Kirish, fonetik sath, leksik-semantik sath

O‘zlashtiriladigan tushunchalar

fonetika, tovush, nutq tovush, tovushning akustik jihati, tovushning fiziologik jihati, tovushning sotsial jihati, fonema, fonetik paradigma, bir o‘lchovli ziddiyat, ko‘p o‘lchovli ziddiyat, muntazam ziddiyat, ajralgan ziddiyat
Nutqimizdagi har bir so‘z o‘z fonetik “to‘n”iga ega. Garchi alohida olingan tovush hech qanday ma’no anglatmasa-da, u ma’noli til birliklarining tashqi tomonini tashkil etib, ularni eshitiladigan tusga kiritadi. Og‘zaki nutqda eng asosiy til birligi – so‘z va tovush. Boshqa hodisalar so‘z ma’nosini ro‘yobga chiqarish uchun xizmat qiladi. So‘z ma’no ifodalasa, tovush uni tinglovchiga yetkazadi. Tovushning tinglovchiga so‘z qiyofasiga solib ma’noni yetkazishi uning sotsial tomonidir.

Tovushning hosil bo‘lish o‘rni, eshitilish va ma’no farqlash tomonlari mavjud. Tovushning fiziologik (artikulyatsion) va akustik (eshitilish) tomoniga doir xususiyatlari faqat tilshunos uchun ahamiyatli. Ma’no farqlash jihati esa so‘zlashuvchilar uchun ahamiyatli bo‘lib, ular bundan ongsiz ravishda foydalanadilar.

Nutq tovushi ilk til birliklaridandir. Inson tili vositasida paydo bo‘lgan dastlabgi biologik tovushlar evolyutsiya natijasida inson tafakkuri rivojlanib borishi bilan sotsial (so‘z hosil qiluvchi, ma’no farqlovchi) tovushga aylanib borgan. Tillarning paydo bo‘lishidagi fonetik nazariyalar bejiz emas. Albatta, bunda masalani tillarning emas, balki so‘zlarning paydo bo‘lishi tarzida qo‘yilishi mavjud nazariyalarning barchasi to‘g‘ri ekanligini ko‘rsatadi.

Mustaqil o‘zlashtirish uchun

Ilk so‘zlarning paydo bo‘lishida fonetik omillar

Tilning paydo bo‘lishi va so‘zlarning paydo bo‘lishi boshqa- boshqa hodisa. Bugungi kunda paydo bo‘layotgan, qanday paydo bo‘lganligi bizga ma’lum so‘zlar mavjud nazariyalar tilning emas, balki so‘zlarning paydo bo‘lishiga daxldor ekanligini ko‘rsatadi. Ayrim so‘zlarning taqlid asosida, boshqasining ijtimoiy kelishuv asosida paydo bo‘lganligini hech kim inkor qilmasligi ham fikrimizni tasdiqlaydi.

Insoniyatning umrini ham inson umriga qiyoslash mumkin. Insonda go‘daklik, bolalik, o‘spirinlik, o‘smirlik, o‘rta yoshlik va keksalik bo‘lganligi kabi insoniyat ham shakllanish va undan keyingi davrlarga ega. Ma’lumki, bola nutqining psixolingvistik xususiyatlarini tadqiq etgan mutaxassislarning aniqlashlaricha, bola to‘rt oyligidanoq nutq vazifasini, o‘ta jo‘n bir tarzda bo‘lsa-da, bajaridan turli tovushlar chiqara boshlaydi (“u-u-u”, “m-m-u”, “m- m-a”, “g‘u-u-v” kabi). ...

Bolaning tili chiqayotgan davrda uning “lug‘at boyligi”dagi asosiy qismni taqlidiy “so‘z”lar tashkil etadi, bu tabiiy hol, albatta. Zotan, bolaning tili boshqalarga taqlid yo‘li bilan chiqadi va sekin- asta ularning o‘rnini odatdagi so‘zlar egallay boradi. Demak, insoniyat tilining ham dastlabgi lug‘ati taqlid so‘zlardir.

To‘g‘ri, so‘zlarning paydo bo‘lishiga nisbatan mavjud nazariyalarning qaysidir bittasiga ustuvorlik berib bo‘lmaydi. Lekin ularning birortasini noto‘g‘ri deb ham bo‘lmaydi. Zero, so‘zlar turli asosda paydo bo‘ladi. Shu bilan birgalikda, turli milliy tillarda so‘zlarning paydo bo‘lishida ularning o‘rni va roli ham turlicha. Zero, millatlarning nigohlari ham milliy bo‘lib, ularning biri bir narsaning ma’lum bir tomoniga boshqasiga nisbatan ko‘proq e’tibor beradi va bu e’tibor natijasi o‘laroq bir hodisa turli tillarda turlicha nomlanadi.

Insonning nutq tovushlarini qayd etish ehtiyoji tilshunoslikning fonetika va fonologiya sohalari shakllanishi va rivojiga ta’sir ko‘rsatdi. Tilshunoslar dastlab talaffuzdagi nutq tovushlarini tekshirib, tahlil qila boshlaganlar. Bu tovushlar sezgi a’zolariga ta’sir qilib, avvalo, tovushlarning akustik, undan so‘ng

artikulyatsion jihatlari e’tiborni torta boshlagan. Fan taraqqiy etishi bilan nutq tovushlaridagi xususiy va umumiy jihatlar farqlana boshlagan.

Qizig‘i shundaki, til sohiblari (mutaxassislardan tashqari) tildagi tovushlar haqida hech qanday bilimga ega bo‘lmasalar-da, bu ularning nutq tovushlarini talaffuz qilishlari, so‘zlarni aytib fikr ifodalashlariga monelik qilmaydi.

Tilimizdagi so‘zlarga e’tibor bering: quloq, buloq, ulug‘, g‘ulu, gul, munchoq, ushbu, turshak va h. So‘zlardagi har bir (u) tovushi o‘ziga xos. Ular talaffuzimizda har xil jaranglasa-da, bitta harf bilan yozamiz va ilmiy talqinlarda – darslik va qo‘llanmalarda bitta

21. 
    haqida so‘z yuritamiz. “Yo‘q” ma’nosini ifodalash uchun tilimizni tishimizga keskin tayab, qandaydir churqillashga o‘xshash ovoz chiqaramiz. Yoki dunyo bo‘yicha barcha itlar bir xil vovillab, mushuklar bir xil miyovlashsa-da, ularni turli til sohiblari turlicha aytib, turlicha yozishadi. Bu va bu kabi muammolar bilan tilshunoslik, tilshunoslikning tovushlar haqidagi sohasi bo‘yicha mutaxassislar shug‘ullanishadi.
    

Mantiqiy mushohada uchun

1. 
   Metall so‘ziga -lar qo‘shimchasi qo‘shilsa, nega uchta l
   

talaffuz qilinmaydi?

2. 
   Ba’zi mutaxassislar o‘zbek tilidagi [f] tovushini o‘zlashma deyishadi. Uning o‘zlashma emasligini kechasi o‘chgan elektr chirog‘i yonishi vaqtidagi holat bilan qanday asoslash mumkin?
   
3. 
   “Unlilar og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchramaydi”. Bu hukmda qanday ilmiy va mantiqiy xatolik mavjud?
   

Fonetika va fonologiyaning farqlanish asosi. Lisoniy sathlar sirasida fonetika nutqning eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy asos bo‘luvchi birliklarini beradigan sath sifatida ajralib turadi.

Insonning nutq faoliyati sezgi a’zolari asosida his qilinuvchi nutq birliklari ― tovush yoki tovushlar sistemasi vositasida ro‘yobga chiqadi. Nutq tovushi o‘zida uch jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilar:

1. 
   talaffuz a’zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi mahsuli (fiziologik jihat);
   
2. 
   tabiatdagi har qanday tovush kabi akustik tabiatga ega (akustik jihat);
   

d)kishilarning axborot uzatish, kommunikatsiya vositasi (funksional, sotsial, lisoniy jihat).

Nutq tovushining haqiqiy va muhim jihati – uning funksional aspekti. Tilshunoslikda aytilgan uch jihatni yaxlitlikda o‘rganish yoki ajratgan holda tadqiq qilish masalasida bir xillik yo‘q. Ba’zi mutaxassislar nutq tovushining fiziologik tomoni biologiya, akustik jihati fizika fanining o‘rganish predmeti bo‘lib, tilshunos uning faqat funksional tomoninigina tekshirishi lozim degan fikrni ilgari surishsa, ayrimlari har uchala jihat bir-biridan ajralmas, ularni yaxlitlikda o‘rganmoq kerak degan qarash tarafdori. Ana shu ikki xil qarash kurashi natijasida tilshunoslikda ikki – fonetika va fonologiya sohalari ajraldi. Natijada fonetika nutqiy variant (nutq tovushi)ni, fonologiya esa lisoniy invariant (fonema)ni tadqiq qilish bilan mashg‘ul bo‘ladigan bo‘ldi. Biz “Hozirgi o‘zbek tili” kursida tilning lisoniy strukturasini o‘rganishimiz zarurligi tufayli tahsil obyektimiz fonema bo‘ladi.

Fonetika termini grek tilidan tarqalgan bo‘lib, “fonetikos” – “tovushga oid” degan ma’noni bildiradi. Fonetika inson nutqi tovushlari va tovushlar talaffuziga bog‘liq har xil masalalar bilan shug‘ullanadi.

Har bir tilning tovushlar tizimi o‘ziga xos. Ammo xalqlar til nazariyalarini bir-birlaridan o‘zlashtiradilar. Ana shunda katta muammo va chalkashliklar paydo bo‘ladi. Bu muammo bir til qurilishi asosida yaratilgan nazariyalar asosida boshqa til hodisalari ham baholana boshlashida namoyon bo‘ladi. Natijada keyingi tilning xususiyatlari oldingi tilga xos ilmiy stereotiplar asosida tahlil qilinadi va tilning haqiqiy xususiyatlari e’tibordan chetda qoladi. Bu holat tillar tadqiqida alohida e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan “lingvistik kasallik”dir. Fonetika ham bu “kasallik”dan xoli emas.

Fonologiyaning o‘rganish obyekti. Fonologiya (gr. phone – “tovush”, logos – “ta’limot”) termini tilshunoslikda XIX asr

oxirida nutq tovushlarining fiziologik-akustik (fizik) tomonidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Fonologiya til tovush qurilishining struktur va funksional qonuniyatini o‘rganuvchi soha, semiotik (ishoraviy) sistema sifatida nutqni akustik-artikulyatsion aspektda o‘rganadigan fonetikadan farqlanadi.

Fonetikaning birligi nutq tovushi bo‘lganligi kabi fonologiyaning birligi – so‘zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvuri. Har bir fonema kishi ongida umumiy farqlovchi xususiyati asosida vujudga kelgan maxsus «akustik portret» yoki «tovush obrazi» sifatida yashaydi. Bu farqlovchi belgi tovushning artikulyatsion va akustik belgisi asosida vujudga keladi hamda barqarorlashadi.

Fonologik paradigma. Boshqa lisoniy birlik kabi fonema ham paradigmatik va sintagmatik munosabatda yashaydi. Bu fonologik paradigmatika va fonologik sintagmatika deyiladi.

O‘zaro qarama-qarshi belgiga ega bo‘lgan, biroq umumiy, birlashtiruvchi (integral) belgilari asosida uyushgan fonemalar sirasi fonologik paradigma, fonemalarning sistemadagi o‘zaro munosabati fonologik paradigmatik munosabat deyiladi.

Fonologik ziddiyat va uning turlari. Fonologik paradigmaning asosida fonologik ziddiyat yotadi. Fonologik ziddiyat (oppozitsiya) fonemaning farqli belgilarini o‘zida ifodalaydi. Masalan, o‘zbek tilidagi unli fonemalar bir umumiy belgi – “ovozdan iboratlik” invariant xossasiga ega. Bu mohiyat 6 ta unli fonema uchun umumiy. Biroq bu mohiyat ostida birlashgan fonemalar o‘zaro zidlanib, kichik guruhlar hosil qiladi. [i] va [u]

«yuqori tor» belgisi bilan «o‘rta keng» xossasiga ega [e] va [o‘] hamda «quyi keng» xossasiga ega [a] va [o] fonemalar guruhlariga qarama-qarshi turadi. Yoki «lablanmagan» belgisiga ega [i], [e],

1. 
   fonemalari guruhi «lablangan» belgisiga ega [u], [o‘], [o] guruhiga qarama-qarshi turadi. O‘z navbatida [i], [e], [a] guruhi a’zolari o‘ziga xos belgilari asosida o‘zaro zidlanadi.
   

Tilshunoslikda fonologik ziddiyatning har xil tur va ko‘rinishlari farqlanadi. N.S.Trubetskoy «Fonologiya asoslari» asarida fonologik ziddiyatni uch asosga ko‘ra tasniflaydi:

1. 
   fonologik ziddiyatning ziddiyat sistemasiga munosabatiga ko‘ra tasnifi. Bunda ziddiyat bir o‘lchovli va ko‘p o‘lchovli, muntazam va ajralgan ziddiyatga bo‘linadi. Bir o‘lchovli ziddiyatda fonemalar bir belgi asosida zidlanadi. Masalan, [i] va
   

[u] fonemalaridan biri lablanmagan va ikkinchisi lablangan, bunda ular bir belgi – «lablangan»lik xossasiga ko‘ra qarama-qarshi turadi.

Кo‘p o‘lchovli ziddiyatda ziddiyat a’zolari birdan ortiq belgi asosida qarama-qarshi qo‘yiladi: [i]~ [o] ziddiyatida [i] yopiq va lablanmagan bo‘lsa, [o] yarim yopiq, lablangan.

Muntazam ziddiyatda zidlanuvchi a’zolar o‘zaro o‘ziga xos belgilar asosida qarama-qarshi qo‘yiladi: «[i]– tor, [o]– keng» zidlanishi muntazam zidlanish. Bunda “i” fonemasi «tor»lik, [o] fonemasi «keng»lik belgisiga ega. «[i] (tor) – [o] (tor emas)» zidlanishi esa muntazam emas. Chunki birinchi a’zoda ziddiyat belgisi aniq, ikkinchi a’zoda aniq emas. Agar ikkinchi a’zoning ziddiyatdagi belgisi «keng» bo‘lganda edi, ziddiyatni muntazam ziddiyat deyish mumkin bo‘lar edi.

Bir belgining bo‘linishlari asosida zidlanish ajralgan zidlanish

deyiladi. Quyidagi ikki zidlanishga diqqat qiling:

Lablanganlikka ko‘ra		Keng va torlikka ko‘ra
[u]	[i]	[o]	[u]
lablangan	lablanmagan	keng	tor

Birinchi zidlanishda ziddiyat belgisi bo‘lingan, ajralgan, ikkinchida esa bunday hol mavjud emas.

2. 
   barqarorlik darajasiga ko‘ra zidlanish barqaror va barqaror bo‘lmagan turga bo‘linadi. Barqaror zidlanishda fonemalar qanday nutqiy vaziyatda bo‘lishidan qat’i nazar, ulardagi ziddiyat saqlanib qoladi. Masalan, til oldi unlisi til orqa undoshi bilan kelgan vaziyatda til orqa unlisi sifatida namoyon bo‘ladi.
   

Bunda [a] unlisi bilan til orqa [u] unlisi orasidagi ziddiyat kuchsizlanadi.

Barqaror bo‘lmagan ziddiyatning neytrallashmagan holatini ta’minlovchi fonetik pozitsiya kuchli pozitsiya deyiladi. Masalan,

2. 
   fonemasi so‘z boshida jarangsizlashmaydi va bu pozitsiyada uning [p] fonemasiga zidligi saqlanadi. Bu kuchli pozitsiyadir. Neytrallanishga, so‘nishga olib keluvchi pozitsiya kuchsiz pozitsiyadir. Demak, bunday pozitsiyadagi ziddiyat barqaror bo‘lmagan ziddiyat deyiladi. Unli va undosh orasidagi qarama- qarshilik barqaror ziddiyatga misol bo‘la oladi. Yoki undoshning paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra, unlilarning tor-kenglik xossalariga ko‘ra zidlanishi ham barqaror ziddiyatdir. Lablanish belgisiga ko‘ra [o‘]~[e] sistemachasi ham barqaror ziddiyat asosiga qurilgan.