam kelgach, suyuqliklar ichishni ko'paytirib, vinoni suyultirilgan holda, qultumlab ichsin, ozuqalami esa yumshoqlaridan, lekin kamroq iste’mol qilsin. Non iste’mol qilmasdan, uning o'miga maza (greklar tayyorlaydigan milliy taom turi) yesin. Qovurilgan ovqatlar o'miga qaynatib pishirilganini tanovul etsin. Yozda yumshoq maza va ko'proq suyuqlik, meva-sabzavotlar iste’mol qilsin. Kuzda turli-tuman quyuq va suyuq ovqatlami mo‘l iste’mol etsin, ichimliklar esa kamroq va quyuqroq boiishi kerak.

Shunday qilib, yoshiga, yil fasliga qarab, urf-odatlarga, lana tuzilishiga va joyning sharoitlariga ko'ra turmush tarzini qurishlari lozim.
Payg‘ambar alayhissalom “Ozodalik iymondandir” degan, ya’ni, ozodalik iymonning bir b o iag i b o iib , islom kishilami ommaviy ozodalikka chaqiradi. Kishining badani, kiyimi, turgan-o'tirgan joyi va hokazo narsalarining barchasi ozoda b o im o g 'i lozim. Tahorat barcha ibodatlardan avval farz qilingan, yuvinish ham xuddi shunday.
Tibet ilmining asosiy qonuniy manbai, to‘rt jildlik “Jud-Shi” nomli kitob boiib, u o ‘z davrining tib ilmlari qomusi hisoblanadi. Unda inson sog‘lom boiishi, o ‘z bardamligini, aqlining tiniqligini qarilikda saqlab qolishi uchun qanday yashash kerakligi to'g'risida yozilgan. Bu ilmiy asar bizning davrimizda ham o'zining ahamiyatini yo‘qotgan emas. U nafaqat sharq xalqlari, balki butun dunyo xalqlari tomonidan ham e ’zozlanib kelinmoqda. Insonning jism oniy va aqliy rivojlanishi k o ‘p jihatdan turmush tarziga b o g iiq bo'lib, o ‘z tanasining jism oniy va aqliy rivojlanishi to ‘g ‘risida qayg‘uruvchi har bir shaxs tibet vrachlik ilmining asoslari bilan tanishm og‘i lozim. Bu ilmning uqtirishicha, aqliy va jism oniy rivojlanish o'rtasidagi m utanosiblik va uyg‘unlashuv mukammal insonlarning shakllanishiga olib keladi. Aqlning tanaga nisbatan yoki tananing aqlga nisbatan nomutanosib rivojlanishi axloqi nuqsonli insonlarning shakllanishiga sabab bo'ladi.
Mashhur olim, faylasuf Abu Bakr Ar-Roziy (8t>5-925) “M a’naviyat tibbiyoti”, “Falsafiy turmush tarzi” kabi asarlarida inson salomatligiga ta’sir ko'rsatuvchi om illar haqida batafsil m a’lumotlar beradi. “M a’naviyat tibbiyoti”da tibbiyotni ikkiga: jism oniy va ruhiy tibbiyotga ajratadi va jism oniy tibbiyotni inson tanasi kasalliklarining oldini olish va davolash, ruhiy tibbiyotni esa inson ruhiy axloqini yo'lga qo'yish va insonning m a’naviy sifatlarini takomillashtirish deb belgilaydi. U aqlning vasfini ta’riflar ekan, quyidagilarni ta’kidlaydi: insonni ehtiroslar emas, balki aql boshqarishi lozim, aql insonni bir daqiqalik o'tkinchi ehtiroslardan xalos qiladi, bilimlar bilan qurollangan aql o ‘z ehtiroslarini nazoratsiz qoldirmaydi. Ihn Sino sog'lom turmush tarzi haqida 17 Inson h ay o t g o 'z a llik la rid a n , tab ia t in'om laridan bahramand bo iish d a, tabiiy ch tiy o jlarn i q o n d irish d a m a’lum b ir o icham ga amal qilm og‘i, qanoat hosil ctm o g i lozim: ovqat yeganda shunday yeyish kerakki, toki ochlik bosilsin, kiyadigan kiyim i qulay va kam tarona boisin, yashaydigan uy-joyi qattiq issiq yoki so vuqdan saq lay d ig an b o is in . Shohona yashashga, ortiqcha bezakka intilm asin. “R ohatlanish nazariyasi”da odamlarga oqilona hayotdan zavqlanib, s o g i o m y a s h a s h n i, a z o b -u q u b a t chekishdan saqlanishni, ro stgo'ylikni, axloqiy poklikni, odam larga nisbatan yaxshilik qilishni va foydali b o iish n i, doimo ularga xizmat qilishni, o iim d an Ba^r ar-Roziy. qo'rqm aslikni talab etadi.