Kirish I bo’lim. Volfram rudasining qisqacha tasnifi

Dunyo mamlakatlari	Zaxiralar ming.t
Zaxira bazasi ming. t
1	Qozog’iston	1551	1753
2	Xitoy	1020	1370
3	Rossiya	250	355
4	AQSH	150	210
5	Koreya Respublikasi	58	77
6	Boliviya	53	105
7	Tailand	30	30
8	Portugaliya	26	26
9	Birma	15	34
10	Avstriya	10	15
11	Avstraliya	5	129
12	Boshqa mamlakatlar	383	1531

A – Dunyo bo‘yicha volfram zaxirasi; B – Dunyo bo‘yicha volfram qazib olish
Rasm№6 Dunyo bo‘yicha volfram zaxirasi va ularni qazib olish
Yangi konlarni ishga tushirish kutilayotganiga qaramay, ruda zaxiralarining ko‘payishi sanoatning o‘sib borayotgan ehtiyojlaridan orqada qolmoqda. Natijada, nafaqat kontinental konlardan foydalanish darajasini maksimal darajada oshirishga, balki ikkilamchi xom ashyo, texnogen konlarni, shuningdek, shelflar va okean tubining ruda zaxiralarini o'zlashtirishga katta e'tibor qaratilmoqda. Bularning barchasi hozirgi vaqtda mineral xomashyoni chiqindisiz va kam chiqindisiz qayta ishlash korxonalarini yaratish orqali yer qaʼridan foydalanishning murakkabligini oshirish muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi. Foydali qazilmalarni qazib olishning zamonaviy texnologiyasi odatda fizik va kimyoviy jarayonlar majmuasini ifodalaydi. Yer qaʼridan foydalanishning toʻliqligi koʻp jihatdan mineral xomashyoni qayta ishlashning birinchi bosqichi – boyitish bilan belgilanadi. Hozirgi vaqtda minerallarning fizikaviy, fizik-kimyoviy va kimyoviy xossalaridagi ozgina farqlardan foydalanishga asoslangan zamonaviy boyitish texnologiyalari jahon amaliyotida muvaffaqiyatli qoʻllanilmoqda.
Odatda, volfram rudasini boyitishda turli xil boyitish usullaridan foydalaniladi: gravitatsiya usulida boyitish, flotatsiya usulida boyitish, magnit va elektrostatik ajratish va kimyoviy boyitish usullari. Gravitatsiya usuli volframit tarkibli rudalaridan qoniqarli darajada volfram ajratib olishni ta'minlaydi va hozirgacha jahon amaliyotida ularni boyitishning asosiy usuli bo'lib qolmoqda. Sheelit tarkibli rudalarini gravitatsiya bilan boyitganda, sheelitning haddan tashqari
mayda maydalanish tendentsiyasi tufayli volframni ajratib olish 70% dan oshmaydi, bu esa yupqa shlam hosil bo'lishiga va chiqindilarda volframning sezilarli yo'qotishlariga olib keladi.
Hozirgi vaqtda sheelit rudalarini, ayniqsa, mayda tarqalgan va past navli rudalarni boyitishning asosiy usuli flotatsiya hisoblanadi. Shu bilan birga, muhit sozlovchi va depressor (taziqlovchi) sifatida soda, suyuq shisha va taninlar, kollektor sifatida oliyen kislotasi, oleat natriysi va suyuq sovunlardan, ko‘pik hosil qiluvchi sifatida esa asosan yog‘lar, terpineol, texnik krezol va boshqa reagentlardan foydalaniladi. Flotatsiya ishqoriy muhit yani pH=9-10 bo‘lganda amalga oshiriladi. Suyuq shishaga mis va temirning sulfat tuzlari qo'shilishi kaltsit, flyuorit va apatitning depressiyasiga (taziqlanishiga) yordam beradi. B’azi hollarda sheelit rudalarini boyitishda kimyoviy tozalash bilan flotatsiya va gravitatsiyaning kombinatsiyalashgan usullaridan foydalaniladi. Biroq, amalda, volframning 72% dan ko‘prog‘ida standart konsentratlar olinishiga erishilmaydi, chiqindilar bilan sezilarli miqdorda yo'qoladi. Boyitish fabrikalarining chiqindilari maxsus omborxonalarda saqlanadi va texnogen ishlab chiqarish chiqindilari hisoblanadi. Misol uchun texnogen mineral birikmalar shakllangan Ingichka boyitish fabrikasining chiqindi omborlarida 0,066% tarkibli volfram uchoksidi 12 mln.tonnaga yaqin to‘planib qolgan.
Konchilik sanoatida volfram konsentratlarini qayta ishlashning bir necha usullari qo'llaniladi. U yoki bu usulni tanlash xom ashyo turiga (volfram yoki sheelit kontsentrati), ishlab chiqarish ko'lamiga, volfram uchoksidining tozaligi uchun texnik talablarga bog'liq. Volfram kontsentratlarini qayta ishlashning har bir texnologik sxemasida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin: kontsentratning parchalanishi; texnik volfram kislotasini olish; texnik kislotani aralashmalardan tozalash va kerakli tijorat mahsulotini olish. Barcha holatlarda, ishqoriy reagentlar parchalanishi uchun foydalanilganda, natriy volframining suvli eritmalari olinadi, ulardagi volfram kislotasi yoki boshqa volfram birikmalari keyinchalik cho'ktiriladi.
Jahon amaliyotida volfram ishlab chiqarishning asosiy manbalaridan biri sheelit konsentratlari hisoblanadi. Ulardan volfram olish uchun ular asosan professor I.N. Maslenitskiy boshchiligidagi sovet olimlari tomonidan ishlab chiqilgan sodali avtoklav tanlab eritish usulidan foydalanadilar. Ushbu usulning afzalligi shundaki, u yuqori navli kontsentratlarni qayta ishlashda ham, oraliq maxsulot va boyitish qoldiqlarida ham qo'llanilishi mumkin. Sodali avtoklav bilan tanlab eritish jarayonida sheelitdan volframni ajratib olish taxminan 98% ni tashkil qiladi, uning bir qismi esa qattiq qoldiqlarda (keklarda) qoladi. Hozirgi vaqtda bu chiqindi keklar shlamli maydonlarda saqlanadi. Ulardagi WO₃ ning miqdori keng diapazonda o'zgarib turadi, masalan, O'zKTJM shlamida 1,2 dan 3,5 WO₃ % gacha, NGMZ shlamida esa 0,99 dan 1,24 % gacha WO₃ ni tashkil qiladi. Bunday tarkibdagi volfram miqdori boyitish uchun yetkazib beriladigan volfram rudalaridagi WO₃ miqdoridan o'n baravar yuqori. Shlam tarkibida boshqa qimmatbaho komponentlarning minerallari ham sezilarli miqdorda mavjud. Shunday qilib, boyitish fabrikalarining ko‘p yillik chiqindilaridan va metallurgiya ishlab chiqarish chiqindilaridan qo'shimcha ravishda volfram ajratib olish, rudalarni qazib olish va volfram kontsentratlarini qayta ishlashning jahon amaliyotidagi dolzarb masalasi hisoblanadi.