Kirish 1 I bob. Xitoy tili grammatik terminologiyasining shakillanishi 1

BOB G‘ARB GRAMMATIKASINING XITOY TILI GRAMMATIK TERMINOLOGIYASIGA TA‘SIRI

Xitoy tili tilshunoslik terminlari tizimining shakllanishi va taraqqiyot

bosqichlari

“Xitoyshunoslik Rossiya va boshqa Yevropa davlatlarida XVIII – XIX asrlar bo‘sag‘asida , biroz keyin Yaponiyada ilk lug‘atlar va grammatikaning yuzaga kelishi bilan shakllangan. Xitoyning o‘zida esa, aynan til grammatikasining o‘rganilishi nuqtai nazardan nisbatan kech, ya’ni XIX asr oxirida 马建忠 Mǎjiànzhōngning 马氏文通 grammatikasining 1898 yilda nashr e’tilishi bilan shakllana boshlagan. Unga qadar Xitoyda til va yozuv an’anaviy filologiya doirasida o‘rganilgan.⁴⁷

1. Ma Jianzhong gramatik terminologiyasi

Xitoy an’anaviy filologiyasida asosiy e’tibor fonetika(bo‘g‘in tuzilishi, ton(ohang), rifma (qofiya)lar va b.) va iyeroglifika (iyerogliflarning turlari va shakllari), shevalar(dialectal lug‘atlar), yordamchi so‘zlar talqini va matn tavfsifiga qaratilgan” ⁴⁸ .Biroq xitoy yozuvi , uning butun mamlakat bo‘ylab birlashtirilishi uchun amalga oshirilgan islohotlar, tuzilgan leksikografik asarlar qadimgi xitoy tilidayoq yordamchi so‘z 虚 词 xūcílarning farqlanishi dialektologiya sohasida olib borilgan tadqiqotlar, qadimgi Xitoyda aynan tilshunoslik ilmining mustaqil ilm sifatida tarqqiy etganligini ko‘rsatib turadi.
Xitoyda tilshunoslik ilmining rivolanishi, soha terminlarining shakllanishi va taraqqiyotidan kelib chiqibm xitoy tilshunoslik terminlari taraqqiyoti uch bosqichga ajratdik:

• 
  Ilk bosqichm ya’ni xitoyda yozuv, fonetika, leksikografiya va dialektalogiya sohalari taraqqiyoti, tilshunoslikning mazkur sohalarida qo‘llanilgan terminlar evolutsiyasi, tahminan mil.avv.1000 yildan milodiy XIX asr oxirlariga qadar;
  

⁴⁷王力，中国语言学史山西：山西人民出版社，1981 年，第 3 页。
⁴⁸Большой энциклопедический словарь: языкознание. М.: Большая российская энциклопедия,

• 
  Ikkinchi bosqich, Xitoyda grammatik tadqiqotlarning yuzaga kelishi va tilshunoslikning G‘arb tilshunosligi andozasida rivojlanishi, grammatika sohasi terminlari;
  
• 
  Uchinchi bosqich, hozirgi xitoy tilshunosligi terminlari, XX asrning 50-yillaridan boshlab hozirga qadar bo‘lgan davr. Bunda XXR tashkil topgandan keyin xitoy tili va Xitoyda tilshunoslik sohasi taraqqiyoti, buning ta’sirida lingvistik terminologiyada kechgan o‘zgarishlar.
  

Xitoy tili tilshunoslik terminoloriyasi ilk bosqichi ananaviy xitoy tilshunosligi terminologiyasi bulib, mumtoz xitoy tilshunosligining uziga xos jщatlari kuyidarilar:

• 
  asosiy e’tiborning yozma til, venyanga qaratilishi va tadqiqot obyekti sifatida aynan shu tilning tanlab olinishi;
  

-asosan leksikologiya, leksikografiya va fonetika bilan bog‘liq masalalarninr urranilishi;
-grammatik tadqiqot doirasida faqat 虚字 xūzì yoki 虚词 xūcí
yordamchi so‘zlarning tavfsifi berilishi.⁴⁹