KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

«Aspan ko’k», «Roza qizil». Seziwlik ta’jiriybenin’ na’tiyjelerin sa’wlelendiriwshi bul berilgen bilimlerde abstraktlik oylawdin’ elementlerinin’ barhg’in ko’rsetin’.

Kamayura indeetsleri (Braziliya) ko’k ha’m jasil ren’lerdi ajirata almaydi. Olar eki ren’nin’ daqlann bir so’z, yag’niy «popugay ren’i» degen so’z benen belgileydi. Usig’an tiykarlang’an halda, yag’niy ren’lerdi an’latiwshi so’zlerdegi ayirmashiliqti esapqa alip, ha’r qiyli ma’deniyattm’ adamlan arasinda qabil etiw protsesi ha’r qiyli boladi degen juwmaqti aliwg’a boladi ma? Bul qoyilg’an sorawg’a sizler qalay juwap bergen bolar edin’iz?

L.Kerroldin’ «Alisa v Zazerkale» degen kitabinda patsha Alisag’a— «Jolg’a qara. Kimdi sen ko’rip tursan’?»—deydi. Alisa «Hesh kimdi» dep juwap beredi. Patsha qizg’anish penen «Mende de sonday ko’riw uqiplilig’i bolg’anda.—Hesh kimdi ko’rgenim de» deydi. Alisamn’ bergen juwabi duris pa? Joq zatti ko’riwge bola ma? Eger ko’riw mu’mkin bolsa, onda bul jag’day bizin’ sezimlerimiz ha’m qabillawirmz haqiyqatliqtin’ sa’wlesi degen pikir menen qalay u’ylesedi? Bul jerde ko’terilgen problemam siz qalay sipatlag’an bolar edin’iz?

Sahstirmah ha’m absolyut shmliqlardin’ dialektikahq o’z ara qatnasin tu’sindiriw ushin student to’mendegishe analogiyani keltiredi—«Biliw qimbat bahali metalldi tabiw menen barabar—ruda—bul sahstirmah shinliq, onin’ bo’lekleri—taza metalldin’ tu’rleri (samorodki)—bul ma’n’gilik slimhq, al rudam bayitiw protsesi, metalldi eritiw—bul absolyut shmhqqa qaray ha’reket etiw». Berilgen analogiya duris pa?


iLiMiY BiLiw §1. Ilimiy biliw, onm’ o’zgeshelikleri ha’m da’rejcleri
Joqaridag’i ko’rsetilgcn problemalar qa’legen biliwlik iskerlikke tiyisli. ilimler ushin ilimiy biliwdin’ nizamhqlari ha’m printsi pleri og’ada u’lken a’hmiyetke iye.ilimiy biliw o’zgeshelikke iye.Birinshiden, ol obektivlikprintsipin basshihqqa aladi, sebebi ilimiy biliw obektti qalay berilgen bolsa, sol halda sa'wlelendiriwi tiyis, yag’niy obektti ruwxiy ku’shlerdin’ ta’sirisiz ahp qarawi kerek. Ekinshiden, ilmiy biliw «ratsionalistlik da’lillengen» belgige iye boliwi sha’rt, ol an’izdag’iday, dindegidey ko’zsiz isenimge tiykarlanbay, al logikag’a ha’m jetkilikli tiykar nizamina boysmiwi tiyis. Jetkilikli tiykarsiz birde-bir qubihs shm ha’m a’dil bola almaydi. Sol sebepli ilimiy biliw protsesinde shmhqqa aqildin’, biliwdin’ ratsionalhq usillan ha’m kritikahq analizdin’ ja’rdeminde erisiledi. U’shinshiden, ilimiy biliw essentsialistlik bag'darla- mwshihqqa iye, yag’niy ol obekttin’ tiykarm, nizamhqlann tiklewge bag’dar­lang’an. To’rtinshiden, ilimiy biliw bilimnin’ o’zgeshe tu’rdegi sho’lkem- leskenligin,sistemalasiwin talap etedi. Bul jerde ta’rtiplesiwshilik tu’sinilgen printsiplerge tiykarlang’an halda, teoriya ha’m kcn’eytilgen teoriyahq tu’sinikler ja’rdeminde iske asinladi. Besinshiden, ilimiy biliw tekseriwshilikti basshihqqa aladi. Bul jerde biz ilimiy baqlawg’a, a’meliyatqa, logikahq jol menen sinawg’a da qatnas jasaymiz. ilimiy shinliq negizinde tekseriletug’in ha’m tastiyiqlanatug’in bilimlerdi sipatlaydi. ilimiy bilimde ilimiy shinhqlar u'lken a’hmiyetke iye boladi. Biraq bug’an qosimsha, yag’niy da’lillengen bilimnen basqa ilimiy biliwde problemahq xarakterge iye bilimler de (boljawlardi shin yamasa jalg’an dep ahp qaray almaymiz), qa’telikler de, jalg’an bilimde (Lisenko misalin bul jerde alip qarawg’a boladi) ushirasiwi mu’mkin.
ilimiy biliwde eki—empirikahq ha’m teoriyahq da’rejeni bo’li p ko’rsetiwge boladi. Olar to’mendegi belgileri boymsha panqlanadi;

• 
  
  empirikahq bilim tiykardin’ ko’riniw tu’rleri ha’m materialliq sistema­lardin’ fragmentarhq tiykarlan menen baylanisii boladi, al teoriyahq bilim bolsa olardin’ bir pu’tinligi menen, usi bir pu’tinliktin’ mzamlann aship beriw menen baylanisii;
  
• 
  
  empirikahq ha’m teoriyahq bilimler biliwdin’ ha’r qiyli usillanna iye. Empirikahq da’rejede biliw usillan retinde baqlaw, su’wretlew, eksperiment, modellestiriw, analiz, intuitsiya ha’m t.b. ahp qaraladi, al teoriyahq da’rejede biliw usillan retinde deduktsiya, sintez, oylawhq eksperiment, ideallastiriw, formallastiriw ha’m basqalar ahp qaraladi;
  
•