Kirish Tijorat banklari faoliyatida daromatlarning tutgan o’rni va ahamyati …

Tijorat banklari faoliyatida daromatlarning tutgan o’rni va ahamyati

Bozor iqtisodiyoti sharoitida, barcha tijorat faoliyatining asosiy maqsadi
maksimal darjada olinadigan daromadlari miqdorini oshirishdan iborat bo‘lgani
kabi, tijorat banklari, xam doimiy olinishi mumkin mumkin bo‘lgan daromadlarini
oshirib borishga harakat qilinadi.
Banklarning klassik vazifalaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, banklarning
asosiy daromadlari ularning aktiv operatsiyalari hamda vositachilik faoliyati
natijasida vujudga keladi.
Oxirgi yillarda rivojlangan davlatlarda katta ahamiyatga ega bo‘lib
borayotgan nokredit xarakterdagi mijozlarga bank xizmatini ko‘rsatish daromad
manbasining muhimligi bo‘yicha ikkinchi hisoblanadi. Odatda bu daromadlarni
komission daromad deyiladi. Xizmatlarga to‘lov, komission mukofot ko‘rinishida
olinadi. Komission mukofot hamma qilinadigan operatsiya yoki shartnoma
summasidan foiz ko‘rinishida o‘rnatiladi.
Bank xizmatlari juda ham xilma-xildir va doimo xar xil yangiliklar bilan
to‘ldirib boriladi. Bankka komission daromad keltiruvchi asosiy xizmatlarga
quyidagilarni kiritish mumkin: yuridik va jismoniy shaxslarning hisob-kitob kassa
xizmatlari, plastik kartochkalar bilan operatsiyalar, bank kafolatlarini berish,
mijozlarning valyuta shartnomalaridagi bank xizmatlari, qimmatli qog‘ozlar
bozoridagi brokerlik xizmatlar va boshqalar.
Rossiyada, shuningdek ko‘pgina chet davlatlarda ko‘pchilik banklar hisobkitob, kassa va boshqa xizmatlarini mijozlarga tekinga ko‘rsatishardi. Foiz
marjasining pasayishi natijasida, ya’ni, resurslarni jalb qilish va joylashtirishning
o‘rtacha qiymatlari orasidagi farq tufayli banklar bunday amaliyotdan voz
kechishlariga to‘g‘ri keldi. Hozirgi paytda banklar umumiy daromadlari hajmida
komission daromadlarning o‘sganligini ko‘rishimiz mumkin. Bu faqatgina foiz
marjasi darajasining qisqargani va moliya bozoridagi daromadlaridan tashqari,
komission daromadlarining foizli daromadlarga nisbatan barqarorligi bilan bog‘liq.
Bundan tashqari bank chet el valyutasidagi vositalarni qayta baholash orqali
ham daromad olishi mumkin. Agar chet el valyutasi kursining oshishi, shu
valyutadagi nominallashtirilgan bank aktivlari passivlarni oshiradi va aksincha,
chet el valyutasi kursining pasayishi, shu valyutada nominallashgan aktivlarning
oshishiga olib keladi. Valyuta kursining katta tebranishi va bankning valyuta
bozoridagi yuqori aktivligi sharoitida, bu daromadlar bankning operatsion
daromadlari tarkibida muhim hissaga ega bo‘lishi mumkin.
Qo‘shimcha faoliyatdan daromadlar bank daromadlari tarkibida unchalik
katta ulushga ega emas. Ular o‘z ichiga nobank harakterdagi xizmatlar
ko‘rsatishdan, korxona va tashqilotlar faoliyatida ishtirok etishdan, ijaraga berish
va binoni realizatsiya qilishdan va boshqalardan daromadlar oladi.
Bank yordamchi bo‘limlarning tijorat faoliyatidan qo‘shimcha daromad
olishi mumkin. Masalan, agar bank shaxsiy reklama xizmatiga ega bo‘lsa, o‘z
mijozlariga reklama xizmatlarini ko‘rsatishi mumkin. Shuningdek, boshqa
xizmatlar ham faqatgina bank faoliyatini ta’minlashga emas, balki mijozlarga
pullik xizmat ko‘rsatishlari ham mumkin. Bular yuridik, informatsion,
telekommunikatsiya, marketing, auditor, transport va boshqa xizmatlar bo‘lishi
mumkin.
Bank asosiy va qo‘shimcha faoliyat daromadlaridan tashqari, boshqa
daromadlar kategoriyasiga kiruvchi boshqa daromadlar ham olishi mumkin. Ular:
–jarima, penyalar, mijozlardan olinadigan jarimalar,
–ortiqcha tushumlarning kassaga tushushi;
–zahira summasini qayta tiklash;
–hisobot yilida tushgan yoki aniqlangan o‘tgan yilgi daromadlar;
–daromadga soliq ortiqcha to‘laganligi uchun byudjetdan mablag‘ qaytarish va boshqalar.
Bu daromadlar mohiyatan tasodifiy yoki bankning hisobot davrida «Ishlab
topilmagan» hisoblanadi. Ular odatda kelasi davrga daromad rejasi tuzilganda
hisobga olinmaydi.
Bank daromadlari ikki asosiy guruhga bo’linadi:
 Foizli daromadlar;
 Foizsiz daromadlar.
Foizli daromadlar – oldindan shartnoma asosida belgilangan foiz stavka
bo'yicha hisoblanadi. Bulardan asosiylari kredit bo'lib banklar o'z kapitalini tezroq
ko'paytirish maqsadida, jalb qilingan mablag’lardan samarali foydalanish va
ulardan foydalanib ko'proq foyda olish uchun qisqa muddatli kreditga ko'proq
mablag’ yo'naltiradi.
Banklar mijozlarning hisobidan ularning topshiriqlarini bajarish bilan
bog’liq komission operatsiyalarni ham olib boradilar. Bunday komission
operatsiyalar mamlakat ichida yoki bir mamlakatdan boshqa mamlakatga pul
o'tkazishda, bank o'z mijozlariga ularning hisob-kitob, joriy, valyuta, qarz va
boshqa hisobvaraqlarini ochish hamda yuritish bo'yicha ko'rsatadigan xizmatlar,
naqd pul berish (olish) shuningdek axborot, maslahat, ekspertiza hamda boshqa
xizmatlar ko'rsatishda yuzaga keladi va ulardan olinadigan haqlar ham bank
daromadini tashkil etadi. Bundan tashqari banklar investitsiya bo'yicha, ya'ni
qimmatli qog’ozlarni sotib olish orqali ham yuqori daromad oladilar. Tijorat
banklari qimmatli qog’ozlar chiqarish va joylashtirish bilan ham shug’ullanishi
mumkin. Ya'ni, bank qimmatli qog’ozlar chiqarish, xarid qilish, sotish, hisobini
yuritish va ularni saqlash, mijoz bilan tuzilgan shartnomaga asosan qimmatli
qog’ozlarni boshqarish, qimmatli qog’ozlar bilan boshqa operatsiyalarni bajarish
orqali daromad ko'radi.
Foizli daromadlar klassifikatsiyasi:
a) O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi hisobvaraqlar bo’yicha
foizli daromadlar;
b) Boshqa banklardagi hisobvaraqlar bo’yicha foizli daromadlar;
c) Oldi-sotdi qimmatli qog’ozlari bo’yicha foizli daromadlar;
d) Kredit operatsiyalari bo’yicha foizli daromadlar;
e) REPO operatsiyalari bo’yicha;
k) Lizing bo’yicha.