Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

2.2 CHo‘kindi tog‘ jinslari  
CHo‘kindi jinslar magmatik va boshqa jinslarning nurashi, emirilishi, 
kimyoviy o‘zgarishlari va o‘simliklar chirishi natijasida hosil bo‘lgan. CHo‘kindi 
jinslar tarkibi va hosil bo‘lishi xarakteriga ko‘ra mexanik, kimyoviy va orgonogen 
turlarga bo‘linadi.
Mexanik cho‘kindilarga giltuproq, qum, shag‘al singari sochiluvchan 
jinslar, konglomeratlar, brekchinlar va qumtosh singari sementlangan jinslar kiradi. 
Bu cho‘kindilar suv, shamol, muz ko‘chkilari yordamida bir joydan ikkinchi joyga 
ko‘chishi mumkin. Kimyoviy cho‘kindilar (gips, dolomit, magnezit va boshqalar) 
tog‘ jinslarining kimyoviy o‘zgarishlari natijasida hosil bo‘lib, suv vositasida 
eritma holda ko‘chgan bo‘ladi.
Orgonogen cho‘kindilar o‘simliklar, suv o‘tlari, hayvonot dunyosi 
chirishidan hosil bo‘lgan. Ularga bo‘r, chig‘anoqli ohaktoshlar, diatomitlar va 
boshqalar kiradi. CHo‘kindi jinslar nisbatan g‘ovak strukturaga ega bo‘lishi sababli 
mustahkamligi kam, ba’zilari suvda eruvchan (gips, ohak) bo‘ladi.

---

CHo‘kindi jinslarni hosil qiluvchi minerallarga kvars, karbonatlar, 
giltuproqli minerallar, sulfatlar guruxlari kiradi.
Kvars guruxiga opal, xalsedon va cho‘kindi kvars kiradi.
Opal (SiO
2
.
nH
2
O)-amorf mineral bo‘lib, tarkibida 2-14% (34% gacha) suv 
bog‘langan. Zichligi 1,9-2,5 g sm
3
, qattiqligi 5-6, rangi oq, sariq, havo rang yoki 
qora bo‘lishi mumkin.
Xalsedon (SiO
2
) tolasimon yoki yopiq kristalli kvars turi bo‘lib, oq,
kulrang, och sariq, qo‘ng‘ir, yashil ranglidir. Zichligi 2,6 g sm
3
, qattiqligi 
6.
Karbonatlar guruxiga kalsit, dolomit va magnezit kiradi.
Kalsit (CaCO
3
) rangsiz yoki oq, qo‘shimchalar bo‘lsa kul rang, sariq, 
pushti yoki havo rang mineral bo‘lib, zichligi 2,7 g sm
3
, qattiqligi 3.
Dolomit (SaCO
3
.
MgCO
3
) rangsiz yoki oq, sarg‘ish va qo‘ng‘irrang mineral. 
Zichligi 2,8 g sm
3
, qattiqligi 3-4. Dolomit magnezial va dolomitli bog‘lovchilar 
ishlab chiqarishda xom ashyodir. U kesilib bloklar xolida va maydalanib beton 
uchun yirik to‘ldiruvchi sifatida ishlatilishi mumkin.
Magnezit (MgCO
3
) rangsiz, oq, kulrang, sariq, jigarrang mineral bo‘lib, 
zichligi 3,0 g sm
3
, qattiqligi 3,5-4,5. Magnezit 1500-1650
0
S kuydirilib yuqori 
haroratga bardoshli materiallar (g‘isht, blok) va 750800
0
S kuydirilib magnezial 
bog‘lovchi olinadi.