Kirish 2 bob o’zbekiston respublikasimilliy valyuta bozori

1.2.
MILLIY VALYUTA BOZORINING ASOSIY SEGMENTLARI
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasining milliy valyuta bozori quyidagi
segmendardan iborat:
BANKLARARO BIRJA VALYUTA BOZORI - asosan O’zbekiston
Respublika Valyuta Birjasidan iborat bo’lib, ushbu birja paydo bo’lishidan boshlab, to
xozirgi kungacha O’zbekiston Respublikasi valyuta bozorining asosiy va yirik
segmenti bo’lib kelmoqda. Birja valyuta bozorining O’zbekiston valyuta muomalasi
tarkibiy tuzilishdagi o’ziga xos o’rni, valyuta operatsiyalarini asosiy xajmini ushbu
birjada amalga oshishidadir.
1994 yilni 15 oktyabridan boshlab, so’m uchun rasmiy almashuv kursini
aniqlash maqsadida, valyuta birjasida xaftada bir marotaba savdo amalga oshiriladigan
bo’ldi. So’mning boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan rasmiy almashuv kurslari
so’mning AQSH dollariga nisbatan rasmiy almashuv kurslari va ushbu valyutalarning
xalqaro valyuta bozorlaridagi AQSH dollariga nisbatan joriy kross-kurslari orqali
xisoblanadi.
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI VALYUTA BIRJASI (O’RVB) quyidagi
turdagi operatsiyalarni amalga oshiradi:
-savdolarni tashkil etadi va savdo ishtirokchilari bilan xorijiy valyutani oldi-
sottisi bo’yicha bitimlarni to’zadi;
-O’RVB tuzilgan bitimlar bo’yicha xorijiy valyuta va so’mlardagi banklar aro
hisob-kitoblarni tashkil etadi;
5

---

-birjada, O’zbekiston Respublikasi xududida asosiy rasmiy almashuv kursi
bo’lmish, milliy valyuta «so’m»ning kursi shakllanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov diplomatik korpus
boshliqlari, xalqaro tashkilodarning vakillari va O’zbekistonda akkreditatsiya qilingan
jurnalistlar bilan uchrashuvda (1996 yil dekabr oyining oxiri) ta’kidlaganlaridek
O’zbekiston valyuta bozori rivojianishining istiqboli birjadan tashqari banklararo
valyuta bozorini shakllanishi bilan bog’liq. Shu sababli, valyuta bozoridagi muhim
tuzilmaviy o’zgarishlardan birjadan tashqari valyuta bozoridagi operatsiyalar hajmi
o’sishini xisoblash mumkin. Valyuta birjasi, valyuta bozorini shakllanishi va
rivojlanishidagi o’z rolini bajarganidan so’ng, vaqti kelib o’zining etakchilik
ahamiyatini yo’qotadi.
O’zbekiston Respublikasining BIRJADAN TASHQARI VALYUTA BOZORI
O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qaroriga asosan 1997 yil 1 yanvaridan
boshlab, markazlashmagan eksport bo’yicha olingan valyuta tushumining 30 foizlik
majburiy sotuvi markazlashtirilgan xolda emas, balki birjadan tashqari bozorda
majburiy sotuvga qo’yilishidan boshlab o’z rivojini topdi. Bunga muvofiq O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining valyuta zaxiralari, majburiy tarzda valyuta
tushumining bir qismini majburiy sotuv sifatida ajratilishi hisobiga emas, balki uning
valyuta bozoridagi operatsiyalari evaziga shakllanadigan bo’ldi.
Banklararo savdo sessiyalarida Markaziy bank va vakolatli banklar ishtirok
etadi. Ayni paytda bunday savdo sessiyalari har kuni o’tkazilmoqda. Vakoladi banklar
o’z mijozlari tomonidan xorijiy valyutani harid qilish va sotish bo’yicha taqdim etilgan
buyurtmalar asosida ana shu savdo sessiyalarida qatnashadilar.
Birjadan tashqari valyuta bozori faoliyatini samarali tashkil etish maqsadida
vakolatli banklar zimmasiga bir qator majburiyadar yuklatildi. Sababi - ular bunday
bozorning asosiy ishtirokchilari hisoblanadi. Vakolatli banklar korxona va tashkilotlar
bilan bevosita ish olib borib, ular nomidan banklararo savdo sessiyalarida ishtirok
etibgina qolmasdan, balki mijozlar tomonidan konvertatsiyaga taqdim etilgan
buyurtmalarning to’g’riligi, harid qilingan valyutaning o’z vaqtida va samarali
ishlatilishi hamda boshqa talablarning bajarilishini ham nazorat qiladi.
Birjadan tashqari valyuta bozorini rivoji uchun yana bir qator chora-tadbirlar
ko’rilgan, masalan vakolatli tijorat banklariga investitsiya loyihalariga xorijiy
valyutada ssudalar berishga ruxsat etildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 1 iyuldagi “Birjadan tashqari
valyuta bozorini yanada rivojlantirish va erkinlashtirish borasidagi chora- tadbirlar
to’g’risida”gi farmoniga muvofiq vakolatli banklar tomonidan xorijiy valyutani oldi-
sottisi paytida kurs almashuvining yangi tartibi o’rnatilgan edi.
Birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalarni amalga oshirganda vakolatli
banklar, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan chegaraviy
parametrlar doirasida, xorijiy valyutaga bo’lgan talab va taklif nisbatidan kelib chiqqan
xolda valyutaning sotib olish va sotish kursini belgilaydilar.
Vakolatli banklar tomonidan xorijiy valyuta sotilgan paytda rasmiy almashuv
kursiga bo’lgan 12 foizli marjaning olinishi bekor qilindi. Markazlashmagan eksport
bo’yicha valyuta tushumining birjadan tashqari bozorda majburiy sotuvning foiz
miqdori 30-dan 50 foizgacha oshirildi. Bu albatta birjadan tashqari valyuta bozorini
6

---

raq’badantiradi. Biroq, boshqa tarafdan eksport tushumidan qilinadigan majburiy
sotuvni amalga oshirishda malum bir kamchilik vujudga kelmoqda. Ushbu
kamchilikning mohiyati shundaki majburiy sotuv rejasini bajaraqtgan korxona,
Tashkilodar qiyin axvolga tushib qolmoqda. Chunki, majburiy sotuvning amalga
oshirilishi kerak bo’lgan summasi oldindan belgilanib qo’yilmoqda hamda majburiy
sotuv bo’yicha ushbu rejani belgilanib, uning bajarilishini talab etilishi bozor
tomoyillariga mutlaqo zid deb o’ylaymiz. Modomiki, bozor o’z talab va taklif
mexanizmiga ega bo’lib, ushbu talab va taklif u yoki bu tarafga keskin o’zgarishi
mumkin.
Xozirgi kunda Hukumat va Markaziy bank tomonidan birjadan tashqari valyuta
bozorini erkinlashtirish va rivojlantirish borasida izchil siyosat amalga oshirilmoqda.
Tijorat banklari endi xorijiy valyutaga bo’lgan talab va taklif nisbati, banklar va
mijozlarning o’zaro manfaatidan kelib chiqqan xolda, mustaqil ravishda, almashuv
kurslarini belgilay oladilar.