Kirish,,O'rta asrlar tarixi haqida

Fransiya shaharlarida ko'p yillar davomida rnasal va ertaklardan iborat ,,Tulki haqida roman" degan poema to'qilgan. Bu poemada ayiq niqobi ostida tanbal yirik feodal, bo'ri sifatida o'lja qidirib, izg'ib yuruvchi ritsar, tulki sifatida aqlli, topqir shaharlik ko'rsatilgan. Bo'ri bilan kurashda doim tulki g'olib chiqqan.

Xalq og'zaki ijodi. Qo'shiq, ertak, balladalarda dehqonlarning hayot haqidagi tasavvurlari aks etgan. Mehnatda ham, dam olishda ham qo'shiq dehqonning yo'ldoshi bo'lgan. Ertaklarda tasvirlangan kambag'al odatda sehrli kuchlar yordamida murod-maqsadiga yetgan. Balladalar qahramoni hayotdagi nohaqlik, adolatsizliklarga qarshi norozilik bildirgan va jabr-zulmga qarshi kurashgan. Xalq orasida hatto dehqonlar hayoti haqida katta-katta poema (doston)lar to'qiydigan baxshilar bo'lgan.

Gumanizm. G'arbiy Yevropada Italiya shaharlari boshqa davlatlar shaharlariga nisbatan yuksak rivojlangan edi. Bunda Italiya shaharlarining dengiz bo'ylari - qulay savdo yo'llarida joylashganligi katta rol o'ynagan. Italiya shaharlari Yaqin Sharq bilan savdo qiluvchi yirik savdo markazlariga aylangan. Eng yirik banklar ham shu shaharlarda joylashgan. Ular xalqaro ahamiyatga ega hisob-kitob ishlarini amalga oshirgan.

Sanoat ishlab chiqarishini va savdo-sotiqni yanada kengaytirish zaruriyati tabiiy va aniq fanlarning rivojlanishiga olib kelgan. Shaharning mulkdor tabaqalari (ular burjuaziya deb atalgan) fanlarning rivojla-nishidan ko'proq manfaatdor edilar. Shuning uchun ham ular fanlar rivoji uchun mablag' ajratganlar. Shu tariqa ilm-fan taraqqiyoti uchun zarur shart-sharoitlar vujudga kelgan. Shahar mulkdor tabaqalari bilan bir qatorda intelligensiya ham shakllana boshlagan. Intelligensiya vakillari gumanizm deb nom olgan yangi madaniyatning namoyandalariga aylanganlar.

Yodda tuting

Gumanizm - insonni birinchi o'ringa qo'yuvchi, uning qadr-qimmatini hurmat qilishni, inson kamoloti uchun zarur sharoitlar yaratib berishni talab qiluvchi, inson hayotini qadrlovchi g'oyalar tizitni.

Gumanizm G'arbiy Yevropada XIII asrdan boshlab Italiyada sxolastika va cherkov aqidalarining yakka hukmronligiga qarshi g'oya sifatida shakllana boshladi.

O'rta asr universitetlari fani sxolastika deb atalgan. Bu fanning vazifasi katoliklik aqidalarini muqaddas yozuvlar va rivoyatlarga hamda antik davr allomalari (birinchi navbatda Aristotel) asarlariga tayangan holda isbotlashdan iborat bo'lgan.

Sxolastikaning yirik namoyandasi Foma Akvinskiy edi (1225 -1274). U mashhur Jlohiyot to'plami" asarining muallifi. Muallif asarida aql xudoning borligini asoslashga qodir, deb yozgan.

Ilohiyot (xudo to'g'risidagi ta'limot) - diniy aqidalar va ular haqidagi ilohiy ko'rsatmalarni o'z ichiga oluvchi diniy ta'limot.

Gumanistlar insonni erkin va o'z qadriga ega shaxs deb bilganlar. Qullikni, qaramlikni va tarkidunyochitikni rad etganlar. Insonning

olamga ko'rsatayotgan faol ta'sirini ulug'laganlar. Bu dunyo ne'matlari inson hayotining muddaosidir. Yer yuzidagi hayot esa birdan-bir real hodisadir, deb uqtirganlar.

Gumanistlar insoniyatning yorug' kelajagiga, inson aql-zako-vatiga, qudratiga hamda ma'rifatning kelgusida tantana qilishiga ishonganlar.

O'rta asrlarning dastlabki buyuk gumanistlari. Ulug' gumanist siymolardan biri Dante edi (1265 - 1321). U Italiyaning Florensiya shahrida tug'ilgan, ,,Ilohiy komediya" asari italyan millatining orzu-armonlarini ifodalagan. ,,Ilohiy komediya"da dunyoning mashhur allomalari qatori Ibn Sino tilga olingan. Massa-getlar malikasi, buyuk momomiz To'maris qahramonligi ham tasvir-langan.

Yana bir mashhur gumanist F.Biondo (1388 - 1463) edi. U ,,Rim imperiyasining qulashidan boshlanadigan tarix" asarini yozgan. Bu asar ming yillik (410 - 1410) tarixni o'z ichiga oladi. Muallif o'z asarida o'rta asrlarning XV asrdan keyingi bosqichini yangi tarixning alohida davri deb ta'kidlagan edi. Asarning eng qimmatli tomoni ana shundadir.

Atamatar mazmunini bilib oling

,,Gotik" atamasi german qabilasi - gotlar nomidan olingan. Intelligensiya (ziyolilar) - ilm-fan, adabiyot va san'at bilan

maxsus shug'ullanuvchi tabaqa, aqliy mehnat

vakil lari.

Ratusha - shahar boshqaruvi binosi. „ Roman" atamasi - ,,Rim" so'zidan olingan so'z.

VI bob. Yevropada feodal tarqoqlikning davom etishi

30-§. XII - XV asrlarda Germaniya

Tayanch tushunchalar

Germaniya siyosiy taraqqiyotining o 'ziga x&s xususiyatlari. Shtaufenlar hukmronligi davri. Gabsburglar hukmronligi. Germa-niyada markazlashgan davUitning tashkil toprwy qolganligi.

Siyosiy taraqqiyotning o'ziga xosligi. Germaniyaning siyosiy taraqqiyoti Fransiya va Angliyanikidan farq qilardi. Bu ikki davlat tobora markazlashib borgan bo'lsa, Germa-niyada feodal tarqoqlik hukm surardi. Mamlakat kichik-kichik knyazliklarga bo'linib ketgan edi. Imperator hokimiyati zaif edi. Irnperator bor-yo'g'i feodallarning eng yirigi edi, xolos. Knyazliklar unga nomigagina vassal hisoblanardi. Buning asosiy sababi -Germaniya imperatorlarining bosqinchilik siyosati edi. Bunday siyosatGermaniya imperatorlarini yirik va mayda feodallarga butunlay bog'lab qo'ygan. Chunki bosqinchilik urushlarini ularning madadisiz amalga oshirib bo'lmas edi.

Fransiya va Angliyada shaharlar qirol hokimiyatining ittifoqchisiga aylangan bir paytda Germaniyada bu hodisa ro'y bermagan. Bunga bosqinchilik urushlarining imperatorlarni shaharlar taqdiriga befarq qilib qo'yganligi sabab bo'lgan.

Shtaufenlar sulolasi hukmronligi. 1125- yilda Germaniyada hokimiyat tepasiga shtaufenlar sulolasi keldi.

Bu sulolaning imperatori Fridrix I Barbarossa edi. U 38 yil imperatorlik taxtida o'tirgan. Uning hukmronlik yillari bosqinchilik urushlariga to'la bo'ldi. Chunonchi, 1158- yilda Italiya bosib olindi. Bu Germaniya tomonidan Italiyani ikkinchi marta istilo qilinishi edi. Italiya erkin shahar kommunalari shaharlarga imperator noiblarining tayinlanishiga rozilik berishga majbur etilgan.

Sodiq huquqshunoslar imperator Fridrix I ni ,,yerdagi jonli qonun" deb madh etganlar.

Erkinlikka ko'nikkan Italiya shaharlari ittifoqqa birlashganlar. Bu ittifoqda Milan shahri yetakchi rol o'ynagan. Germaniya ta'sirining kuchayishidan cho'chigan Rim Papasi ham shaharlar ittifoqiga; qo'shilgan.

1176- yilgi jangda imperator qo'shini mag'lubiyatga uchraganJj Fridrix I Italiya shaharlarining erkin kommuna huquqlarini tan olgan. Buning evaziga shahar kommunalari sifatida imperatorning oliy hokimiyatini tan olganlar. Ayni paytda Fridrix I Rim Papasi davlati ishlariga aralashmaslikka rozi bo'lgan.

Biroq Fridrix I Italiyadan butunlay voz kechgan emas. U mamlakat^ janubidagi Sitsiliya qirolligini oilaviy nikoh yordamida Germaniyi ta'sirida saqlab qolishga erishgan.

Imperator hokimiyatining tushkunlikka uchrashi. 1212-yilda Rim Papasi Sitsiliya qiroli Fridrix II Shtaufen (Fridrix I najj birasi)ni Germaniya imperatori deb e'lon qildi. Ammo u Sitsiliya< yashar edi. Natijada Germaniyada hokimiyat amalda yirik feodalli qo'liga o'tgan.

Fridrix II yirik feodallarning imperatorlikka yangi nomzc ko'rsatib qo'ymasliklari uchun ularga har qanday masalada y< bosgan. Rim Papasi esa Fridrix II ni o'z vassali deb hisoblardi. Papa hatto Fridrix II ni salib yurishida ishtirok etishga ham majbur etgan. Biroq u Papa kutganidek muvaffaqiyatga erisha olmagan. Bu esa Papani ranjitgan. Rim Papasining Italiya shaharlari ittifoqini qayta tiklashi ularning munosabatlarini keskinlashtirgan. Tez orada imperator bilan Papa o'rtasida urush boshlangan. Papa Rimdan qochib ketishga majbur bo'lgan. U Fridrix II ni dindan qaytgan deb e'lon qilgan. Germaniya knyazlarini yangi imperator saylashga chaqirgan.

1245- yilda Rim Papasi Fridrix II ning barcha fuqarolarini imperatorga sodiqlik qasamlaridan xalos etgan. Imperator tarafdorlari bilan Papa tarafdorlari o'rtasidagi kurashda Fridrix II yengilgan.

1250- yilda uning vafot etishi shtaufenlar sulolasini halokatga uchratdi. 1273- yilgacha Germaniyada amalda imperator bo'l-magan. Bu holat mamlakatda ishlab chiqarishni butunlay izdan chiqargan.

XIII - XV asrlarda Germaniyadagi siyosiy ahvol. Bu davrlarda feodal tarqoqlik tobora kuchaydi. Germaniya yanada maydalashdi. Imperatorlik hokimiyati hech qachon o'z qaddini avvalgidek qayta tiklay olmadi.

1273- yilda gabsburglar sulolasi vakili imperatorlik taxtini egalladi.

1347- yilda hokimiyat lyuksemburglar sulolasi qo'liga o'tdi. Bu sulola davrida Germaniya imperatori yetti nafar saylovchi tomonidan saylanadigan tartib qaror topdi. Ularning to'rt nafari qudratli knyazlardan, uch nafari esa arxiyepiskop (oliy ruho-niy)lardan iborat bo'lgan.

Lyuksemburglar sulolasi 1437- yilgacha hukmronlik qilgan.

1437- yilda hokimiyat yana gabsburglar sulolasi qo'liga o'tgan. Bu sulola hokimiyatni 469 yil davomida o'z qo'lida saqlab turdi.

Xususiy merosiy knyazlik yerlari gabsburglarning tayanchi edi. Ular oilaviy nikoh vositasi orqali o'z mulklarini kengaytirib borganlar. Shu yo'l bilan keyinchalik hatto Ispaniya taxtiga ham merosxo'r bo'lib olganlar. Lekin Germaniyaning gabsburglar imperatorlari hech qanday real hokimiyatga ega bo'lmagan. Ularda na doimiy qo'shin* na imperiya markaziy boshqaruv mahkamasi bo'lgan. Imperiyada umumimperiya sudi va umumimperiya solig'i ham bo'lmagan. Imperator avvalgidek birinchi feodal - knyazlarning nomigagina boshlig'i bo'lib qola bergan.

Yodda luting

Fransiya va Angliyada markazlashgan davlat vujudga kelgan bir davrda Germaniyada feodal tarqoqiik davom etgan.

Feodal tarqoqiik Germaniyani zaiflashtirdi. Oqibatda Polsha Prussiyani, Daniya esa Klezvig-Golshteynni bosib olgan.

1481- yilda Germaniyaning tarkibidan Shveysariya mustaqil davlat bo'lib ajralib chiqqan.

31-§. Rusda feodal tarqoqiik va uning oqibatlari

Tayanch tushunchalar

Mustaqil knyazliklar. Tarqoqiik oqibatlari. Boyarlar respublikasi. Dvoryanlar. Knyazlar va boyarlar o'rtasidagi kurash.

Kiyev Rusining bo'linib ketishi. Natural xo'jalik hukmronligi mamlakatning turli hududlari o'rtasidagi iqtisodiy aloqalarni zaiflashtirgan. Bu hodisa XII asrga kelib Kiyev Rusining mustaqil knyazliklarga bo'linib ketishiga olib keldi.

}<>dda tuting

Kiyev Rus davlati 15 ta mustaqil knyazlikka bo'Unib ketdi.

Ular ichida Kiyev, Buyuk Novgorod, Galich-Volin, Vladimir-Suzdal knyazliklari eng yiriklari edi. Ularning har biri mustaqil o'z ichki va tashqi siyosatiga ega edi.

Feodal tarqoqiik oqibatlari. Kiyev Rusining bo'linib ketishi, avvalo, knyazliklar o'rtasida o'zaro urushlarning kuchayishiga olib kelgan. Bundan tashqari, feodal tarqoqiik mamlakat mudofaa qobiliyatini ham pasaytirgan. Ayni paytda knyazlarning o'zlariga qarashli ayrim hududlarni vorislari o'rtasida taqsimlashlari knyaz-liklarning yanada maydalashib ketishiga olib kelgan.

Feodal tarqoqiik knyaz hokimiyati bilan yirik feodal (boyar)lar o'rtasida nizolarning kuchayishiga ham sabab bo'lgan. Chunki knyazlar cheklanmagan hokimiyatga ega bo'lishga intilganlar. Yirik feodallar esa bunga qarshilik ko'rsatganlar.

Novgorod boyarlar respublikasi. Kiyev Rusidan ajralib chiqqan dastlabki knyazliklardan biri - Novgorod knyazligi edi. Kiyev Rusi tarkibida bo'lgan davrida Novgorod Kiyev Buyuk knyazining o'g'li tomonidan boshqarilar edi. Novgorod shahri knyazlikning poytaxti bo'lgan. Novgorod eng muhim savdo yo'llari kesishgan yerda joylash-gani uchun ,,dengiz port!" deb atalgan.

Novgorod knyazligida boyarlar ta'siri kuchli edi.

1136- yilda ular knyazni taxtdan ag'darganlar. Knyazlik boyarlar respublikasiga aylangan.

Novgorod hukmdorini xalq vechesi saylagan. U ,,Boyarlar kengashr oldida javobgar bo'lgan. Xalq vechesini ham boyarlar boshqargan. Shu tariqa butun hokimiyat boyarlar qo'lida to'plangan. Novgorod respublikasi amalda boyarlar respublikasi edi.

Kiyev knyazligi. Kiyev Rusi parchalangach, Kiyev knyazligi kichrayib qoldi. Turli knyazliklar Kiyev knyazligini bo'ysundirishga harakat qilib ko'rganlar. Bu ishda ular boyarlar madadiga tayanganlar. Biroq Kiyev knyazligining katta harbiy kuchga egaligi ularga o'z maqsadlarini amalga oshirishga imkon bermagan.

Knyazlikka qipchoqlar tomonidan solingan xavf knyazni katta qo'shin saqlashga majbur etardi. Bu qo'shin o'z ichki dushmanlariga qarshi kurashishda knyazning tayanchi ham edi.

XIII asrga kelib vaziyat o'zgardi. Knyaz bilan boyarlar o'rtasidagi nizo knyazlikni zaiflashtirdi. Oqibatda 1203- yilda Volin knyazi Roman Mstislavich Kiyevni egalladi.

Knyazlar va boyarlar o'rtasidagi kurash. 15 mustaqil knyazliKning har birida knyazlik sulolasi qaror topa bordi. Shu tariqa hokimiyat meros sifatida qoldiriladigan bo'ldi. Boyarlar, oldini ololmadilar.

Ular har bir knyazlikda o'zlari xohlagan kishini knyazlik tax-tiga o'tqazishni istar edilar. Knyazlar esa boyarlarni hokimiyatdan chetlashtirishga urinardi. Shu tufayli ular boyarlar bilan tobora kamroq maslahatlashadigan bo'lganlar. Ayni paytda knyazlar boyarlafdan qo'shin bilan yordam berishlarini talab etardilar. Boyarlar esa buni aslo xohlamas edilar.

Ular knyazlarning bosqinchilik urushlarida qatnashishdan ko'ra o'z yer-mulklarida xo'jalik ishlarini boshqarishni afzal deb bi-

lardilar.

Bu omillar knyazlar va boyarlar o'rtasidagi nizolarni yanada kuchaytirgan.

Knyazlar boyarlarga qarshi kurashda keyinchalik dvoryan deb atalgan toifaga tayanganlar. Dvoryanlar soliq va jarima yig'uvchi, xo'jalik yurituvchi hamda ish boshqaruvchilar qatlamidan kelib chiqqan. Davlat oldidagi xizmatlari uchun knyazlar ularga yer in'om etardi, Bu toifa shu tariqa dastlab mayda feodallarga, keyinchalik dvoryanlarga aylanganlar.

Knyazlar ayni paytda shaharlarga ham suyanganlar. Knyaz va boyarlar o* rtasidagi kurash, ayniqsa, Galich-Volin va Vladimir-Suzdal knyazliklarida keskin tus olgan.

Galich-Volin knyazligi. Bu knyazlikning poytaxti Dnestr daryosi bo'yidagi Galich shahri edi. XII asr o'rtalarida Galich boyarlari hokimiyat uchun kurash boshlaganlar. Knyaz Yaroslav boyarlar bilan murosa qilishga majbur bo'lgan.

XII asr oxirida Galich va Volin knyazliklari yagona knyazlikka birlashtirildi.

Vladimir-Suzdal knyazligi. Yuriy Dolgorukiy (Vladimir Mo-namaxning o'g'li) knyazligi davrida Vladimir-Suzdal kuchli knyaz-liklardafl biriga aylandi. Ayni paytda u Kiyev knyazligi yerlarini egal-lash uchun ham intilgan va o'z maqsadiga erishgan.

1 147- yilda Moskva shahriga asos solgan. Suzdalni boshqarishni o'g'li Andreyga topshirgan. U Vladimir shahrini poytaxtga aylan-tirgan.

Andrey 25 yil knyazlik qildi. Andreyning keyingi yillarda olib borgan harbiy yurishlari boyarlar tomonidan qo'llab-quvvatlanmagan. Oqibatda ikki tomon o'rtasidagi nizo yanada keskinlashgan. 1174- yilda Andrey boyarlar fitnasining qurboni bo'ldi.

1176- yilda knyazlik taxtini lining ukasi Vsevolod egalladi. U Vladimir-Suzdal knyazligini 1212- yilgacha boshqardi.

Atamalar mazmunini bilib oling

Dvoryan {hovli-mulk egasi) - o'rta asrlarda hukmdorlar oldidagi xizmatlari uchun berilgan merosiy imtiyozlari qonun bilan mustahkamlab qo'yilgan mulkdor taba-qalardan biri.

,,B*>yarlar kengashi"- Novgorod respublikasida hokimiyat oliy organi.

32-§. Chet el bosqinchilarining Rusga hujumi

Tayanch tushunchalar

Mo'g'ullar bosqini. Rusning tobe etilishi. Oltin O'rda, Shved va nemis bosqinchilariga qarshi kurash.

Mo'g'ullar hujumi. XIII asr boshlarida Osiyoda qudratli

Mo'g'ullar davlati tashkil topdi.

Bosqinchilik urushlari natijasida u qisqa vaqt ichida ulkan imperiyaga aylandi.

1237- yilda esa mo'g'ullar Rusga hujum boshlaganlar. 140 ming kishilik qo'shinga Botuxon boshchilik qildi. Mo'g'ullar uchun feodal tarqoqlikni boshidan kechirayotgan Rusni bo'ysundirish qiyin kechmadi. Rus knyazlari umumiy dushmanga qarshi kurashda bir-birlariga yordamga kelmaganlar.

Yodda tuting

Knyazlarning bir-biriga yordamga kelmaganligining asosiy sababi ularning o'zaro dushmanga aylanib qolganliklari edi.

Ryazan mudofaachilari qattiq qarshilik ko'rsatsalar-da, kuchlar teng bo'lmaganligi sababli jangda tor-mor etilgan. Mo'g'ullar tez orada Moskvani ham egalladilar. Navbat Vladimir-Suzdal knyazligiga kelgan. 1238-yilning mart oyida bu knyazlik ham tor-mor keltirildi. Knyaz Yuriy Vsevolodichning o'zi ham jangda halok bo'lgan.

Botuxon qo'shini 1240- yilda Kiyev knyazligini o'ziga bo'ysundirdi. Shu tariqa Rusning uch knyazligi (Polosk-Minsk, Smolensk va Novgorod-Pskov knyaz-liklari) dan boshqa barcha knyazliklar birin-ketin bo'ysundirildi.

Botuxon Rusdan boshqa istilo etilgan hududlarda Oltin O'rda xonligini tuzgan.

Rus yerlari Oltin O'rda tarkibiga kiritilmagan. Lekin ular Oltin O'rdaga tobe etilgan. Har bir knyazlik har yili katta miqdorda o'lpon to'lab turishga majbur qilingan. Rusning qaysi knyazligida kimning knyaz bo'lishi masalasini ham Oltin O'rda xonlari hal etganlar. Ma'qul ko'rilgan nomzod xondan yorliq olgachgina knyazlik taxtiga o'tira olgan.

Knyazliklardan biriga barcha knyazliklardan Oltin O'rdaga to'lanadigan o'lponni yig'ish huquqi berilgan. O'sha knyazlik o'lponlarni to'plab, Oltin O'rdaga topshirgan.

Yodda tuting

O'lpon yig'ish huquqi berilgan knyazlikka Buyuk knyazlik yorlig’i ham berilardi.

Oltin O'rda xonlari cherkovning kuchi va ta'sirini yaxshi bilganlar. Shuning uchun ham pravoslav cherkovidan madad olish maqsadida ruhoniylarga katta imtiyozlar berganlar.

Shved va nemis bosqinchilarining hujumi. Rus bu davrda faqat mo'g'ullarlar hujumigagina uchrab qolmadi. 1240 yilda mo’g’illar oyag’i yyetmagan Novgorod – Pskov knyazligiga shved qo’shinlari hujum qildi. Bu davrda Novgorodda 18 yoshli dovyurak sarkarda Alllleksandr yaroslavich knayzlik qilardi. Aleksandr qo’shini shvedlar ustidan g’alaba qozongan. Bu g’alaba tufayli knyazga Nevskiy degan (Neva daryosi nomidan olingan) faxriy nom berilgan. Endi u Aleksandr Nevskiy deb atala boshlangan.

Shvedlar xavfi bartaraf etilgach, shu yilning o'zida endi nemis ritsarlari Rus yeriga bostirib kirdi. Ular butun Pskov yerlarini egalladi. Nemis ritsarlariga qarshi kurashga ham Aleksandr Nevskiy rahbarlik qildi. 1242- yilning 5- aprelida nemis ritsarlari kuchlarini odatdagi jangovar tartibda - pona shaklida safga tizdilar. Markazda eng kuchli qism harakat qilgan. Ular bir zarba bilan ruslarning mudofaa chizig'ini yorib o'tmoqchi, rus qo'shinini parchalab yubormoqchi, uni qismlarga bo'lib, qirib tashlamoqchi bo'lganlar. Aleksandr bularning hammasini oldindan ko'rib, o'zining eng kuchli qismlarini markazga emas, balki yon qanotlarga joylashtirgan. Avval boshda ritsarlar ruslarning bo'sh markazini osonlikcha yorib o'tgan. Shiddatli jang boshlangan. Og'ir sovutlardagi nemislar muzlagan Chud ko'ii ustida sirg'anib yiqilaverganlar. Rus askarlari bar tomondan zarba beravergach, dushman bardosh berolmay qochishga tushgan. Yengilgan nemislar shu tariqa rus yerlariga bo'lgan da'volaridan voz kechishga majbur bo'lganlar.

Rus mo'g'ullar zulmi ostida bo'lgan bir vaqtda bu juda muhim edi.

Yodda luting

Chud ko'lidagi tarixiy g'alaba shunday qozonilgan edi. Novgorod biian Pskov yerlari o'z mustaqilligini saqlab qoldi.

33-§. Rusning mo'g'ullar zulmidan ozod bo'lishi

Tayanch tushunchalar §

Kulikovo jangi. Rusning ozod bo'lisMda Amir Temiirning o'rnL :1

Rusni yagona davlatga birlashtirish shart-sha-roitlarining yetila borishi. Rus xalqi mo'g'ullar istibdodiga qarshi hamisha kurashib kelgan. Bu kurash XIV asrda yanada kuchaydi. Ozodlik yo'lidagi kurash avvalo Rusni birlash-tirishni taqozo etardi.

Rusni yagona davlatga birlash-tirmasdan turib, mo'g'ullar istib-dodidan qutulib bo'lmas edi. Bu haqiqat tobora ko'proq anglana boshlandi. Rusni birlashtirishdek tarixiy vazifa Moskva knyazligi zimmasiga tushdi.

1327- yilda Moskva knyazi Ivan Kalita(1325- 1340) Rus knyazliklarida o'lpon yig'ish huquqini qo'lga kiritdi. Ayni paytda knyazlik tobora kuchayib bordi. Rus knyazliklari birin-ketin Moskva knyazligiga bo'ysundirilib borildi. 1367- yilda xarsangtoshlardan qurilgan Kreml Moskvani mustahkam qal'aga aylantirdi.

Kulikovo jangi. Moskva knyaz-ligining tobora kuchayishi, Rusning shu knyazlik qo'l ostida yagona dav¬latga birlasha borishi Oltin O'rdani tashvishgasolaboshladi. Oltin O'rda Rusda o'z hukmronligining zaifla-

shishiga aslo toqat qila olmas edi. Oltin O'rda xoni Mamay 1380-yilda avvalgi hukmronlikni qayta tiklash uchun Rusga qarshi katta qo'shin surdi. Oltin O'rda va Moskva knyazligi o'rtasidagi hal qiluvchi jang 1380- yilning 8-sentabr kuni bo'lib o'tdi. Bu jang Don daryosi bo'yidagi Kulikovo deb ataluvchi maydonda bo'lib o'tganligi uchun tarixga ,,Kulikovo jangi" nomi bilan kirdi. Rus qo'shiniga Moskva knyazi Dmitriy Ivanovich (Ivan Kalitaning nabirasi) boshchilik qildi.

Jangni Mamayning otliq askarlari boshladi. Ular ruslarning oldingi qismiga hujum qildi. Shafqatsiz olishuvda bu qism halok bo'ldi. Knyaz Dmitriy Ivanovich knyazlik anjomlarini oddiy askar kiyimiga almashtirib, dushman bilan olishdi. Bir necha soat davom etgan jangda o'rdaliklarrus qismlarini siqib qo'ydi.

Jangning hal qiluvchi pallasida pistirmadagi qism jangga kirdi. Rus otliq askarlari hujum qilayotgan dushmanning orqa tomonidagi o'rmon onidan chiqib qo'qqisdan zarba berdi. Shuncha yerlarni qo'lga kiritgan

va shu qadar ko'p xalqlarni asoratga solgan mo'g'ul-tatar xonlari birinchi marta qaqshatqich mag'lubiyatga uchradi. Buyuk knyaz Dmitriy Ivanovich jangda og'ir yaralandi. Bu g'alaba sharafiga u Dmitriy Donskoy deb ataladigan bo'ldi.

Oltin O'rdaning mag'lubiyati Moskva knyazligi obro'-e'tibormi oshirdi. Moskva knyazligining Rusni mo'g'ullar istibdodidan ozod etish uchun kurash markazi sifatidagi o'rni yanada oshdi va mustahkamlandi.

Rusning ozod bo'lishida Amir Temurning o'rni. Kulikovo jangi qanchalik ahamiyatli bo'lmasin, u Rusni Oltin O'rda istibdodidan xalos etgan emas. 1382- yilda Oltin O'rdaning yangi xoni To'xtamishxon (1380 - 1395) Rus yeriga bostirib kirdi va Moskvani ishg'ol etdi. Rus yana o'lpon to'lashga majbur etildi. Oltin O'rda To'xtamishxon hukmronligi davrida Amir Temur imperiyasiga ham tahdid solaboshladi. Oxir-oqibatda Amir Temur unga qarshi yurish qilishga majbur bo'ldi. 1395- yilgi yurishda To'xtamishxon qo'shini butunlay tor-mor etildi. Amir Temur Oltin O'rdaga o'nglanmas zarba berdi. Bu zarbadan so'ng Oltin O'rda o'z harbiy qudratini qayta tiklay olmadi. Amir Temurning g'alabasi Rusning taqdirida katta tarixiy ahamiyatga ega bo'ldi. Bu g'alaba Rusning mo'g'ullar istibdodidan ozod bo'hsh onlarini yaqinlashtirdi. Bu inkor etib bo'lmaydigan tarixiy haqiqat edi.

Nihoyat, 1480- yilda Rus Oltin O'rdaga o'lv,on to'lashdan bosh tortdi. Shu tariqa Rusning mo'g'ullarga qariy^ ^j yarim asrlik qaramligi barham topdi. Endi Moskva knyazligj RUsni Rossiya deb atalmish yagona davlatga birlashtirishdek tarixiy vazjfani nihoyasiga yetkazish uchun barcha shart-sharoitga ega bo'l^j

O'ging va mutohaza \uritim.

Rus tarixchisi va harbiy mutaxassisi M.lvankin bunday deb yozgan edi: ,,Muhammad payg'ambarni chin yurakdan e'zozlovchi Amir Temur Oltin O'rdaning butkul kuchsizlanishi va yiqilishining asosiy sababchisi bo'ldi va bu Ulan Rossiyam uning zulmidan xalos bo'lishini...tezlashtirdi". (Jkki buyuk sarkarda" asari).

O'qing va muloham writing.

Rus tarixchi olimlari B.Grekov va A.Yakubovskiylar esa bunday deb yozgan edilar: ,,1395- yilda Temurning To'xtamish ustidan qozongan g'alabasi... Rus uchun ham juda katta ahamiyatga ega bo'ldi. To'xtamishni yengish bilan Rus yeriga obyektiv suratda katta xizmat ko'rsatgan ". („ Oltin O 'rda va uning qulashi" asari).

VII bob. Saljuq va Usmonli

34-§. Saljuq va Usmonli turklar t|av|atlari

Tayanch tushunchalar

Saljuqlar davlati. Anadolu saljuqlar davi^ (jsmonli turklar davlati. Amir Temurning Yevropa oldidagi xktnafi. Vizantiyaning

qulashi.

Saljuqlar davlati. Davlatning nor^j saljuq turklarining yetakchisi Saljuq ibn Do'kak nomid^ ojingan. U harbiy sarkarda edi. Saljuq turklari Orol dengi^jnjng shimoli-sharqiy qirg'oqlari, Sirdaryoning o'rta va quyj oqjmi hududlarida yashaganlar. Ular992- yilda islom dinini qabulqjjjsjigan. Saljuqlar 1038- yilda Xurosonda o'z davlatini tuzdilar. Bui asoschisi Saljuqning nabirasi To'g'rulbek edi (1038 - 1063]