Kirish. Oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiy qismlari

Almashtirilmaydigan aminokislotalar oqsil molekulalarini hosil bo’lishida ishtirok etadigan 20 ta tabiiy aminokislotalardan 8 tasi odam organizmida sintez qilinmaydi va almashinmaydigan hisoblanishadi. Bular: lizin, treonin, triptofan, metionin, fenilalanin, leysin, izoleysin va valin. Bu aminokislotlalarni barchasi organizmga oqsillar tarkibida kelib tushishadi. Ushbu aminokislotlalarga hayvon oqsillari juda boy. Almashinuvni normal darajasi uchun talab qilinadigan almashtirilmaydigan va almashtiriladigan aminokislotalarni o’zaro nisbati o’simlik va hayvon oqsillarini oziq-ovqatdagi 9:10 nisbatida kuzatiladi.

Almashtirilmaydigan yog’ kislotalari. Almashtirilmaydigan yog’ kislotalariga tarkibida guruhi mavjud bo’lgan to’yinmagan kislotlalar tegishlidir. Ushbu kislotalar hujayra membranalarini qurish uchun zarur. Ulardan eng ma’lumlari linolat va linoleant kislotalari bo’lib, ular zig’ir, soya, chigit va boshqa o’simlik yog’larida va ba’zi fosfolipidlarda uchraydi. Almashtirilmaydigan yog’ kislotlalari organizmga o’simlik asosidagi oziq-ovqat mahsulotlaridagi yog’ va yog’simon moddalari tarkibida kelib tushadi. Oziq-ovqatdagi o’simlik va hayvon yog’larini optimal o’zaro nisbati 3:7 hisoblanadi.

Vitaminlar. Vitaminlar organizmda kechadigan murakkab metabolik jarayonlarda ishtirok etib, qator muhim biokimyoviy funksiyalarni bajaradi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, biokatalizatorlar, fermentlar ishtirokida organizmda kechadigan ko’pgina reaksiyalar har bir shunday katalitik reaksiyalar uchun ma’lum bo’lgan vitaminlarni (koferment) ishtirokisiz kechmaydi. Vitaminlar organizm uchun unchalik katta bo’lmagan miqdorlarda zarur bo’ladi. Vitaminlarni organizm uchun zarur bo’lgan miqdorlari milligrammda, hattoki mikrogrammda ifodalanadi.

Mineral (neorganik) moddalar organizmda turli funksiyalarni bajaradi. Ular suyak va tishlarni strukturaviy komponenti hisoblanadi, qon va to’qimalardagi suv-tuz ballansini me’yorida saqlashda ishtirok etishadi va ko’pgina fermentativ reaksiyalar kechishini rostlaydi. Mineral moddalar makro- va mikroelementlarga bo’linadi. Mikroelementlar (kalsiy, magniy, fosfor va boshqalar) organizmga gramm miqdorlarida talab qilinsa, mikroelementlarga (temir, mis, rux va boshqalar) bo’lgan talab esa milligramm yoki hatto mikrogrammlarda o’lchanadi.
Shunday qilib, oziq-ovqat mahsulotlarini sifatini baholash va “foydaliligi”ni tavsiflash uchun “oziqaviy qiymat” tushunchasi kiritilgan. Oziqaviy qiymat mahsulot xususiyatlari majmuasi bo’lib, uni organizmni oziqaviy moddalar va energiyaga bo’lgan fiziologik ehtiyojlarini qondira olish qobiliyatini belgilaydi. Oziqaviy qiymat avvalo oziq-ovqat mahsulotini kimyoviy tarkibiga bog’liq.
Mahsulotlarni oziqaviy qiymati mahsulotni eng muhim har bir komponentlarini oqilona ovqatlanish formulasiga mos kelishi foizini (integral skor) hisoblash yo’li bilan aniqlanadi.
Oqilona ovqatlanish formulasi 1.1-jadvalda keltirilgan.
Oqilona ovqatlanish deyilganda organizmni nefaqat yetarli miqdorda energiya, oqsil, yog’, uglevodlar, mineral moddalar, vitaminlar va boshqa almashtirilmaydigan ovqatlanish omillari bilan ta’minlanganligi, shuningdek bu moddalarni oqilona nisbatlarda kelib tushishi ham tushuniladi. Masalan, oqilona ovqatlanish formulasiga ko’ra oqsil, yog’, uglevodlar o’rtasidagi 1:1:4, o’simlik va hayvon yog’lari o’rtasidagi 1:3, kalsiy va fosfor o’rtasidagi 1:1,5÷1,8, kalsiy va magniy o’rtasidagi 1:0,6, oqsil va S vitamini o’rtasidagi 1:1000 (ya’ni 1 g oqsilga 1 mg S vitamini kelib tushishi kerak) va hokazo nisbatlar optimal hisoblanadi.
Integral skorni energiya birliklarida ifodalashda ovqatlanishni eng muhim omillarini hisoblash mahsulotni ma’lum energetik qiymatida (300 kkal (1255 kJ) yoki 1000 kkal (1255 kJ)) amalga oshiriladi. Hisoblash uchun 300 kkal (1255 kJ) eng qulay bo’lib, u kunlik energiya sarflarini o’rtacha 10 %ni tashkil etadi.
1.1-jadval
Oqilona ovqatlanish formulasi*

Oziqaviy moddalar	Kunlik talab	Oziqaviy moddalar	Kunlik talab
Suv, l	1750-2200	kaliy	2500-5000
Oqsil, g	80-100	xloridlar	5000-7000
jumladan: hayvon oqsillari	50	magniy	300-500
Almashtirilmaydigan aminokislotalar, g:		temir	15
tirptofan	1	rux	10-15
leysin	4-	marganes	5-10
izoleysin	3-4	mis	2
valin	3-4	kobalt	0,1-0,2
treonin	2-3	molibden	0,5
lizin	3-5	ftoridlar	0,5-1,0
metonin	2-4	yodidlar	0,1-0,2
fenilalanin	3-4	Vitaminlar, mg:
Uglevodlar, g	400-500	S vitamini	50-70
jumladan: kraxmal	400-500	tiamin (V1)	1,5-2,0
mono- va disxaridlar	50-100	riboflavin (V2)	2,0-2,5
Organik kislotalar (limon, sut va boshqalar)	2	pantotenat kislotasi (V3)	5-10
Ballast moddalar (kletchatka, pektin)	25	piridoksin (V6)	2-3
Yog’lar, g	80-100	V12 vitamini	0,002-0,005
jumladan: o’simlik yog’lari	20-25	niasin (RR)	15-25
almashtirilmaydigan to’liq to’yinmagan yog’ kislotalari	2-6	biotin	0,15-0,30
xolesterin	0,3-0,6	folasin (V9)	0,2-0,4
fosfolipidlar	5	D vitamini	0,0025-0,01
Mineral moddalar, mg:		A vitamini	1,5-2,5
kalsiy	800-1000	Ye vitamini	10-20
fosfor	1000-1500	K vitamini	0,2-0,3
natriy	4000-6000	Energetik qiymati
		kkal	2850
		kJ	11900

* - formula ba’zi qisqartirishlar bilan keltirilgan.

Integral skorni hisoblash sut misolida keltirilgan bo’lib, uni 100 grammini kimyoviy tarkibi va energetik qiymati 1.2-jadvalda keltirilgan.
Jadvaldan 100 g sut 58 kkal (243 kJ) ga mos kelishi ko’rinib turibdi. Demak, 300 kkal (1255 kJ) 517 g sutda mavjud bo’ladi. Shuning uchun, 517 g sutda mavjud bo’lgan oqsil, yog’, mineral moddalar va vitaminlar miqdori oqilona ovqatlanish formulasini tegishli ko’rsatkichlari bilan taqqoslanadi va kunlik ehtiyojni qondirish foizi hisoblanadi.
1.2-jadval

Sutni integral skorini hisoblash

Sutni tarkibi	Ovqatlanish omillarini miqdori, g			Oqilona ovqatlanish formulasiga mos kelish darajasi
	100 g sut uchun	517 g sut uchun
Oqsil	2,8	14,5	13,1
Yog’lar	3,2	16,5	20,6
Laktoza	4,7	24,3	6,1
Mineral moddalar, mg:
Natriy	50	258,5	6,5
Kaliy	146	754,8	30,2
Kalsiy	121	625,6	78,2
Magniy	14	72,4	24,1
Fosfor	91	470,5	47,0
Temir	6,1	51,7	344,7
Vitaminlar, mg:
Askorbin kislotasi (S)	9	46,5	93
Tiamin (V1)	0,03	0,155	10,3
Riboflavin (V2)	0,13	0,672	33,6
Niasin (RR)	0,10	0,517	3,45
A vitamini	0,02	0,103	6,86
Enregetik qiymati
kkal	58	300
kJ	243	1255