KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§2. Biliw obekti ha'm subekti
Adamnin’ du’nyag’a aktiv qatnasin ko’rsetiwshi qa’legen iskerlik subekt ha’m obekttin’ o’z ara ta’sirinen turadi. Subekt degenimiz materialliq ha'm ruwxiy iskerliktin’ iyesin (nositel), obektke bag’darlang’an aktivlilik deregin an’latadi. Obekt degenimiz subektke qarsi qaratilg’an tiykardi, onin’ iskerligi bag’darlang’an ta’rcpti an’latadi. Obekttin’ obektivlik realhqtan parqi sonda, obekt retinde tek g’ana subekttin’ iskerligine kirgizilgen obektivlik realliqtin’ bo’legi ahp qaraladi. Ja’miyetlik qatnasiqlardin’ rawajlaniw protscsinde biliwlik iskerlik materialliq, a’meliy iskcrlikten bo’lip alimp, ol o’z betinshe sahstirmah jasaw uqibina iye boladi. Subekt-obekt qatnasi biliw subekti ha’m obekti qatnasi retinde belgilenedi. Solay etip biliw subekti degenimiz obektke bag’darlang’an aktivlilik deregin, biliw iskerliginin’ iyesin an’latadi. Biliw obekti degenimiz biliw subektinin’ biliwlik iskerligi bag’darlang’an tiykardi beredi. Misali, quyash sistemasi payda bolg’annan baslap obektivlik realliq retinde o’mir su’rip
kelgen Neptun planetasi bul planetanm' ashilg’amnan baslap (1846 j.) biliwdin’ obektine aylanadi: omn’ quyashtan qashiqhg’i, aylanis periodi, ekvatorialliq diametri, awirlig’i, Jerden qashiqlig’i ha'm basqa da sipatlamalari amqlandi.
Ha’r qiyli filosofiyaliq ta’limatlarda biliw subekti ha’m obekti ha’r tu’rli mazmunda tu’sindiriledi. XVII-XVI11 a’sirlerdegi materializmde obekt subektten g’a’rezsiz jasaytug’m na’rse retinde, al subekt bolsa obektti passiv tu’rde qabillawshi individ retinde alip qaraladi. Bunday ko’zqaras baqlawshihq penen xarakterlenedi. idealistlik sistemalarda subekt aktiv, do’retiwshi baslama retinde alip qaraladi. Subekt sezimlerdin’ kombinatsiyasi tu’rinde obektti do’retiwshi individualliq sana retinde (Berkli, Yum, empiriokrititsizm ta’limat- lari) yamasa adamnan tisqanda jasawshi subekt, yag’niy haqiyqathqti jaratiwshi ha’m biliwshi quday, du’nya ju’zlik aqil retinde tu’sinildi. Misali ushin, en’ tiykarg’i jag’day retinde bolmis penen oylawdin’ birdeyligi alip qaralatug’in Gegeldin’ sistemasinda absolyutlik ideya (obektivlik oylaw) biliwdin’ ha’m subekti, ha’m obekti retinde alip qaraladi.
K. Popper ta’repinen alg’a su’rilgen subektsiz (bessubektmy) biliw teoriyasi dep atalatug'm da teoriya bar. Bul teoriya Popperdin’ u’shinshi du’nya dep atalatug’in ta’limatina tiykarlang’an: birinshi du’nya retinde fizikaliq hallar du’nyasi—fizikaliq du’nya, ekinshi du’nya retinde sanamn’jag’daylan haqqin- dag’i du’nya—psixikaliq du’nya, u’shinshi du’nya retinde—ilimiy bilim du’nyasi, «oylawdin’ obektivlik mazmum du’nyasi» alip qaraladi. U’shinshi du’nyanm’ mazmunin, Popperdin’ pikirinshe, kitaplarda, jumallarda sa’wlelengen teoriyaliq sistemalar, problemalar, argumentler, bilimler quraydi. U’shinshi du’nya fizikaliq ha’m ruwxiyhq du’nyalardin’ o’z ara ta’sir etiw na’tiyjesinde payda boladi, omn’ da’slepki sha’rti retinde til alip qaraladi, til o’z gezeginde «oylawdin’ obektivlik mazmunliq du’nyasin» birinshi ha’m ekinshi du’nyadan g’a’rezsiz o’mir su’riwshi «subektivlik ruwxqa» aylandiradi. U’shinshi du’nyanm’ o’z betinshe o’mir su’riwine baylanisli, onda sa’wlelengen bilimler obektivlikke iye bolip, subektten g’a’rezsizlikke iye, sol sebepli subekt biliwlik iskerlikten shig’anhp taslanadi. Biliw subektsizlik xarakterge iye boladi. Popperdin’ teoriyasinda og’ada a’hmiyetlilikke iye problcma qoyilg’an' egerde bilim subektten g’a’rezli bolsa, onda ol obektivlik boliwi mu’mkin emes, al egerde ol obektivlikke iye bolsa, onda subektten bas tartiwimiz kerek. Bul problemam individualliq ha’m ja’miyetlik subekttin’ o’z ara ta’sir etiw problemasi dep qarawg’a boladi. ideyalar ha’m teoriyalar olardi alg’a su’rgen adamlarg’a tiyisli bolmay qaliwma baylanisli o’z aldina o’mir su’riw xarakterine iye dep aytiwg’a boladi. Olarja’miyettin’jetiskenligine (bayhg’ina) aylanadi (Darvin, Eynshteyn ha’m t.b. teoriyalan). Biraq bul tastiyiqlaw biliwden subektti alip taslawg’a tiykar bola ala ma degen sorawdi payda etedi.
Bilim ja’miyetten bo’lek jasaytug’m individualliq subekttin’ iskerliginin’ na’tiyjesi bola almaydi. Biliwdin’ ja’miyetlik bayliq retinde ta'n ahng’an bilimlersiz alip qarahwi mu’mkin emes. Biraqta, basqa ta'repten qarag’anda, biliwdin’ subektsiz alip qarahwi mu’mkin emes, ha’m bul subekt retinde biliw uqiplihg’ina, sana ha’m erkke iye, sonin’ menen birge tu’sinikler, kategoriyalar, teoriyalarda o’z sa’wlesin tapqan, tilde bekkemlengen, a’wladtan a’wladqa o’tip otiratug’in (Popperdin’ «U’shinshi du’nyasi») bilim ha’m la’jiriybeler menen qurallang’an adam, individ bola aladi. Gnoseologiyaliq subekt sotsialhq ta’biyatqa iye boladi, yag’niy ol materialliq ha’m ruwxiy ma’deniyat jetiskenliklerin o’zine sin’dirgen ja’miyetlik adam. Usi, yag’niy ken’ ma’nide, biliw subekti retinde ja’ma’a’t, sotsialhq topar, ja’miyet alip qaraladi. Ja’miyet universalliq gnoseologiyaliq subekt retinde barhq da’rejedegi, barliq a’wladlardag'i subektlerdi biriktiredi. Biraq ol (ja’miyet) biliwdi individual subektlerdin’ biliwlik iskerligi arqali a’melge asiradi.
Biliw bul subekt ha’m obekttin’ o’z ara ta’sir etisiwi. Sol sebepli ha’m biliwlik protses ha’m omn’ na’tiyjesi o’zlerinde subektivlilikti—subektten g’a’rezli tiykardi, ha’m obektivlilikti—subektten g’a’rezsiz tek obekttin’ o’zi menen aniqlanatug’in mazmundi ja’mlegen. Biliwdin’ subektivlik ta’repi biliwlik subekttin’, yag’niy abstraktlik emes adamnin’, al iskerligi belgili bir sotsialhq qatnaslar ha’m ma’dcniyattm’ da’rejesi menen baylanisli bolg’an amq subekt penen amqlanadi. Du’nyag’a ko’zqarasliq, metodologiyahq sha’rtler, a’dep- ikramhliq normalar ha’m bahalaw o’lshemleri biliwlik protsesine jeterli da’rejede ta’sir ko’rsetedi. Bilimler, ta’jiriybeler, sha’rtler subektti «toltinwshi» mazmun bolip, olar da’slepki (predposiloshnoe) bilimdi quraydi, ol biliwden aldin berilip, omn’ tiykarg’i sha’rti boladi. Da’slepki bilim, amq—logikaliq jaqtan tu’sinilgen (bezelgen) ha’m tilde bekitilgen boliwi da, amq emes— tu’sinilmegen ha’m tilde bekitilmegen de boliwi mu’mkin. Bunday bilim emotsionalliq bahalarda, intuitivlik-ko’rkem obrazlarda h.t.b. o’z sa’wlesin tabiwi mu’mkin. Anglishan filosofi ha’m ilimpazi M.Polani jekke insanliq (lishnostmy) bilim kontseptsiyasin qa’li plestiredi. 01 a’meliy is-ha’reket,o’z ara birgelikli miynet etiw, tikkeley jekke kontaktler (baylamslar, misali, ilimiy ja’ma’a’t) ja’rdeminde erisilgen amq ha’m amq emes komponentlerden quralg’an individualliq subekttin’ bilimin an’latadi. ilimiy iskerlikte amq emes jekke insanliq bilim ilimpazdin’ teoriyaliq iskerligine kirgiziledi ha’m omn’ ta’jiriybesinde, eksperiment qoyiw ko’rkem o’nerinde ko’rinedi. Biliwlik protseske da’slepki (predposiloshnoe) bilimdi kirgiziw subektti amq sotsioma’deniy jag’daylardan, erisilgen bilimlerden ha’m basqa da sha'rtlerden g’a’rezsiz o’mir su’riwshi gnoseologiyaliq abstraktsiya retinde tu’siniwden qutqaradi. Biraqta bul bilimnin’ rolin ha’dden tis asirtp jiberiwge bolmaydi.
Ja’miyet universalliq subekt sipatinda biliwdi iskerliktin’ bir formasi retinde alip qarawshi iskerliktin’ barhq tu’rlerin alip qaraydi. Biliw materialliq, a’meliy iskerlikke kirgiziledi ha’m omn’ tiykannda qa’li plesedi. Usi menen bir qatarda iskerliktin’ ha’r qiyli tu'rlerinin’ birligi olardin’ bir birinen panqlamwin
biykarlamaydi. A'meliy iskerlik dep realliq obektler menen ju’rgiziletug’in materialliq—qayta o’zgertiwshi iskcrlikti bclgileymiz. Biliw dep idealhq obrazlar menen ju’rgiziletug’in ruwxiy iskerlikti ahp qaraymiz. Solay etip, biliwlik qatnaslar salistirmah tu’rde o'z aldina o’mir su’riwshi ruwxiy iskerliktin’ bir tu’rin an’latadi. Olar rawajlamwdin’ ishki logikasina iye boladi. O’zgezeginde aytilg’an mazmun biliwdi iskerliktin’ o’zgeshe tu’ri sipatinda bo’lip qarawg’a, onin’ strukturasin ha’m spetsifikasin aniqlawg’a ja’rdem beredi.