Kirish. Qurilish materiallari va buyumlarining umumiy asoslari. Qurilish materiallarining asosiy xossalari

Materiallarning termik chidamliligi ularning haroratni siklli ko‘p marta 
o‘zgarishiga buzilmasdan chidash xususiyatidir. Termik chidamlilik materialning 
tarkibiga, haroratdan kengayish koeffitsientiga bog‘liq bo‘ladi. Haroratdan 
kengayish koeffitsienti kichik bo‘lsa, materialning termik chidamliligi shunchalik 
yuqori bo‘ladi. Granit, oyna va shu kabi materiallarning termik chidamliligi kichik.
YOnuvchanlik materialning olov ta’sirida ma’lum muddatda yonmaslik 
xususiyatidir. Bu jixatdan materiallar-yonmaydigan, qiyin yonadigan va yonadigan 
turlarga bo‘linadi. Masalan, yonmaydigan materiallarga beton, g‘isht, po‘lat, granit 
va x.k.,qiyin yonadiganiga asfaltbeton, fibrolit, ba’zi penoplastlar, shimdirilgan 
yog‘och va sh.k., yonadiganlariga- yog‘och , gulqog‘oz, bitum, bo‘yoqlar va sh.k. 
lar kiradi.
Materialni antipirenlar bilan shimdirib yoki qoplab yonish muddatini 
kechiktirish mumkin. Ko‘pchilik yonmaydigan materiallar olov ta’sirida 

---

yonmasada kuchli deformatsiyalanadi (po‘lat), darz ketadi (tabiiy toshlar),sachrab 
sinadi (asbotsement) va sh.k.
Radiatsiyaga chidamlilik  
Radiatsiyaga chidamlilik materialning ionlantiruvchi nurlar ta’sirida uning 
tuzilishi va fizik-mexanik xossalarini o‘zgartirmaslik xususiyatidir. Atom 
energetikasining rivojlanishi, turli radioaktiv nurlarni xalq xo‘jaligida ishlatilishi 
materiallarni nurlarga chidamliligini o‘rganishga, bu nurlardan muxofazalovchi 
materiallarni yaratishga olib keldi. Radiatsiya nurlari, xatto kristall tuzilishli 
materiallarni amorf xolatga keltirishi, ularda juda kuchli ichki zo‘riqishlar hosil 
qilishi va buzishi mumkin. Radioaktiv nurlardan himoyalash uchun maxsus tarkibli 
o‘ta og‘ir betonlar, metall qotishmalari va sh.k. ishlatiladi.  
5.Qurilish materiallarining mexanik xossalari  
Mustahkamlik  
Materialga tashqi kuch ta’sir etganda unda ichki kuchlanish (zo‘riqish) 
paydo bo‘ladi. Kuchlanish ma’lum qiymatga etganda material buziladi (sinadi, 
parchalanadi). 
Materialning 
buzilishga 
qarshilik 
ko‘rsatish 
xususiyati 
mustahkamlik deb ataladi. Materiallarning mustahkamligi odatda ularning 
mustahkamlik chegarasi-R orqali ifodalanadi. Mustahkamlik chegarasi deb, 
materialning eng katta kuch ta’sirida buzilgan vaqtida hosil bo‘lgan ichki 
kuchlanish-b ga aytiladi. Bino va inshoot qismlarining mustahkamligini hisoblash 
davlat standartlari bo‘yicha ruxsat etilgan kuchlanish uning mustahkamlik 
chegarasi orqali ifodalanadi:
rux
=R Z ,
bu erda: R-mustahkamlik chegarasi, Mpa;
Z-mustahkamlikning ehtiyot (zaxira) koeffitsienti, kamida 2-3 ga teng.
Ehtiyot koeffitsientini aniqlashda quyidagilarni hisobga olish lozim:
a) tuzilishi
bir
jinsli
bo‘lmagan materiallar
mustahkamlik
chegarasining yarmidayoq kuchsizlangan joyidan buzila boshlaydi;
b) Ko‘p materiallar kuch ta’sirida
tez deformatsiyalanadi
va
mustahkamlik chegarasi ko‘rsatkichining 50-70% ida darzlar hosil bo‘ladi;
v) materialga qayta-qayta o‘zgaruvchan dinamik kuch qo‘yilganda u 
mustahkamlik chegarasiga etmasdan buziladi. Bunga materialning “charchashi” 
tufayli buzilish deyiladi. Hozirgi vaqtda materiallarning buzilish holatini 
hisoblashda ehtiyot koeffitsientlaridan foydalaniladi. Bunda ortiqcha yuk, 
materialning bir jinsligi, inshootning ishlash sharoiti va sh.k. hisobga olinadi.
Siqilishdagi mustahkamlik chegarasi tashqi omillar ta’sirida materialda 
hosil bo‘ladigan ichki siquvchi zo‘riqishlarga qarshilik ko‘rsatish xususiyatidir. 
Siquvchi kuch yuk, kirishish, notekis qizdirish va shu kabilar natijasida hosil 
bo‘ladi.

---

Ko‘pchilik materiallar anizatrop tuzilishda bo‘lgani uchun siqilishdagi 
mustahkamlik chegarasi qator sinovlar natijalarining o‘rtacha miqdori bilan 
belgilanadi.