Kirish. Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiy qismlari

1.3. Oziq-ovqat mahsulotlarini xavfsizligi
Hozirgi vaqtda oziq-ovqat mahsulotlari assortimentini uzluksiz kengayishi, ovqatlanish xarakterini o’zgarishi, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, saqlash va taqsimlashda yangi texnologik jarayonlarni tadbiq etilishi, ko’p miqdorda turli kimyoviy birikmalarni ishlatilishi va boshqalar ro’y bermoqda. Bularni hammasi ko’p hollarda inson organizmi uchun befarq emas. Toksik moddalarni oziq-ovqat mahsulotlariga kelib tushishi nuqtai nazaridan ma’lum xavflarni atrof-muhitni sanoat chiqindilari bilan ifloslanilishi, shuningdek qishloq xo’jaligida ximikatlar ishlatilishini o’sib borishi yuzaga keltirmoqda.
Oziq-ovqat mahsulotlari bilan bog’liq turli xavflarni bir necha guruhlarga birlashtirish mumkin. Har bir ushbu guruhlardagi xavf-xatar uchta asosiy mezonlar: og’irligi, qaytarilish chastotasi va effektni yuzaga kelishi vaqti asosida baholanadi. Xavfni og’irligi kuchsiz namoyon bo’lgan va vaqtinchalik noxushlikdan jiddiy qaytuvchan, hattoki qaytmas oqibatlargacha (jumladan, o’lim holati ham) o’zgaradigan effektni turi bilan bog’lanagn. Qaytarilish chastotasi ushbu effektni paydo bo’lishi holatlarining soni yoki intensivligiga tegishli. Xavfni yuzaga kelishi vaqti esa xavf ta’siridan keyin effektni paydo bo’lishi vaqtini ko’rsatadi.
Ushbu xavf-xatar mezonlarini miqdoriy baholash bir xil qiyinchiliklar bilan kechmaydi. Ba’zi hollarda inson organizmini bevosita kuzatish mumkin, ko’pgina hollarda esa epidemiologik tadqiqotlar, laboratoriya hayvonlaridagi tajribalar va boshqa tahlil tizimlariga asoslangan ma’lumotlar mavjud bo’ladi.
Xavf-xatar mezonlaridan foydalanib, xavf turlari beshta sinflarga guruhlansa, xavf-xatarlarni minimaldan maksimalgacha bo’lgan quyidagi taqsimlanishini hosil qilish mumkin:

• kelib chiqishi mikrobli bo’lgan xavflar;

  
  

• oziqaviy moddalar xavflari;

  
  

• tashqi muhit tomonidan ifloslanish bilan bog’liq bo’lgan xavflar;

  
  

• kelib chiqishi tabiiy bo’lgan xavflar;

  
  

• oziqaviy qo’shimchalar va bo’yoqlar xavflari.

  
  

Oziq-ovqat mahsulotlari ko’pgina kasalliklarni patogen va toksigen agentlarini tashuvchilari hisoblanishi mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilinishi bilan bog’liq kasalliklar qo’zg’atuvchilari o’zlarini turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Ularni ba’zilarini ta’siri oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishga qadar, unda mikroorganizmlarni rivojlanishida hosil bo’lgan toksik metabolitlar bilan belgilanadi (masalan, stafilokokkli oziqaviy zaharlanishlar va botulizm). Boshqalarini ta’siri esa tirik mikroorganizmlarga ega bo’lgan mahsulotlarni iste’mol qilinishidan kelib chiqadi (masalan, salmonellalar). Ba’zi hollarda ko’p miqdorda tirik mikroorganizmlar iste’mol qilinganda, ularni ovqat hazm qilish traktida sporalar hosil qilishi va toksin ajratilishi kuzatiladi.

Mikroorganizmlar keltirib chiqaradigan oqibatlar og’irligi vaqtinchalik noxushlikdan, botulizmdagi o’tkir toksik effektgacha o’zgarishi mumkin. Ushbu kasalliklarni qaytarilishi chastotasi yil davomida bir necha ming holatlarni tashkil etishi mumkin.
Oziqaviy omillar bilan bog’liq bo’lgan oziq-ovqat masulotlarini xavflari oziqaviy moddalarni yetishmasligi va me’yoridan yuqoriligi nuqtai nazaridan qaralishi mumkin. Oziqaviy moddalarni yetishmasligi singa, pellagra, raxit, beri-beri kabi kasalliklarni yuzaga keltirishi ma’lum. Ammo, oziqaviy moddalarni, jumladan yog’da eruvchi vitaminlarni va ba’zi mikroelementlarni me’yoridan yuqoriligi ham zararli. Bu muammolardan tashqari yomon ovqatlanish bilan bog’liq turli masalalar ham mavjud. Masalan, yomon ovqatlanish natijasida organizmni yuqumli kasalliklarga, oziq-ovqat mahsulotlari keltirib chiqargan kasalliklarga, shuningdek atrof-muhitdagi ifloslanishlar ta’siriga yuqori moyilligi yuzaga keladi. Bundan tashqari, hozirgi paytda vitaminlar, mikroelementlar va boshqa moddalarni ko’p miqdorda qabul qilinishini odam sog’ligiga salbiy ta’sir qilishi haqida ham ma’lumotlar mavjud. Oziqaviy moddalar xavflarini qaytarilish chastotasini miqdoriy belgilash ancha qiyin. Shuni ta’kidlash mumkinki, oziqaviy moddalarni yetishmasligi, vitaminlar va mineral moddalarni toksikligi bilan bog’liq kasalliklarni yuzaga kelish holatlari unchalik yuqori emas.
Tashqi muhitdan kelib tushadigan ifloslanishlarga mikroelementlar, metall organik birikmalar (mishyak, simob, kadmiy, qo’rg’oshin va qalay) va qator organik birikmalar (polixlordifenollar, pestisidlar) tegishli. Tashqi muhitdan kelib tushayotgan ifloslanishlar oziqaviy zanjirga bioakkumulyasiya qilinishi va biotransformasiyaga uchrab toksiklikni oshirishi mumkin. Ushbu xavflarni og’irligi ularni ta’sir muddati va darajasiga ko’ra keng chegaralarda o’zgaradi. Tashqi muhitdan kelib tushayotgan ifloslanishlar effektini paydo bo’lish chastotasini miqdoriy baholash qiyin. Buni faqat bilvosita, ya’ni toksiklik haqidagi ma’lumotlarni ushbu moddalarni oziq-ovqat mahsulotlarida aniqlashda olingan ekspozisiya ma’lumotlari bilan solishtirish yo’li bilan ifodalash mumkin.
Tabiiy sharoitda oziq-ovqat mahsulotlarida mavjud bo’lgan bir necha yuz ming birikmalarni qisman kelib chiqishi mikrobli moddalarga va qisman tashqi muhitdan kelib tushayotgan ifloslanishlar guruhiga tegishli deb topilishi mumkin. Ammo, ularni oziq-ovqat mahsulotlaridagi muhim ahamiyatini hisobga olgan holda alohida xavf guruhiga jamlash ma’quldir. Bunday moddalarni unchalik katta bo’lmagan qismi ma’lum bo’lib, ularni ichida ham o’tkir va surunkali tksik ta’sirga ega bo’lgan birikmalar mavjud.
Bu birikmalarga o’simlik mahsulotlarida uchraydigan moddalarni katta sinfi tegishli (shpinatdagi oksalatlar, kartoshkadagi glikoalkoloidlar, zamburug’ zaharlari va boshqalar). Bu moddalarga, shuningdek mikroelementlar va zamburug’lar bilan zararlanishga moyil bo’lgan don va boshqa mahsulotlarda uchraydigan toksikologik muhim mikotoksinlar ham tegishli (masalan, aflatoksinlar, oxratoksinlar, patulin, zearolenon va boshqalar). Kelib chiqishi tabiiy bo’lgan boshqa muhim ifloslanishlarga pirolizidinli alkoloidlar va kosalilarni falaj etuvchi zahari tegishli. Bundan tashqari, mahsulotlarni saqlash, ishlov berish va tayyorlashda ham ko’pgina birikmalar (masalan, nitrozoaminlar, ko’p yadroli aromatik uglevodorodlar) hosil bo’lishini ta’kidlash zarur.
Zararlanishni og’irligi nuqtai nazaridan bu birikmalar sinfi yuqori toksik moddalar, shuningdek kuchli kansoregenlarga ega. Ushbu komponentlar ta’sirida kuzatiladigan effektlarni paydo bo’lishi chastotasini aniq o’lchash qiyin, ammo oziq-ovqat mahsulotlarida aflatoksinlarni mavjud bo’lishi ularga nisbatan diqqatni qaratish zarurligini taqozo etadi.
Oziqaviy qo’shimchalar va bo’yoqlar sinfi 2000 dan ortiq to’g’ridan-to’g’ri, 1000 ga yaqin bilvosita solinadigan qo’shimchalarni qamrab oladi. Ammo, ko’pgina bilvosita qo’shimchalar, ehtimol yakuniy mahsulotlarda saqlanib qolinmaydi. Ushbu kategoriyaga qishloq xo’jalik hayvonlari rasioniga kiruvchi bir necha yuz dorivor preparatlarni ham kirgizish zarurdir.
Ko’pgina to’g’ridan-to’g’ri solinadigan oziqaviy qo’shimchalar umumqabul qilingan xavfsiz moddalar hisoblanadi. Bu moddalar asosan ziravorlar va ta’m beruvchi moddalar bo’lib, ularni ba’zilari, masalan, osh tuzi va qator ziravorlar ming yillar davomida ishlatilib kelinmoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, umumqabul qilingan xavfsiz moddalarni 90 % odamlar tomonidan iste’mol qilinganda, ular uchun unchalik xavfli emas. Bilvosita qo’shimchalar ishlab chiqarishdagi ishlov berish va qadoqlashda ishlatiladi va oziq-ovqat mahsulotlariga tushishi mumkin. Bu qo’shimchalar ko’p sonli guruhni tashkil etadi va ular mahsulotlarda mavjud bo’lgan hollarda ham ularni miqdori juda kam. Ushbu guruh komponentlarini xavf-xatar mezonlari bo’yicha tadqiqot etish, ularni unchalik yuqori bo’lmagan xavf darajasidan dalolat beradi.
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan bog’liq xavflarni tahlili xavfsizlik tushunchasiga ta’rif berishga imkon beradi. Oziq-ovqat mahsulotlarini xavfsizligi, ushbu mahsulotlarni oddiy foydalanish sharoitlarida xavfsizligi, hozirgi va kelajak avlodlar sog’lig’i uchun xavf tug’dirmasligi to’g’risidagi asoslangan ishonchli holatdir.
Yuqorida keltirilgan xavflar tahlili shuni ko’rsatadiki, oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilinganida odam sog’ligi uchun eng yuqori xavf, asosan, mahsulot tarkibida zararli kimyoviy birikmalar borligi va uni kasallik tug’diruvchi mikroorganizmlar bilan zararlanganligi bilan bog’liq bo’ladi. Oziq-ovqat mahsulotlari iste’molchilari sog’ligi uchun toksik elementlar (qo’rg’oshin Pb, mishyak AS, kadmiy Cd va simob Hg), mikotoksinlar (aflotoksin B₁, dezoksinivalenol), pestisidlar (, , γ – geksaxlorsiklogeksan, DDT va uni metabolitlari) va radionuklidlar (seziy – 137, stronsiy - 90) eng xavfli hisoblanadi. Iste’molchilar uchun xavfsiz deb tan olingan mahsulotda yuqorida qayd etilgan barcha kimyoviy elementlar va birikmalarni miqdori sanitariya-epidemiologiya nazorati organlari tomonidan belgilangan yo’l qo’yiladigan me’yorlardan oshmasligi lozim. Ishlab chiqarilgan mahsulotni ushbu me’yorlarga mos kelishi Davlat sanitariya-epidemiologiya xizmati organlari tomonidan nazorat qilinadi.
Quyida (1.4, 1.5, 1.6, 1.7, 1.8-jadvallar) ba’zi oziq-ovqat mahsulotlarini sanitar xavfsizlik me’yorlari va mikrobiologik ko’rsatkichlariga qo’yiladigan talablar keltirilgan.
1.4-jadval
Sut va sut mahsulotlarini xavfsizlik me’yorlari

Mahsulotlar guruhi	Ko’rsatkichlari	Yo’l qo’yiladigan darajalari, mg/kg, ko’p emas	Izoh
1. Sut, qaymoq, ayron, zardob, suyuq sut qatiq mahsulotlari, smetana, sut asosidagi ichimliklar	Toksik elementlar:
	Qo’rg’oshin	0,1
	Mishyak	0,05
	Kadimiy	0,05
	Simob	0,005
	Mis	1,0
	Ruh	5,0
	Mikotoksinlar: aflotoksin M1	0,0005
	Antibiotiklar:
	Levomesitin	yo’l qo’yilmaydi	< 0,01
	Tetrsiklik guruh	yo’l qo’yilmaydi	< 0,01 birlik/g
	Streptomisin	yo’l qo’yilmaydi	<0,5 birlik/g
	Penisillin	yo’l qo’yilmaydi	<0,01 birlik/g
	Ingibrlovchi moddalar:	yo’l qo’yilmaydi	xom sut va qaymoq
	Pestisidlar:
	Geksaxlorsiklogeksan (, , izomerlari)	0,05	sut, ayron, zardob, sut qatiq mahsulotlari
		1,25	Qaymoq, smetana
	DDT va uning metabolitlari	0,05	sut, ayron, zardob, sut qatiq mahsulotlari
		1,0	Qaymoq, smetana
	Radionuklidlar:
	Seziy-137	100	Bk/l
	Stronsiy-90	25	Bk/l

1.5-jadval
Sut va sut mahsulotlarini mikrobiologik ko’rsatkichlari

Mahsulotlar guruhi	KMAFAnM* KOYe/g, ko’p emas	Yo’l qo’yilmaydigan mahsulot massasi, (g, sm^3)		Izoh
		BGKP**	Patogen, jumladan salmonelalar
1. Xom sut:
Oliy nav	3∙10^5	-	25	Somatik hujayralar 1 sm^3 da 5∙10^5 dan ko’p emas
1 nav	5∙10^5	-	25	Somatik hujayralar 1 sm^3 da 1∙10^6 dan ko’p emas
2 nav	4∙10^6	-	25	Somatik hujayralar 1 sm^3 da 1∙10^6 dan ko’p emas
2. Pasterlangan sut, zardob, ayron:
iste’mol idishlarida	1∙10^5	0,01	25	1 sm^3 da S.aureus ga yo’l qo’yilmaydi; 25 sm^3 da L.monocytogenes ga yo’l qo’yilmaydi
flyaga va sisternalarda	2∙10^5	0,01	25	1 sm^3 da S.aureus ga yo’l qo’yilmaydi; 25 sm^3 da L.monocytogenes ga yo’l qo’yilmaydi
3. Pasterlangan qaymoq:
iste’mol idishlarida	1∙10^5	0,01	25	1 sm^3 da S.aureus ga yo’l qo’yilmaydi; 25 sm^3 da L.monocytogenes ga yo’l qo’yilmaydi
flyaga va sisternalarda	2∙10^5	0,01	25	1 sm^3 da S.aureus ga yo’l qo’yilmaydi; 25 sm^3 da L.monocytogenes ga yo’l qo’yilmaydi

Elsatma: * - aerob fakultativ anaerob va mezofil mikroorganizmlar

miqdori;

**- ichak tayyoqchalari guruhi bakteriyalari.

1.6-jadval
Meva va sabzavot mahsulotlarini xavfsizlik me’yorlari

Mahsulotlar guruhi	Ko’rsatkichlari	Yo’l qo’yiladigan darajalari, mg/kg, ko’p emas	Izoh
1. Yangi va muzlatilgan sabzavotlar, kartoshka, mevalar, zamburug’lar	Toksik elementlar:
	Qo’rg’oshin	0,5
		0,4	Mevalar
	Mishyak	0,2
		0,5	Zamburug’lar
	Kadimiy	0,05
	Simob	0,02
		0,05	Zamburug’lar
	Mis	0,5
	Ruh	0,02
	Nitratlar:
	Kartoshka	250
	Karam (1 sentyabrgacha)	900
	Kechki karam	500
	Sabzi (1 sentyabrgacha)	400
	Kechki sabzi	250
	Pomidor	150
		300	Himoyalovchi tuproq
	Bodiring	150
		400	Himoyalovchi tuproq
	Oshxona lavlagisi	1400
	Ko’k piyoz	80
	Tarvuz	60
	Qovun	90
	Pestisidlar:
	Geksaxlorsiklogeksan (, , izomerlari)	0,1	Kartoshka, qand lavlagisi
		0,5	Sabzavotlar, zamburug’lar
		0,05	Mevalar, uzum
	DDT va uning metabolitlari	0,1
	Radionuklidlar:
2. Kartoshka, topinambur	Seziy-137	120	Bk/kg
	Stronsiy-90	40	Bk/kg
3. Sabzavotlar	Seziy-137	120	Bk/kg
	Stronsiy-90	90	Bk/kg
4. Mevalar, uzum	Seziy-137	40	Bk/kg
	Stronsiy-90	30	Bk/kg

1.7-jadval

Meva va sabzavot mahsulotlarini mikrobiologik ko’rsatkichlari

Mahsulotlar guruhi	KMAFAnM KOYe/g, ko’p emas	Yo’l qo’yilmaydigan mahsulot massasi, (g, sm^3)			Achitqilar, KOYe/g, ko’p emas		Zamburug’lar, KOYe/g ko’p emas		Izoh
		BGKP	Patogen, jumladan salmonelalar
1. Yangi va muzlatilgan sabzavotlar, kartoshka va ularni qayta ishlash mahsulotlari
Yangi butun blanshirovka qilingan tez muzlatilgan sabzavotlar	1∙10^4	1,0	25	1∙10^2		1∙10^2		25 g mahsulotda L.monocylogenes ni bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi
Ko’k va bargli tez muzlatilgan sabzavotlar	5∙10^5	0,01	25	5∙10^2		5∙10^2		25 g blanshirovka qilingan mahsulotda L.monocylogenes ni bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi
Kartoshka asosidagi tez muzlatilgan yarim tayyor mahsulotlar	4∙10^4	0,01	25	1∙10^3		-
Sabzavotli pyuresimon yarim tayyor mahsulotlar	5∙10^4	0,1	25	2∙10^2		2∙10^2		1 g mahsulotda sulfit redusiya qiluvchi klostridiyalar bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi
2. Tez muzlatilgan mevalar va ularni qayta ishlash mahsulotlari
Tez muzlatilgan siliq donakli va urug’li mevalar	5∙10^5	0,1	25	2∙10^2		1∙10^3
Tez muzlatilgan vakuum ostida qadoqlangan butun yangi mevalar	5∙10^4	0,1	25	2∙10^2		5∙10^2
Ezilgan yoki maydalangan tez muzlatilgan mevalar	1∙10^5	0,01	25	5∙10^2		1∙10^2

1.8-jadval

Don, un, yorma va non mahsulotlarini xavfsizlik me’yorlari

Mahsulotlar guruhi	Ko’rsatkichlari	Yo’l qo’yiladigan darajalari, mg/kg, ko’p emas	Izoh
1. Donlar, jumladan, bug’doy, qora bug’doy, arpa, tariq, gurunch, makkajo’xori	Toksik elementlar:
	Qo’rg’oshin	0,5
	Mishyak	0,2
	Kadimiy	0,1
	Simob	0,03
	Mis	10,0
	Ruh	50
	Mikotoksinlar:
	aflotoksin V1	0,005	bug’doy
	Dezoksinivanlenol	0,7	arpa
	T-2 toksin	1,0
	Oxratoksinlar	0,005
	Zearalenop	0,1
	Pestisidlar:
	Geksaxlorsiklogeksan (, , izomerlari)	0,5
	DDT va uning metabolitlari	0,02
	Geksaxlorbenzol	0,01	Bug’doy
	Simoborganik pestisidlar	Yo’l qo’yilmaydi
	2,4 D kislota, uning tuzlari, efirlari	Yo’l qo’yilmaydi
	Radionuklidlar:
	Seziy-137	70	Bk/kg
	Stronsiy-90	40	Bk/kg
	Zararli qo’shilmalar:
	Sporыnya	0,05
	Fuzarioz donlar	1,0	Qora bug’doy, bug’doy, arpa
	Pushti rangli donlar	3,0	Qora bug’doy
	Yorqin sariq-yashil fluoresensiyali donlarni mavjudligi	0,1	Makkajo’xori
	Ifloslanganligi va zararkunandalar bilan zararlanganligi	15,0	Tirik va o’lik zararkunandalarni umumiy zichligi, ekz/kg, ko’p emas
2. Yorma, tolqon	Toksik elementlar:
	Qo’rg’oshin	0,5
	Mishyak	0,2
	Kadimiy	0,1
	Simob	0,03
	Miss	10,0
	Ruh	50,0
	Mikotoksinlar:
	Aflotoksin V1	0,005
	Dezoksinivanlenol	0,7	Bug’doy
		1,0	Arpa
	T-2 toksin	0,1
	Oxratoksinlar	0,003
	Zearalenop	0,2	Bug’doy, arpa, makkajo’xori
	Pestisidlar:	1.8-jadvalni 1 bandiga mos
	Radionuklidlar:
	Seziy-137	50	Bk/kg
	Stronsiy-90	30	Bk/kg
	Ifloslanganligi va zararkunandalar bilan zararlanganligi	Yo’l qo’yilmaydi
3. Non, kulcha mahsulotlari	Toksik elementlar:
	Qo’rg’oshin	0,35
	Mishyak	0,15
	Kadimiy	0,07
	Simob	0,015
	Miss	5,0
	Ruh	25,0
	Mikotoksinlar:
	Zearalenon	0,2	bug’doy, makkajo’xori, arpa unlari
	Qolganlari	1.8-jadvalni 1 bandiga mos
	Pestisidlar:	1.8-jadvalni 1 bandiga mos
	Radionuklidlar:
	Seziy-137	60	Bk/kg
	Stronsiy-90	20	Bk/kg

1.9-jadval

Don, un, yorma va non mahsulotlarini mikrobiologik ko’rsatkichlari

Mahsulotlar guruhi	KMAFAnM KOYe/g, ko’p emas	Yo’l qo’yilmaydigan mahsulot massasi, (g, sm^3)
		BGKP	Patogen, jumladan salmonelalar	Proteus jinsidagi bakteriyalar	S.aurens	Zamburug’lar, KOYe/g ko’p emas	izoh
1. Non-kulcha mahsulotlari (jumladan, pirog, meva, sabzavotli quymoqlar)	1∙10^3	1,0	25	-	1,0	50
2. Suzma, pishloq solingan non-kulcha mahsulotlari	1∙10^3	1,0	25	0,1	1,0	50
3. Qaymoq kremli non-kulcha mahsulotlari	5∙10^3	0,01	25	-	1,0	50