Kirish. Fanning asosiy maqsadi va vazifalari. Quduqlarda geofizik tadqiqot o’tkazish usullari

 
Akustik karotaj (AK) tovush va ultratovush diapozonli chastotada elastik 
to‘lqinlarning tavsiflab, tog‘ jinslarining akustik xususiyatlarini o‘rganishga asoslangan. AK 
burg‘ quduq apparati, to‘lqin tarqatgich va to‘lqin qabul qilgichdan iborat. Akustik 
karotajning tezlik, so‘nish va to‘lqin tasvirli turlari mavjud. AK ning tezlik uslubi yordamida 
kollektorlarning g‘ovaklilik koeffisienti, so‘nish uslubi yordamida g‘ovakliligiga ko‘ra 
murakkab tuzilgan kollektorlarni, to‘lqin tasvirdagi uslub yordamida esa murakkab geologik 
kesimda joylashgan kollektorlarni o‘rganish mumkin.
Akustik usullarda hosil qilinadigan kuchlanishlar uchun tabiiy sharoitda yotgan tog‘ 
jinslarini qayishqoq jismlar qatoriga qo‘shish mumkin. Tog‘ jinslarining elementar xajmiga 
tashqi kuch ta’sir qilsa, tog‘ jinsi o‘lchami va shaklini o‘zgartiradi, kuch ta’siri olingandan 
so‘ng tog‘ jinsi avalgi holiga (shakliga) qaytadi. Tog‘ jinslaridagi shakl o‘zgarishining 
ketma-ket tarqalishi qayishqoq to‘lqin deb ataladi.

Bo‘ylama to‘lqinlar muhit xajmini o‘zgarishi (deformatsiyasi) bilan bog‘liqdirlar. 
Bo‘ylama to‘lqinlarning tarqalishi siqilish va uzayish zonalarini ko‘chishi bo‘lib, muhit 
zarrachalari to‘lqin tarqalayotgan yo‘nalishga mos ravishda tebranib turadilar (rasm 9.1.a). 
Ko‘ndalang to‘lqinlar shakl o‘zgarishi (deformatsiyasi) bilan bog‘liq bo‘lib, muhit 
zarrachalari to‘lqin tarqalish yo‘nalishga perpendikulyar yo‘nalishda tebranadilar (rasm 
9.1.b). 
Akustik usullar uchun qayishqoq to‘lqinlarning tarqalish tezligi katta ahamiyatga 
egadir. To‘lqin tarqalish tezligi V to‘lqin turlariga va tog‘ jinslarining qayishqoqlik 
xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.
21. Tog‘ jinslarining qayishqoqlik xususiyatlari. 
• Т-ж қайишқоқлик хусусиятлари, демак буларда тарқаладиган тўлқин тезликлари, уларнинг минерал 
таркибига, ғоваклигига, ғоваклик турларига боғлиқ бўлади. Шундай қилиб тоғ жинсларида 
тўлқинларнинг тарқалиш тезлиги уларнинг литологияси ва петрофизик хусусиятларига боғлиқ экан. 
Қуйида келтирилган 9.1 - жадвалда тоғ жинси ва моддаларда тўлқин тарқалиш тезлиги ва унга 
тескари қийматга эга бўлган тўлқин тарқалиш вақти, ҳамда тўлқин амплитудаларининг сўниш 
коэффиценти 

ак келтирилган. Ушбу коэффицент хақида маърузамизнинг охирларида тўхталиб 
ўтамиз. • Е - Юнг модули, 

- Пуассон коэффициенти. • Юнг модули Е жисмга қўйилган кучланиш Р ни 
жисмнинг нисбий узайиши 

l га нисбатига айтилади, яъни: • Е

/

l

F/S

l • P - жисмга қўйилган 
кучланиш; • F - жисмга қўйилган куч; • S - жисмнинг кўндаланг кесими; • 

l - нисбий узайиш. 
22. Tog‘ jinslarining akustik xususiyatlarini o‘rganish (AK-S) 

---

• Қудуқларда қайишқоқ тўлқинларни ҳосил қилиш керак ва бу ҳосил бўлган тўлқинларни тоғ жинсларидан 
ўтишини кузатиш керак. • Акустик усулларни ўтказиш учун икки ва уч элементли зондлар ишлатилади. • Икки 
элементли зонд тўлқин тарқатувчи манбаъ ва ундан L-масофада жойлашган тўлқинларни қабул қилгичдан 
иборатдир. Одатда, икки элементли зондлар қудуқларда мустаҳкамловчи қувурлар ортидаги цемент 
сифатини аниқлашда қўлланилади. • Қудуқ кесимларини бўлаклаш, тоғ жинслари литологияси аниқлаш, 
коллекторларни ажратиш ва коллектор хусусиятларини аниқлаш учун уч элементли зондлар қўлланилади. • 
Уч элементли зондлар (9.2.а - расм) иккита тўлқин қабул қилгич П1 ва П2, улардан бироз масофа нарида 
жойлашган тўлқин таврқатувчи манбаъ И дан иборатдир. Иккита қабул қилгич П1, П2 ўрнида иккита манбаъ 
И1,И2 ва битта манбаъ И ўрнида қабул қилгич П бўлиши мумкин. Икки қабул қилгич П1, П2 орасидаги масофа 

L -ўлчаш базаси ва манбаъ И ва П2 орасидаги масофа зонд узунлиги деб қабул қилинади. Уч элементли 
зондларнинг икки элементли зондлардан авзаллиги уларда бурғи қоришмасида тўлқинларнинг тарқалиши 
учун кетган вақт ўлчанаётган 

Т2 -Т1 да ҳисобга олинади. Бунда Т1 ва Т2 тўлқинларнинг биринчи ва иккинчи 
қабул қилгичга келган вақтлари. 
23. Tog‘ jinslarida to‘lqin tarqalish tezligi. 
Diagrammalar 1000-1200 m/soat tezlikda yoziladi, biroq ayrim holatlarda bu tezlik 
600-800 m/soat gacha kamaytiriladi. 
Tezlik bo‘yicha akustik usul tog‘ jinslarining litologik tarkibi va kollektorlarning 
g‘ovaklik koeffitsiyenti Kp ni aniqlash uchun qo‘llaniladi. 
Litologik tarkibini aniqlashda tog‘ jinslarida to‘lqinlarning harhil tezlikka ega ekanliklari 
hisobga olinadi. Bo‘sh sementlangan qumtoshlarda qayishqoq to‘lqinlarning tarqalish tezligi 
1500-2500 m/s oraliqda bo‘ladi. Mustahkam sementlangan qumtoshlarda tezlik 3000-6000 
m/s gacha oshishi mumkin. 
Гилларда тўлқин тарқалиш тезлиги бўш цементланган қумтошлар каби 1200-2500 м

с атрофида бўлади ва 
гилларнинг зичлиги ошган сари (чуқурлик ошган сари) уларда тезлик ортиб боради. • Оҳактошларда тезлик 
катта оралиқда, яъни 2300-6000 м

с чегараларида ўзгаради. Таркибида гилларнинг бўлиши тезликни 
камайтиради. • Доломитларда тезлик анча мўтадил бўлиб, 5000-7500 м

с ташкил этади. • Ош тузида ҳам 
тезлик кичкина оралиқда ўзгаради ва 4500-5500 м

с ни ташкил этади. • Бу кўрсаткичлар орқали қудуқ 
кесимларида тоғ жинсларининг литологик таркибини аниқлаш яхши натижаларни беради. 
24. Burg’ilash quduqlarini o’rganishni geoximik usullari.