Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

MEXANIK XUSUSIYATLAR
 
Qurilish materiallarining umuiy urg’u ostidagi xarakteristikasi Sinishi, 
qattiqlik, moslashuvchan, to'qlikda, yumshoqlik va qattiqlik kabilardir. 
Egiluvchan materiallar ustunning pastiga tushirilishi mumkin, namunalar 
mis va temirga xos sanaladi. Qattiq materiallarda kichik yoki egiluvchanlik 
umuman yo’q bo’ladi. Ular ogohlantirishsiz to’satdan bardod bo’ladi. Quyma 
temir, tosh, g'isht va beton nisbatan mo'rt materiallar Muhim plastik miqdoriga ega 
sanaladi. 
Qattiq materiallarda yuqori darajali egiluvchanlik moduli bo’lib, berilgan 
yuk uchun kichik deformatsiyaga ijozat beradi. Moslashuvchan materiallar boshqa 
tomondan egiluvchanlikning past modullari bo’lib, hamda sinmaydigan kuchga ega 
bo’ladi. Burilmas materiallar og'ir silkinishlarga bardoshli. Chidamlilik kuch va 
moslashuvchanlikka bog'liq. Yumshoq materiallarning yorilishi holatida ichki 
joylashuvga qo'yish mumkin. Bu muloyimlik va materiallar yumshoqlikka bog'liq. 
Mis eng yumshoq material hisoblanadi. Qattiq materiallar chizish va quyma temir 
va Chrome po'lat uchun harakat qilishadi. Bunday marganets kabi ofatlarga 
chidamli materiallar, shuningdek, qattiq materiallar sifatida tanilgan
3
. 
Materialning 
mustahkamligi 
tayyorlangan 
namunaning 
shakliga, 
o‘lchamlariga, qo‘yilgan kuchning o‘sish tezligiga va kuch tushayotgan yuzaning 
holatiga bog‘liq; ba’zi materiallarning (plastmassalar, bitumli betonlar) 
mustahkamligiga sinash vaqtidagi harorat ham ta’sir etadi. Balandligi ko‘ndalang 
kesimning tomonlaridan kichik bo‘lgan prizma kubga nisbatan siqilishga yaxshi 
qarshilik ko‘rsatadi.
Silindr yoki prizma shaklidagi namunalarning mustahkamlik chegarasi 
kubnikidan 25% kam bo‘ladi. CHunki, namunaning balandligi qancha katta bo‘lsa, 
siqilishda hosil bo‘ladigan ko‘ndalang kengaytiruvchi kuch shuncha yuqori 
bo‘ladi. Qurilish materiallarining siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 0,05 MPa 
dan 1000 MPa gacha bo‘lishi mumkin.
Materiallarning siqilishdagi mustahkamlik chegarasi (R
siq
, MPa) quyidagi 
formula yordamida topiladi:
Rsiq Rbuz G‘ ,
bu erda : R
buz
-namunani buzuvchi kuch, N; F-namunaning ko‘ndalang 
kesim yuzasi, m
2
.
3
Building of materials S.K. Duggal, New Age International (P) Ltd 2008,page 15,16.

---

Aynan 
shu 
formula 
yordamida 
materialning 
cho‘zilishidagi 
(R
cho‘z
)mustahkamlik chegarasi ham topiladi. Siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 
ko‘pgina materiallar uchun marka vazifasini bajaradi. Ba’zi qurilish 
materiallarining siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 2.2jadvalda keltirilgan.