KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§5. Shinliq ha’m onin’ o’lshemleri
Biliw maqseti retinde shinhqqa erisiw ahp qaraladi. Biraq biliw qa’tclikten, jan’ihsiwdan azat bolmag’an quramali ha’m qarama-qarsiliqli protses. Shinliq ha’m qa’telesiw (jan’ilisiw) degeniniiz neni an’latadi? Erisilgen bilimlerdin' shinhg’m da’lilleytug'm qanday o’lshcmler bar? Shinhqti qa’tclesiwdcn qalay ajiratiwg’a boladi? Shinliq retinde bilimlerdin’ haqiyqathqqa sa’ykes keliwin ahp qarawshi kontscptsiya A’yyemgi Gretsiyada qa’li plesken. Bul mazmun Aristoteldin’ «Metafizika» dcp atalg’an miynetinde jaqsi berilgen. Bul kon- tseptsiya klassikaliq dep atalip, ko’plcgen filosoflar ta’repinen ta’n ahnadi. Olardin’ arasmdag’i pariqliq tek g’ana haqiyqatliqti tu’siniw menen baylamsli. Berkli ha’m Max ushm haqiyqathq sezimlerdin’ kombinatsiyasin, Platon ushin o’zgcrmeytug’in, adamnan joqan turatug’in ideyalardi, Gcgel ushm rawajla- mwshi jer ju’zlik aqildi beredi. Materialistlik ta’limatlarda haqiyqathq adamnan g’a’rezsiz ha’m tisqarida jasaytug’in obektivlik realliq retinde alip qaraladi. Bunday tu’siniwgc tiykarlang’an halda shinliq retinde biliwshi subekt ta’repinen obektivlik realliqtm’ adekvathq sa’wleleniwi ahp qaraladi.
Shinhqti duns tu’siniwimiz ushm shinhqtin’ bilimnen g’a’rezsiz tu’rde o’z betinshe o’mir su’rmeytug’inhg’in esapqa ahwimiz kerek. Bul jerde bilim­nin’ sipatlamasi, onin’ shin yamasa shin bolmawi, obektke sa’ykesligi yamasa sa’ykes emesligi na’zerge ahnadi. Sol sebepli shinliq tu’sinigin qollang’anda, tu’siniklerde, pikirlerdc, teoriyalarda ha’m basqa da formalarda sa’wlelenetug’in shin bilimdi esapqa ahwimiz tiyis.
Biliw qa’teliklerden saqlanbag’an. Qa’telik dep bilimerdin’ haqiyqathqqa sa’ykes kelmewine, subekt sanasinda obekttin’ adekvathq tu’rinde sa’wlelen- bewine aytamiz. Qa’telikler ha’r qiyh subektivlik ha’m obektivlik sebeplerdin’ na’tiyjesinde kelip shig’adi (asig’ish uliwmalastinw,obektti bir ta’repleme qabil etiw, itimalhh bilimlerdi jctkilikli da’lillengen bilimler retinde ta’n aliw, biliwlik usillardin’jetiksizligi h.t.b.).
Shinliq ha’m qa’telesiw gnoseologiyaliq kategoriyalar bolip tabiladi. Olar o’zlerinin’ mazmumna bilimnin’ bahasin, og’an subekttin’ qatnasin kirgizbewi kerek. Aksiologiyahq, bahaliq aspekt duris ha’m jalg’an kategoriyalan ushm xarakterli boladi. Dunsliq retinde a’dcp-ikramhliq bahag’a iye shinliq ahp qaraladi. Dunsliq tek shin bolip qoymay, ol rashqti da, a’dillikti de an’latadi. Durisqa qarama-qarsi tu’sinik retinde jalg’an ahp qaraladi. Qa’telikten jalg’annm’ parqi sonda, egerde qa’telikke bilmewshilik (abaysizliq) ta’n bolsa (qa’telesiwshi adam shin emcs bilimlerdi shin retinde ahp qaraydi), jalg’ang'a bilimlerdi qastan burmalaw ta’n bolip, onin’ maqseti sipatinda adamlardi aljastinw ahp qaraladi. Jalg’annm’ bir tu’rin shinhqti jasinw beredi. Teoriyaliq ha’m a’meliy iskerlikte qa’telik tu’sinigi menen birlikte qa’te (oshibka) tu’sinigi alip qaraladi. Qa’teler faktlik (mazmum boymsha) ha’m oydin’ duris emes
quriliwi menen, logikaliq qag’iydalardin’ buziliwi menen baylanisli bolg’an logikaliq bolip tiykarinan ekige bo’linedi. Logikaliq qa’teler o’z gezeginde paralogizmlerge (aldinnan belgilenbegen) ha’m sofizmlerge (qastan) bo’linedi. Biliwde qa’telikler ha’m qa’telerdin’ boliwi so’zsiz, sol sebepli en’ basli ma’sele retinde olardi aniqlaw ha’m bilimler tarawinan shig’anp taslaw alip qaraladi.
Shmliqtin’ klassikahq kontseptsiyasi biliw obektin biliwlik subektten g’a’rezsiz jasaytug’in tiykar retinde tu’siniw menen baylanisli bolg’an proble­malardi payda etti. Biraqta biliw bul subekt ha’m obekttin’ o’z ara ta’sirin beredi ha’m sol sebepli biliw iskerligine kirgizilgen obekt subektten g’a’rezli boladi. Bul mazmundi onin’ subekt ta’repinen qabil etiliwi, joqanda keltirilgen bir qansha subektivlik ha’m obektivlik faktorlar menen belgileniwi an’latadi. Usig’an tiykarlang’an halda biliwdi obektti tek a’piwayi tu’rde kopiyalaw retinde tu’sindiriwge bolmaytug’inlig’i kelip shig’adi.Usig’an uqsag’an sa’y- keslik kontseptsiyasi menen baylanisli bolg’an problemalar klassikahq kon- tseptsiyadan panqlanatug’in kontseptsiyalardin’ payda boliwina alip keldi.
Neopozitivistlerdin’ kogerentlik shinliq kontseptsiyasma muwapiq bilim, eger ol qarama-qarsiliqsiz, ishten kelisilgen bolsa g’ana shm boladi. Misali ushin, Neyrattin’ pikirinshe, bilimnin’ shinhg’i bilimnin’ haqiyqatliqqa sa’ykes keliwi menen belgilenbeydi, al ol barhq bilimlerdin’ o’z ara kelisilgen sistemasi retinde alip qarahwi menen amqlanadi. Ilbette, bilim, a’sirese, ilimiy bilim, o’zinde qarama-qarsihqqa, ishten kelispewshilikke iye bolmawi kerek. Biraq ta kogerentlik teoriya ishten kelisilgen bilimnin’ biliwlik obektke qatnasi ma’selesine juwap bermeydi. 01 tek g’ana jan’a ma’selelerdi ko’tcrcdi.
Pragmatistlik kontseptsiya ushin shinliq retinde keyingi ahng’an bilimnin’ na’tiyjesi menen bilimnin’ sa’ykesligi tu’sindiriledi. Shinliq a’meliy paydahliq, eflektivlilik menen barabar alip qaraladi. Pragmatikler subekttin’ aktiv rolin moyinlawi menen birlikte, shinhqti a’meliy payda menen baylamstiradi. Solay etip,shinliq haqiyqatliq penen emes,al adamnin’ iskerligi menen sa’ykeslikte alip qaraladi. Ko’rip turg’ammizday, pragmatikler de obekt haqqindag’i bilimnin’ sol obekttin’ o’zine qatnasi ma’selesin sheshpeydi, Biraq ol, basqa da klassikahq emes kontseptsiyalar siyaqli shmliqtin’ mazmunin aniqlaw ma’selesi menen baylanisli bolg’an a’hmiyetli ma’selelerdi ko’teredi.
Shinliqtag’i obektivlilik ha’m subektivlilik ma’selesi. Shmliqtin’ klassikahq aniqlamasi obektivlilik ha’m subektivliliktin’, absolyutlik ha’m sahstirmaliliqtin’, abstraktlik ha’m konkretliliktin’ birligin an’latiwshi omn’ mazmunin ashpaydi.
Shinliq gnoseologiyaliq kategoriya bolip, ol predmettin’ o’zin emes, al predmet haqqindag’i bilimdi xarakterleydi. Real predmet shin yamasa shm emes retinde tek obektivlik idealizmde alip qaraladi. Qanday da bir na’rse shin boladi, eger ol o’zinin’ ideyasina sa’ykes kelse. Eger biz shinliq retinde obekt haqqindag’i bilimnin’ sol obekttin’ o’zine sa’ykes keliwin tu’sinsek, onda ol predmettin’ slim yamasa shin emesligi haqqmda pikir ju’rgiziwdin’ o’zi ma'niske iye bolmay qaladi. Obekt o’z betinshe o’mir su’redi ha’m ol shmhqqa qatnassiz tu’rinde jasaydi. Shinliq biliw subekti ha’m obektinin’ o’z ara ta'sir etisiwi na’tiyjesinde qa’liplesedi ha’m sol sebepli ol subektivliktin’ ha’m obektivliktin’ birligin beredi. Shmliqtin’ obektivligi real o’mir su'riwshi obekt penen belgilengen bolip, onin’ adekvatliq sa’wleleniwi ol haqqmdag’i obektivlik bilimdi amqlaydi. Bilimnin’ obektivligi (obektivlik shinliq)—obekt penen belgilcnetug’in ha’m biliw subektinen g’a’rezsiz o’mir su’retug’in bilimlerdin’ mazmumn an’latadi. Misali, «Jer—quyash sistemasimn’ planetasi» degen pikir o’zinin’ mazmum boymsha obektivlik shmhqqa iye, sebebi ol subektten g’a’rezsiz jasawshi qubilisti an’latadi. Obektivlik realhqti ta’n aliw degenimiz obektiv shinhqti ta’n aliw degen so’z. Biraq ta formasina, o’mir su’riw usilina qaray shinliq subektivlikke de iye boladi. Bilimnin’ xarakteristikasi sipatinda ol adamnin’ sanasinan tisqarida o’mir su’rmeydi. Berilgen pikir obektivlik bilimge iye, biraq pikirdin’ o’zi - oylawdin’ formasi subekt sanasinda o’mir su’redi. Bilimnin’ mazmumna biliw subektinin’ o’zgeshelikleri, erisilgen bilimnin’ da’rejesi, biliwlik protseduralardi qollamw menen bclgilenetug’in subektivlik momentte kirgiziledi. Solay etip,shinliq o’zinde eki momentti— obektivlik ha’m subektivlikti—payda etedi ha’m olardin’ birligin beredi.
Shinliqtag'i absolyutlilik ha’m sahstirmahliq. Bilimlerdin’ ha’mme waqitta o’zgerip,rawajlamp otinwina baylanisii absolyutlik shmliqtin’ o’zi joq, ha’r qanday shinhg’imiz sahstirmah xarakterge iye. Bunday ko’zqaras relyativizmge ta’n. Dogmahq tu’rde pikirlewshi filosoflar bolsa uliwma sahstirmah shmliqtin’ o’mir su’riwin biykarlaydi ha’m uliwma sahstirmah bilimdi shmliq dep esapla- maydi. Shinliq retinde tek g’ana absolyutlik bilim ahp qaraladi. Berilgen eki ko’zqarasti da absolyutlik ha’m sahstirmah bilimlerdi bir birine qarsi qoyiwg’a tiykarlang’an bir ta’replemelikke iye ko’zqaraslar dep ahp qarawg’a boladi.
Shinhqtag’i absolyutlik ha’m sahstirmahq problemasi shinhqti protses sipatinda tu’siniwge bag’darlang’an. Shinliq hesh waqitta tayar halinda bizge berilmeydi. Biliw bizlerdin’ bilimlerimizdi amqlap ha’m tohqtirip otiriw arqali, qa’teliklerdi saplastirip, sahstirmah shinhqtan absolyutlik shmhqqa qaray ha’reket etiwi arqali rawajlanadi.
Sahstirmah shmliq, yag’niy shinliqtag’i sahstirmahliq dep materialliq du’nyanin’ predmetleri ha’m qubihslari haqqindag’i tiykannan duns, biraq toliq emes ha’m biliwdin’ rawajlaniw bansinda teren’lestiriletug’m obektivlik shmhqqa aytamiz. Misal retinde materiyamn’ qurihsi haqqmdag’i bilimdi ahp qarawg’a boladi. Antikaliq da’wir atomistleri bolg’an Levkipp, Demokrit, Epikur barliq denelerdin’ materiyamn’ mayda bo’linbeytug’in bo’lekshelerinen, yag’niy atomlardan turatug’inhg’i haqqmdag’i teoriyam alg’a su’rdi. Bul aytilg’an mazmun sahstirmah shinliq edi. Ol keyin ala filosofiyanin’ ha’m ta’biyattaniw ilimlerinin’ rawajlamwi menen tohqtmhp ha’m teren’lestirilip banldi. XIX a’sirdin’ aqinnda atomnin’ quramina kiriwshi clcktron ashildi, ha’zirgi waqitlari ju’zden aslam elementar bo’lekshelerdin’ barhg’i belgili, biraq bul aslnlg’an jan’ahqlar da materiyamn’ qunhsi haqqindag’i bilimnin’ rawajlamwinm' shegi bola almaydi. Bul jerde «Barliq bilimler salistirmali xarakterge iye emes pe?»—degen soraw payda boladi. Absolyutlik shmliqtin’ boliwi mu’mkin be? Absolyutlik shinliq, yag’niy shinliq bilimdegi absolyutlik degenimiz o’zinin’ obektine barabar keletug’in ha’m sol sebepli biliwdin’ rawajlamwi bansinda biykarlanbaytug’m bilimdi beredi. Absolyutlik shinliq, basqasha aytqanda, materialliq du’nyanm’ qubilislan ha’m na’rseleri haqqindag’i toliq ha’m ha’r ta'repleme bilimdi sa’wlelendiriwshi obektivlik slunliqti an’latadi. Absolyutlik shinliq retinde shinliq faktleri alip qarahwi mu’mkin. Misali, amq waqiyanm’ amq ju’z bergen ku’nleri (Kanltin’ tuwilg’an ha’m o’lgen ku’nleri (1724-1804), omn’ jerlengen orm (Kenigsberg), «Kritika shistogo razuma» miynetinin’ jariq ko’riwi (1781) h.t.b.).
Absolyutlik shinliq retinde haqiyqathqtin’ ma’n’gilik, o’tkinshilikke iye emes mazmunin sa’wlelendiriwshi belgili ta’repler, qa’siyetler, nizamhqlar haqqindag’i bilimlerden ibarat shinhqlardi alip qarawg’a boladi. Misal retinde du’nya ju’zlik fizikaliq konstantlardi—gravitatsiyaliq turaqhsm, Planka turaqlisin, elektromag- nitlik tolqinlardin’ tarqaliw tezligin h.t.b. alip qarawg’a boladi. Olardi bizler absolyutlik (ma’n’gilik) shinliq dep ataymiz. Biraq olar problemalardi shesh- peydi. Dialektikahq usilg’a tiykarlang’an halda salistirmali ha’m absolyutlik shinhqlar obektivlik shmliqtin’ eki ta’repi retinde alip qaraladi. Salistirmali shinliq o’zinde absolyutlik bilimnin’ momentine iye boladi, al absolyutlik shinliq bolsa salistirmali shinhqlardm’jiynag’inan (summasman) turadi. Materiyamn’ qunhsi haqqindag’i salistirmali bilimlerimiz elementar bo’lekshelerdin’ jasawi, olardin’ zaryadi h.t.b. haqqindag’i absolyutlik bilimlerdi de o’z ishine qamtiydi. Bul aytilg’anlar biliwdin’ toliq ha’m teren’ bilimlerge qaray bag’dar alip, absolyutlik shinhqqa jaqinlawinan derck beredi. Absolyutlik shmliqqa jetiwge boladi ma? Adamzat biliwi toliq, jetisken bilimdi, yag’niy absolyutlik shinliqti bere aladi ma?
Adamnin’ waqittag’i o’mir su’riwinin’ sheklengenligi, du’nyanin’ sheklen- begenligi, omn’ o’zgerip otiriwi, biliwdin’ o’zinin’ rawajlamwinm’ ha’r bir basqishinda berilgen da’wirdin’ sheklengenlik mu’mkinshiligin esapqa alip iske asinliwi biliw protsesinin’ ha’mme waqitta tamamlanbag’anhg’in an’latadi. Adamnin’ ha’m du’nyanm’ ta’biyati - biliw subekti ha’m obekti—du’nyani toliq biliwdin’ mu’mkin emesligin beredi. Biraqta bilgendi ele bilmegennen ayinwshi qatan’ shegara joq. Biliwdin’ shegaralann ken’eytiw arqali, du’nya haqqindag’i bilimlerimizdi tcren’lestiriw arqali adamzat o’zi o’mir su’rip turg’an da’wirde absolyutlik shinhqqa salistirmali shinliqlarg’a erisiw ja’rdeminde jaqinlap otiradi.
Shinhqtag’i absolyutlik ha’m salistirmahqtin’ qarama-qarsihqli birligi biliwdi obektivlik shinhqqa erisiwge bag’darlang’an protses sipatinda belgileydi.
Shmliqtin' konkretligi. ilimnin’ nizami, amqlamasi, aksiomasi, printsipi h.t.b. formasinda berilgen ha’r qanday jag’day abstraktlik shinliq dep ataladi ha’m onin’ mazmum sipatinda obektlerdin’ ha’r qanday ko’pligine ha’m olardin’ qatnasiqlarina liyisli bolg’an en’ a’hmiyetli uliwma belgiler ahp qaraladi. Bul shinhqlar real obektlerdi biliwde uliwma metodologiyahq bag’dar bola aladi. Biraq ta jekke na’rsc, obekt tek g’ana o’zine ta’n bolg’an o'zgeshe qa’siyetlcrge iye boliwi mu’mkin ha’m ol belgili konkret jag’dayda, belgili orinda, belgili waqitta jasawi mu’mkin. Biliw obekti, misali ushin, ma’mlcket, tek g’ana o’zine ta’n, tariyxiy jaqtan amqlang’an belgilerge iye konkret ma’m- leketten onin’ parqin ko’rsetiwshi, uliwma, cn’ a’hmiyetli belgiler ta’repinen izertleniliwi mu’mkin. Sol sebepli uliwma jag’day tek g’ana belgili waqitliq ha’m ken’islik shegaralarinda shin boliwi mu’mkin, al olardan tisqanda ol qa’telikke aylanadi. Misali ushin, «U’sh mu’yeshliktin’ ishki mu’yeshlerinin’ qosindisi eki tuwrig’a ten’» degen pikir evklidlik geometriya sistcmasinda shin bolip, evklidlik emes sistema ushin jalg’an boladi.
Shmliqtin’ orin ha’m waqittin’ amq jag’daylan menen, belgili koordina- talar sistemasi menen baylanisi «abstraktlik shinliq joq», ol ha’mme waqitta amq boladi degen mazmunnin’ durishg’in da’lilleydi.
Shmliqtin’ o’lshemleri. Shinliq problemasi onin’ o’lshemlerin aniqlaw ma’selesi menen baylanisii. O’lshem degenimiz bilimnin’ shinlig’in amqlawg’a, onin’jalg’anhqtan parqin ko’rsetiwge ja’rdem beriwshi usildi an’latadi. Empirik- filosoflar usinday o’lshem retinde berilgen sezimlerdi ha’m qabil etiwlerdi, bilimnin’ seziwlik ta’jiriybege sa’ykes keliwin alip qaradi. Bul o’lshemdi ha’zirgi zaman batis ellerinin’ filosofiyasinda neopozitivistler (verifikatsiya printsipi) alg’a su’rdi. Ratsionalistlik bag’dardag’i filosoflar (Dekart, Spinoza, Leybnits) shmliqtin’ o’lshemi retinde aqildin’ amq ha’m esaphhqqa iye boliwin, bilimdi uhwmahq ayqin jag’daylardan keltirip shig’ariwdi ahp qaradi. Shmliqtin’ kogerentlik teoriyasinda bul kriteriy ishki jaqtan kelisilgen, qarama-qarsihqsiz bilim retinde tu’sindirildi. Bul keltirilgen o’lshemlerdin’ biliwde tutqan belgili rolin biykarlawg’a bolmaydi. Egerde seziwlik biliwdi subektivistlik mazmunda alip qaramay, al sezimnin’ ha’m qabil etiwdin’ deregi sipatinda obektivlik realhqti ta’n alsaq, onda seziwlik biliw, ayinm jag’daylarda, misali, dara qubihslardi, olardin’ qa'siyetlerin biliwde shmliqtin’ jetkilikli o’lshemi bola aladi. Misali, «jawin jawip tur», «qar jawip tur» dep aytqanimizda bizler basqa usillardi izlemey, o’zlerimizdin’ seziw organlanmizg’a isenemiz. Biraq ta seziwlik ta’jiriybe sheklengen boladi. Sezim ha’m qabil etiwdin’ ja’rdeminde bizler qubihslardin’ tiykarin bile almaymiz, ta’biyat ha’m ja’miyct mzamlann asha almaymiz. Logika nizamlari menen sa’ykeslikte (logikahq o’lshem) ayinm uliwma shinliq jag’daylardan bilimdi keltirip shig’anwda biz basqa o’lshemlerdi qollana almaytug’in jag’daylardi (misali, bunmraqta bolip o’tken qubihslardi tu’sin- dirgcnde) paydalanamiz. Bul o’lshem ko’plegen ilimlerde jetkilikli da’rejede sapaliliqqa (bekkemlilikke) iye. Shinliqtm’ uliwmaliq formalliq o’lshemin, biliwdin’ aqildin’ formal ha’m uliwma mzamlarina sa’ykesligin Kant birden bir mu'mkin bolg’an o’lshem retinde ta’n aldi. Biraq ta bul o’lshem de sheklengenlikke iye. Keltirilip shig’anlatug’in jag'daylardin’ tiykan retinde alip qaralatug’in uliwma jag’daylar lia’mme waqitta shin bola bermeydi. Bilim rawajlanadi ha’m amq shinliq dcp ta’n ahng’an ko’plcgen jag’daylar qayta qaralip shig’iladi, basqa jag’daylar menen almastinladi. Ilimde bug’an misallar ju’da’ ko’plcp tabiladi.
Shinhqti belgilewde bilimnin’ ishki jaqtan kelisiwshiligi, qarama-qarsi- hqsizlig’i belgili a’hmiyetke iye boladi. Bul kontseptsiyalardin’ uliwma kemshiligi sonda, olarda bilimnin’ shinlig’min’ o’lshemi bilimnin’ o’zinde ahp qaraladi. Biraq bilimnin’ o’zi o’zinin’ o’lshemi bola aladi ma? Bunday o’lshem retinde ruwxiy emes biliwlik iskerlik, yag’niy a’meliy iskerlik ahp qaraliwi tiyis.
Gegel shinhqtin’ o’lshemin biliwdin’ shegarasinan a’meliy iskerlik tarawina shig’aradi. Biraq ta ol praktikam predmetti o’zinin’ tu’sinigi boyinsha qayta o’zgertiwshi absolyutlik ideyamn’ aktivligi dep aniqladi. Dialektikahq materializmde praktika subekttin’ materialliq sistemalardi qayta o’zgertiwdegi maqsetke bag’darlang’an predmetlik-seziwlik iskerligi retinde ahp qaraladi. Bul iskerlik ja’miyetten bo’lekjasawshijekke adamnm’ iskerligi emes, al ja’miyet belgili bir o’zinin’ rawajlaniwi barisinda ta’nalg’an bilimler, ta’jiriybelcr, usillar menen qurallang’an sotsialliq subekttin’ iskerligin an’latadi. Praktika sotsialhq- ta’riyxiy ta’biyatqa iye, ol a’meliy iskerliktin’ na’tiyjelerine ha’m aldin’g’i a’wladlardin’ ta’jriybesine arqa su’yeydi. Praktika shinhqtin’ o’lshemi retinde tek g’ana dialektikahq materializmde alg’a su’rilmey, al ol pragmatizm filosofiyasinda da orayhq orindi iyeleydi. Praktika jen’is, payda sipatinda subektivlik ta’biyatqa iye, bilimnin’ shinlig’in subekttin’ o’zi onin’ obektivlik mazmunman g’a’rezsiz tu’rde aniqlaydi. Sol sebepli shinhqtin’ pragmatikahq o’lshcmi tiykannan biliwdin’ shegarasinan shig’a almaydi. Bilim obektivlik realliq penen emes, al subekttin’ iskerligi menen sa’ykeslendiriledi. llbette, bilimler olardin’ a’meliy paydahhg’i ko’zqarasinan da izertleniliwi mu’mkin, biraq olar egerde obektivlik shinhqqa iye bolsa g’ana payda ahp keledi. Basqa jag’daylarda birew (adam, sotsialliq topar, ja’miyetlik klass) ushin payda bolg’an na’rse basqalar ushin ma’nige iye bolmawi da, ayinm jag’daylarda za’lel keltiriwi de mu’mkin.
Solay etip, praktika shinhqtin’ birden-bir o’lshemi emes, basqa da o’lshemler bar—seziwlik, logikahq, estetikaliq h.t.b. Belgili bir waqitqa deyin adam intuitsiyag’a, yag’niy dunshqtm’ intuitivlik seziliwine de arqa su’yewi mu’mkin. Biraq bulardin’ ha’mmesi de en’ son’inda praktika ta’repinen belgilenedi. Sol sebepli ja’miyetlik praktika shinhqtin’ sheshiwshi, isenimli, tiykarg’i ha’m en’ uliwmahq o’lshemi retinde alip qaraladi. Praktika o’lshem sipatinda absolyutlik xarakterge de iye ha’m salistirmali da. Praktika ta’repinen tastiyiqlang’an barliq mazmun shinliq bolg’anlig’i sebepli praktika absolyutlik boladi. Praktikanin’ sahstirmalilig’i praktikanin’ ha’m teoriyalardin’ u’zliksiz rawajlaniwi menen baylanisli, sebebi praktika o’zinin’ ha’r bir rawajlaniw basqishinda teoriyam tolig’i menen tastiyiqlay almaydi. Тек g’ana rawaj- lamwdag’i praktika rawajlamp atirg’an bilimnin’ o’lshemi boliwi mu’mkin.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

13.