Kirish 2 bob o’zbekiston respublikasimilliy valyuta bozori

2.2.
VALYUTA STYOSATINING ASOSTY SHAKLLARI
Markaziy bankning valyuta siyosati pul-kredit siyosatining asosiy
yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Jahon bank amaliyotidan shu narsa ma’lumki,
Markaziy bankning valyuta siyosati, asosan, quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
Markaziy bank hisob stavkasini o’zgartirish, valyuta intervenstiyasi, devalvastiyasi,
revalvastiyasi, valyuta rezervlarini diversifikastiyalash.
Markaziy bankning diskont siyosati kapitallarning davladararo harakatini
jadallashtiradigan muhim vositadir. Ammo, bu vositadan MDH davladarida
foydalanib bo’lmaydi. Valyutalarni konvertastiyalash muammosi to’laqonli hal
etilmaganligi kapitallarning erkin harakat qilishida jiddiy to’siq bo’lmoqda. Shu bois,
bu mamlakadarda hisob stavkasining o’zgarishi kapitallarning harakatiga bevosita
ta’sir qilmaydi.
Hozirgi davrda valyuta intervenstiyasidan ko’zlangan maqsad valyuta kursining
qisqa vaqt mobaynida kutilmaganda yuzaga keladigan keskin tebranishlariga barham
berishdan iborat. Markaziy banklar valyuta kursini istalgan darajada o’zgartirish
imkoniyatiga ega emas, chunki ular valyuta bozorlarida tijorat banklari bilan
raqobadasha olmaydilar. Shu sababli valyuta intervenstiyasi sohasida valyuta
kursining keskin tebranishlari oqibadarini yumshatishga to’g’ri keladi.
1
9

---

Valyuta intervenstiyasi rasmiy oltin-valyuta zaxiralari yoki Markaziy banklarning
banklararo "svop" bitimlari hisobiga amalga oshiriladi.
Bretton-Vuds tizimi
13
 doirasida valyuta intervenstiyasi asosan qat’iy belgilangan kurslar qadrini
ushlab turish maksadida o’tkazilar edi. Bu tadbirni o’tkazishda asosiy valyuta AQSh dollari
bo’lgani uchun AQSh boshqa davladar zimmasiga dollar kursini ma’lum darajada ushlab turish
yuzasidan majburiyat yuklaydi. Yamayka tizimiga
14
,  ya’ni tez o’zgarib turadigan valyuta
kurslariga o’tilganidan so’ng valyuta intervenstiyasi asosan kurslarning tez tebranishi oldini
olish maqsadida o’tkaziladigan bo’ldi. AQSh dollarining rezerv valyuta sifatidagi roli pasayishi
oqibatida valyuta intervenstiyasi soxasida dollar bilan bir qatorda nemis markasi va yapon
ienasi hamda bir qator G’arbiy Evropa davladarining valyutalari ham qo’llanila boshladi.
Valyuta intervenstiyasining ruxiy ta’siri katta ahamiyatga ega. Markaziy bank
operastiyalarining oshkorlik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, taxmin qilish mumkinki, valyuta
bozoridagi sub’ektlar boshqaruv organlarining tazyiqiga shunchalik darajada bo’ysunadilar.
Devalvastiya milliy valyuta kursining qonuniy asosda pasaytirilishi demakdir. Uning
yuzaga kelishiga quyidagi ikki omil sabab bo’ladi:
1.
Eksportni rarbadantirishning zarurligi;
2.
Milliy valyutaning rasmiy kursi bilan uning real xarid quvvati o’rtasida sezilarli 
farqning paydo bo’lishi.
Mamlakatning to’lov balansi yomonlashganda va mamlakatga import oqimi kuchayganda
devalvastiyani amalda ko’llash iqtisodiyotga ijobiy ta’sir etishi mum- kin. Masalan, 1949 yilda
jahonning 37 mamlakati o’z valyuta kurslarining AQSh dollariga nisbatan devalvastiya
siyosatini qo’llashi (12 foizdan 30,5 foizgacha), bir tomondan, G’arbiy Evropa davladari
korporastiyalarining jahon bozoridagi raqobatbardoshligini oshirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan,
Amerika monopoliya- larining ular iktisodiyotiga bo’lgan ta’sirini kamaytirishi va
investistiyalarga bo’lgan xarajadarni pasaytirishi lozim edi. Demak, devalvastiyani qo’llash
shart-sharoiti yuzaga kelganda uni darhol amalga oshirish lozim, aks holda valyuta kursini
sun’iy ravishda qat’iy ushlab turish butun iktisodiyotga sezilarli da-rajada zarar etkazishi
mumkin.
Revalvastiya qadri kuchli valyutalarga nisbatan qo’llaniladi. Masalan, uni Olmoniya,
Shveystariya, Yaponiya davladarining valyutalariga nisbatan bemalol qo’llash mumkin.
Inflyastiyaning nihoyatda past darajada bo’lishi, uzok vaqt da- vomida mamlakat to’lov
balansining aktivligi milliy firma va kompaniyalar-ning
13Oltin - deviz standard inqirozga uchragach, 1944 yilda Bretton - Vuds (AQSH)da valyuta - moliya 
konferensiyasida yangi valyuta tizimi qabul qilingan. Bu tizimga muvofiq, xalqaro to’lov vositalari va 
zahiradagi(asosiy) valyutalar sifatida oltin bilan birga xalqaro oborotda AQSH dollari, Buyuk Britaniya funt 
sterlingi kabi oltinga tenglashtirilgan valyutalar qo’llanilgan.
14Yamayka valyuta tizimi 1976 - 78 yillarda Kingston(Yamayka)da XVF a’zolarining valyuta - moliya 
konferensiyasida qabul qilingan. Bu tizimga muvofiq, XVF a’zolari bo’lgan mamlakatlarga erkin suzib 
yuruvchi kurslar rejimiga o’tish tavsiya etilgan.
2
0

---

jahon savdo bozorida juda raqobatbardoshliligi revalvastiyaning yuzaga kelishiga
sabab bo’ladi. Revalvastiya devalvastiyaga nisbatan xalqaro amaliyotda kamroq
qo’llaniladi.
Valyuta rezervlarini diversifikastiya qilish deganda bir vaqtning o’zida bir necha
valyutada zahiralar tashkil qilish tushuniladi. Bu valyuta zahiralarining tarkibi
barqaror valyutalar hisobiga yangilab turiladi. Masalan, hozirgi kunda AQSh dollari
bilan bir qatorda Olmoniya markasi, Yaponiya ienasi, Shveystariya franki xam
valyuta zaxirasi sifatida xizmat kilmoqda.
Hozirgi kunda valyuta siyosatining iqtisodiy kon’yunkturaga va pul massa-siga
ta’sirchanligini oshirish O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki fao-liyatidagi
asosiy masalalardan biri bo’lib turibdi. Fikrimizcha, ushbu masalani hal qilishga
ko’maklashish uchun birinchidan, Markaziy bankning svop operastiyalarini
rivojlantirish, ikkinchidan, eksportga ishlovchi korxonalarga chet el valyutasida
kredidar berish va ularni rarbadantirish zarur.
Markaziy bank valyuta operastiyalarining asosiy qismi svop operastiyalariga
to’g’ri keladi. "Svop" operastiyalarining pul bozoriga ta’siri sezilarlidir. Markaziy
bank tijorat banklaridan svop bitimlari bo’yicha chet el valyutasini, masalan, AQSh
dodarini sotib oldi deylik. Bunda u banklar ixtiyoriga Markaziy bank pullarini
ma’lum davrga berib qo’yadi. Va aksincha, u svop bitimi bo’yicha banklarga AQSh
dodarini sotdi deyhk. Unda mamlakat pul bozori ma’lum vaqtgacha tikvidtigi yuqori
mablag’lardan maxrum bo’ladi.
Markaziy bank valyuta siyosatining muhim jixatiaridan bin shundan iboratki, u 
orqati kredit muassasalarining tikvidtigiga ta’sir ko’rsatish mumkin. Ulaming 
tikvidtigiga ta’sir etishning muhim usullaridan bin - garov evaziga ssudalar berish 
bdan bortiq valyuta operastiyalarini amalga oshirishdir. Ushbu operastiyani amalga 
oshirish uchun tijorat banklariga Markaziy bankning chet el valyutasidagi 
aktivlaridan vaqtinchalik foydalanish xukuki beriladi. Aktivlarning o’zi esa Markaziy
bankning mulki bo’hb qolaveradi, shu sababh unga foiz hisoblab borilaveradi.