Kirish I bob. O‘zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyatini erkinlashtirish bo‘yicha olib borilayotgan chora tadbirlar

2.1 Tashqi iqtisodiy faoliyatda transport aloqalar ahamiyati.
Mohiyatan transport operatsiyalari tashqi savdo bitimlarini amalga oshirishni boshlaydi va tugatadi. Korxonaning eksport mahsuloti sifati qanchalik yuqori bo‘lmasin, agar transport xizmati yaxshi tashkil qilinmagan bo‘lsa, bu korxonaning ishlari yurishmasligi mumkin. Yuklarni xalqaro tashish umumiy foydalanishdagi transportlar — dengiz, daryo, temir yo‘l, avtomobil, havo va truboprovod transportlari orqali ta’minlanadi. Transport operatsiyalari shartnoma tayyorlashda rejalashtiriladi va uni bajarish jarayonida amalga oshiriladi. Shartnoma tuzilguncha birinchi bosqichda:
— transport xizmatlari bozorlari konyunkturasini, tovarlar yetkazish shartlari, tarif stavkalari darajasini tahlil qilish;
— ularni keyingi oldi-sotdi shartnomasiga qo‘yish uchun transport va ba’zi sharoitlarini aniqlash, bu shartlar bajarilishini tashkil etish;
— transport operatsiyalariga tovarning shartnoma bahosida xarajatlar ulushini belgilash;
— xarajatlar sistemasida transport tutilishlarini ko‘zda tutish zarur.
Ikkinchi tashqi savdo bitimini amalga oshirish jarayonida quyidagilarni bajarish zarur:
— tovarlar tashish shartnomalarini tuzish, ularni kerakli transport hujjatlari bilan rasmiylashtirish;
— dengiz, daryo portlari va chegara stansiyalaridan o‘tuvchi eksport yuklari tashuvini rejalashtirish;
— tovarni tashuvga tayyorlash;
— yuklarni transport sug‘urtasi shartnomasini rasmiylash-tirish, sug‘urta polisini olish;
— texnik va tovarga hamkorlik qiluvchi hujjatlarni tayyorlash va rasmiylashtirish;
— hisob hujjatlarini tekshirish va tashuvini hisob-kitob qilish; — kerakli chegara, veterinar rasmiyatchiliklarni bajarish, kerakli hujjatlarni rasmiylashtirish: bojxona yuk deklaratsiyasi, kerakli sertifikatlar, bojxona yig‘inlarini to‘lash, boj, soliqlar to‘lash.
— tovarni jo‘natishga tayyorlash xarajatlari;
— yukni mamlakat ichida transport vositasiga ortish va uni chegaragacha olib borish;
— yuklarni port, stansiya, bozorlarda saqlash;
— yuklarni xalqaro transport orqali ortish va tashish;
— yuklarni transport jihatidan sug‘urtalash;
— bojxona yig‘imlari, bojlari, soliqlari; — oldi-sotdi servisi;
— yukni chet el xaridori omboriga tushirish.
Xorijiy xaridor bilan muzokara boshlashdan avval transport operatsiyalari uchun xarajatlarni hisoblagan ma’qul. Ular quyidagi to‘lovlarni o‘z ichiga oladi: Yuk tashish shartnomasining asosiy mazmuni shundaki, tashuvchi yuk jo‘natuvchidan yukni qabul qilib, uni shartnomada ko‘rsatilgan joyga beshikast yetkazib, yukni qabul qiluvchiga topshirish majburiyatini oladi. 1978-yildagi BMTning Yuklarni dengiz orqali Tashish to‘g‘risidagi konvensiyasida o‘zgartirildi va «Gamburg qoidalari» nomini oldi.
Gamburg qoidalari quyidagilarni nazarda tutadi:
—barcha dengiz yuk tashish shartnomalarining qo‘llanilishi;
—tashuvchining yuk uning ixtiyorida bo‘lgan butun vaqt mobaynida javobgarligi;
—navigatsiya xatolari uchun tashuvchi javobgarligining istisnosini bekor qilish;
—tashuvchining yuk uchun javobgarligininng maksimal qoidalari.
Oldi-sotdi shartnomalarini tuzishda tijorat amaliyotida Inkoterms — 2020 ni qo‘llash quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Aloqalari xalqaro aloqalar faoliyatining muhim va ajralmas qismidir iqtisodiy munosabatlar. Avtotransport vositalari jahon bozorlarida tovar va xizmatlarning yetkazib beruvchidan iste’molchigacha harakatlanishini ta’minlaydi. Funktsional jihatdan transport aylanma jarayoniga bevosita xizmat qiladi, u bilan butunlay birlashadi. Transport xizmatlaridan tashqarida tovarlar va xizmatlarning aylanish jarayonini tasavvur qilish qiyin. Tovar va xizmatlarni tashish, xuddi ishlab chiqarish jarayonini davom ettiradi. Yaratilgan mahsulotni tashish xarajatlari ushbu mahsulotning umumiy tannarxiga qo‘shiladi va tannarx va narxga kiritiladi. Ular aylanmaning qo‘shimcha xarajatlarini tashkil qiladi va narxning muhim tarkibiy qismi sifatida ishlaydi. Shu bilan birga, narxda transport xarajatlarining ulushi sezilarli bo‘lishi mumkin (ishlab chiqarish tannarxining 30% gacha). Shuning uchun tashqi savdo shartnomasining muvaffaqiyati va uning iqtisodiy samaradorligi ko‘p jihatdan u yoki bu yuk qanday tashilishiga, tashish uchun eng tejamkor va tezkor transport vositalaridan foydalanilishiga bog‘liq.
Transport omili doimo jahon savdosini faollashtirishning muhim sharti sifatida qaralib kelgan. 16-18-asrlardagi buyuk geografik kashfiyotlar bevosita dengiz navigatsiyasining o‘sishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu jahon savdosining rivojlanishiga kuchli turtki berdi. 19-asrda bugʻ va elektr energiyasi kuchlarini oʻzlashtirgan insoniyat transport vositalarini sezilarli darajada takomillashtirdi. Paroxodlar, temir yo‘llar transportda haqiqiy inqilob qildi. Bularning barchasi, o‘z navbatida, jahon iqtisodiy aloqalarining yanada rivojlanishiga xizmat qildi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tovarlarning bir mamlakatdan ikkinchisiga katta harakatlanishiga olib keladi. Transport tarmog‘ining o‘zi milliy iqtisodiy tizimlar doirasida shakllanadi. Transportning barcha turlari (dengiz transportidan tashqari) o‘z faoliyati uchun birinchi navbatda xo‘jalik ichidagi maqsadlarga ega. Biroq, ular xalqaro tashishlarga ham xizmat qiladi. Xalqaro savdoning kengayishi va chuqurlashishi bilan xalqaro transport aloqalari ham rivojlanadi; Ularning doimiy o‘sishi va sifat jihatidan yaxshilanishining eng muhim omillari:
1) sur'ati va hajmi tashqi iqtisodiy faoliyat;
2) yutuqlaridan foydalanish transport vositalarining sifatiga bevosita ta'sir ko‘rsatadigan ilmiy-texnikaviy taraqqiyot.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning transport xizmati ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi: yuklarni tashish va yo‘lovchilarni tashish. Biz asosan birinchi yo‘nalishni ko‘rib chiqamiz, chunki u tashqi savdo shartnomalari bilan bevosita bog‘liq. Oxirgi 20-25 yil ichida tashiladigan yuklar hajmining qisqarish tendentsiyasi kuzatildi. 1970-yillarning boshlarida xalqaro yuk tashishning umumiy hajmi 4,5–4,6 milliard tonnaga baholangan boʻlsa, 1996 yilda yuk tashish tonnaji 3,8 milliard tonnagacha qisqardi.Tovar birjasi tarkibidagi oʻzgarishlar, bunda yoqilgʻi va xom ashyoning ulushi eng ko‘p "transport talab qiladigan" kamaydi.
2. Transport operatsiyalarining turlari
Barcha transport turlari orasida eng keng tarqalgani xalqaro savdo dengiz transporti hisoblanadi. Ushbu transport turi xalqaro yuk tashish hajmining taxminan 65% ni ta'minlaydi. Tashishning asosiy diapazoni suyuq va quyma yuklardan iborat, ya'ni. hammasi bir xil yoqilg‘i va xom ashyo, yuk tashish hajmining taxminan 40% ni tashkil qiladi. Qolgan 60% umumiy yuk (tayyor sanoat mahsulotlari, iste'mol tovarlari, oziq-ovqat).
Temir yo‘l transporti xalqaro yuk tashish hajmining taxminan 15-17% ni tashkil qiladi. Odatda ichki transport uchun ishlatiladi. Axir, siz Rossiyadan AQShga temir yo‘l orqali bora olmaysiz! Agar tashqi savdo dengiz transportining o‘rtacha uzunligi 2500-3000 km bo‘lsa, temir yo‘l 800-1100 km ni tashkil qiladi.
Oxirgi 30-40 yil ichida havo transporti dengiz transportining jiddiy raqobatchisiga aylandi. Sayohat tezligi bo‘yicha havo transportining afzalliklarini hisobga olgan holda, u xalqaro miqyosda etakchi bo‘ldi yo‘lovchi tashish. Bundan tashqari, yuqori tezlikda va keng fyuzelyajli samolyotlarning joriy etilishi bilan yuk tashish qobiliyati sezilarli darajada oshdi. Faqat 1985-1995 yillar uchun. xalqaro havo qatnovi ikki baravar oshdi. Shu bilan birga, ushbu transport turi narx jihatidan eng qimmatlaridan biridir. Shuning uchun uning jahon yuk tashish umumiy hajmidagi ulushi 6% dan deyarli oshmaydi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning transport xizmatida eng kichik o‘rinni avtomobil va daryo transporti egallaydi. Umuman olganda, ular tashqi savdo yuk tashish hajmining qariyb 5 foizini tashkil qiladi. Ushbu transport turlari texnik xususiyatiga ko‘ra yuqoridagilarga qaraganda mahalliy hisoblanadi. Agar temir yo‘llar qit'alararo transportga xizmat qilsa, avtomobil va daryo yo‘llari, qoida tariqasida, qo‘shni davlatlar o‘rtasida yuk tashishni ta'minlaydi. Xalqaro avtomobil parvozining o‘rtacha uzunligi 600 km dan oshmaydi. Quvur transportining muhim rolini ham ta'kidlash kerak. Uning tayinlanishi neft va neft mahsulotlari, tabiiy gazni tizimli va uzluksiz yetkazib berish bilan bog‘liq. Ushbu turdagi o‘ziga xoslik quvur liniyalarini ishga tushirishning yuqori narxi va foydalanishning arzonligi bilan bog‘liq. Quvurlar orqali distillangan mahsulotlar hajmini ta'kidlab, biz ushbu transport turining xalqaro yuk tashish tarkibida muhim rol o‘ynashini ta'kidlaymiz - 7-8%.
3.Xalqaro yuk tashishni tashkil etish.
Tuzilgan tashqi savdo shartnomalari asosida olib o‘tiladigan yuklarni tashish jarayoni uch harakat bo‘limidan iborat. Harakatning birinchi segmenti - yukni jo‘natuvchi mamlakat hududi bo‘ylab tashish: tovarlarni jo‘natish joyidan chegaragacha. Harakatning ikkinchi segmenti - yukni boshqa davlat hududi bo‘ylab tashish: mamlakat chegarasidan yukni jo‘natuvchi - mamlakat chegarasigacha bo‘lgan yukni qabul qiluvchi. Ushbu bo‘lim tranzit deb ataladi. Umumiy chegaraga ega qo‘shni davlatlar tashqi savdo kontragenti sifatida harakat qilganda, bu variant bo‘lmasligi mumkin. Bunday holda, hop bo‘lmaydi. Harakatning uchinchi segmenti - yukni qabul qiluvchi mamlakat hududi bo‘ylab: chegaradan belgilangan manzilgacha tashish.