Кирисиў. Топырақ физикаси паниниң предмети, мазмуны, қурамы хам усыллары

4- ЛЕКЦИЯ
Топырақтың улыўма физикалық қәсиетлери ҳаққында тусиник.

Топырақты баҳалаўда ҳәмде оның генетик қәсиетлерин көрсетиуде әҳимиетли орын тутқан қатты фазаның салыстырма ҳәм көлем массасы хәмде геуиклиги кең сөз етиледи.

Тәбий шәраяатта топырақ, бөлекшелериниң бирикпеси – агрегатлардан ибарат болады, соның ушын да, биз айырым сап механик бөлекшелерден ҳәмде агрегатлардан қуралған топырақ массасын парқ қылыўымыз керек.
Топырақ қатты фазасының салыстырма массасы. Топырақ қатты фазасының салыстырма массасы деп, грамм көлемдеги сап массаның тап усындай көлемдеги 40С да алынған суўдың сап ауырлығына болған қатнасына айтылады. Оның өлшем бирлиги г/см Тупроқнинг каттиқ фазаси бирламчи ва иккиламчи минераллар ҳамда органик, органоминерал затлардан қуралғанлығы ушын оның салыстырма массасы ондағы тури ҳәм муғдарына байланыслы.
Топырақ; қурамында хар қыйылы минераллардың турли дарежеде уныраған бөлекшелери болады. Олардың салыстырма массасы ҳәр қыйылы. Буны төмендеги мағлыўматларда көрсе болады:
Топырақ қурамында бирде көп ямаса аз болыўына қарап, оның салыстырма массасы өзгерип барады. Мысалы, шириндиге бай опырақлардың салыстырма массасы киши болса (1,8 — 2,2 г/см3), шириндиси аз минерал топырақларда болса салыстырма масса бирқанша жоқары (2,60 — 2,30 г/см3) болады.
Топырақтың салыстырма массасы кем өзгериўшең көрсеткиш. Оның ўзгариши тупроқда нураш жараёни билан боғлиқ. Кейинги жылларда алып барылған усыны көрсетеди, көп жыллар дауамында суўғарылатуғын жерлерде бирлемши минераллардың бөлеклениўи нәтийжесинде екилемши ауыр (саз) минераллар пайда болып, топырақмассасы артып барады.
Топырақтың салыстырма мссасы тек ғана лаборатория жағдайында арнаўлы шийша әсбапшаларда (пикнометр) ўйрениледи
салыстырма мссаса көрсеткиши топырақлардың минералогик қурамын анықлаўда ҳәмде топырақ геуиклигин анықлауда қолланылады.
Топырақтың көлем массасы Топырақтың көлем массасы тәбий жағдайдағы 1 см куб топырақтың (хаўасы менен) грамм есабындағы массасы усы көлемдеги 40С та алынған суў ауўырлығына болған қатнасына айтылады ҳәм гр/см3 пенен өлшенеди.
Топырақтың көлем массасы жудә өзгериўшең болып, тийкарынан агрегатлардың тығызлық дарежесине байланыслы болады. Устинги сурим қатлам әдетте киши көлем массаға(1,1 — 1,3 г/см3) ийе, себеби бул қаламда агрегалар геуикли жайласқан болады.
Төменги қатламда агрегатлар муғдари кемейип барганлыгы хәмде агрегат ҳәм бөлекшелердиң тығыз жайласқанлыгы себепли бослықлар муғдары кемейип барады, натижеде көлем массасы артады (1,5 — 1,7 г/см3). Структуралы топырақлардың жоқары қатламлары киши көлем массаға ийе болып , ол путкил вегетация дауамында өзгермей турыўы мумкин.
Өзбекистан топырақларында агрегатлардың кемлиги хамде олардың суўға шыдамсызлығы көлем массасын вегетация дауамында жуда өзгерип турыўына алып келеди.
С.Н.Рижов сурим қатлам астындағы тығызласқан қатлам, яғный плуг табаны суғарыў уақтында болған жасалма хәм айырым жағдайда ислеў бериў қуралларының опырақ структурасының бузылыуына ҳәм топырақтың тығызласып қалыўына алып келеди, деген пикирди алға сурген.