KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§4. Bolmistin’ sebepli baylanislan. Sebeplilik ideyasi. Sebep ha’m na’tijje.
Tosinnanliq ha’m za’ru’rlik.
Mu’mkinshilik ha’m haqiyqatliq
Obektti izertlew onin’ ha’r qiyli baylamslarin, solardin’ ishinde sebepli- na’tiyjeli baylamslardi biliwge ahp keledi. Qanday da bir qubihs belgili bir jag’daylarda basqa qubihsti o’zgertse yaki payda etse, onda olardin’ birinshisi— sebepti, al ekinshisi—na’tiyjeni an’latadi. Sebeplilik baylams bolip, ol barliq waqitta o’mirge jan’am ahp keledi, mu’mkinshilikti haqiyqathqqa aylandiradi, rawajlaniwdin’ za’ru’rli deregin beredi.
Qa’legen na’tiyje keminde eki denenin’ o’z ara ta’sirinde payda boladi. Sol sebepli o’z ara ta’sir qubihsi qubihs-na’tiyjenin’ shin ma’nisindegi sebebi retinde ahp qaraladi. Qubihs-na’tiyjenin’ sipatlamasi o’z ara ta’sir etiwshi denelerdin’ halati ha’m ta’biyati menen aniqlanadi. Тек g’ana a’piwayi dara jag’dayda sebepli-na'tiyjeli baylanisti bir ta’replemc bag’darlang’an ha’reket dep ko’z akhmizg’a keltiriwge boladi. Bunday jag’dayda bir dene aktiv, al ekinshi dene passiv ta’repti an’latadi. Biraq, quramah protseslcrde keri ta’sirdi biykarlawg’a bolmaydi. Misali, eki na’rsenin’ ximiyahq o’z ara ta’sir etisiwinde aktiv ha’m passiv ta’replerdi bo’lip ko’rsetc almaymiz.Qanday da bir waqit arahg'mda sebep ha’m na’tiyje o'z ara birge jasaydi, keyin ala sebep so’nedi, al na’tiyje bolsa son’inda jan’a sebepke aylanadi. Bul protses ma’n’gi dawam etedi. Sebep ha’m na’tiyjenin’ o’z ara ta’siri keri qatnas printsipi menen belgilenedi, ol barliq o’zin o’zi sho’lkemlestiriwshi sistemalarda ha’reket etedi.
Keri baylanissiz sistemanin’ turaqhlig’i, basqariliwi ha’m izbe-iz rawajlamwi mu'mkin emes.
Ilimde toliq sebep, spetsifikaliq sebep, basli ha’m basli emes sebeplerdi bo’lip ko’rsetiwge boladi.Toliq sebep na’tiyjeni payda etiwshi barliq waqiya- lardin’jiynag’in an’latadi. Toliq sebepti a’dette a’piwayi qubihslarda aniqlaw mu’mkin. izertlew bolsa qubihstm’ o’zgeshe sebeplerinin’ mazmunin ashiwg’a bag’darlang’an boladi. O’zgeshe sebep dep na’tiyjcni keltirip shig’anwshi bir qatar o’z ara ta’sir etiwshi sha’rtlerdin’ jiynag’ina aytamiz. Basil sebep sebeplerdin’ barliq jiynag’imn’ ishinde sheshiwshi rolge iye sebepti an’latadi.
Sebep na’tiyjeni payda etiwi ushin belgili jag’daylardin’ bar boliwi talap etiledi. Jag’daylar dep berilgen qubihstm’ payda boliwi ushin za’ru’r bolg’an, biraq o’zliginen om keltirip shig’armaytug’in qubihslarg’a aytiladi. Jag’day- lardin’ xarakterinen berilgen sebeptin’ ha’reket etiw usili ha’m na’tiyjenin’ ta’biyati g’a’rezli boladi. Jag’daylardi o’zgertiw arqali sebeptin’ ha’reket etiw usihn ha’m na’tiyjenin’ xarakterin o’zgertiwimiz mu’mkin.
Sebepti siltawdan, yag’niy sebeptin’ ko’riniwine ta’sir etiwshi sirtqi tu’rt- kiden ajirata biliwimiz tiyis. Misali, qanday da bir ma’mleketke qaratilg’an quralli agressiyada a’skeriy ha’reketlerdi baslawg’a siltawdi tabadi..
Solay etip, qubilislardin’ sebeplerin izertlew ilimnin’ en’ a’hmiyetli ma’se- lelerinin’ biri bolip tabiladi. Biraq bul ma’selenin’ sheshiliwi bir qansha qiyin- shihqlar menen baylanisli. Birinshiden, ko’p sanli baylamslardin’ ishinen sebepli-na’tiyjeli baylanisti ko’rsetiw a’piwayi ma’sele emes, sebebi qubilislardin’ qa’legen izbe-izligi sebepli baylanis belgisin an’latpaydi. «Bunnan keyin» «sol sebepli» degen ma’nini bermeydi. Ekinshiden, ko’plegen qubihslar bir sebep emes, al bir neshe sebeplerdin’ na’tiyjesinde payda boladi, al bir sebep bolsa tek g’ana bir na’tiyjeni keltirip shig’armay, bir neshe na’tiyjelcrdi beriwi mu’mkin. U’shinshiden, sebepti amqlawdag’i qiyinshihq sebepti siltaw menen shatastinwda da ko’rinedi.
Za’ru’rlik ha’m tosinnanliq
Adam ta’repinen za’ru’rliktin’ aniqlaniwi sebepli-na’tiyjeli baylanisti tercn’nen biliw menen baylanisli. Praktikada qorshag’an ortaliqtag’i ashilip atirg’an sebepli-na’tiyjeli baylamslardi qollamw arqali adamlar, eger sebep, qanday da bir o’z ara ta’sir bar bolsa, onda og’an sa’ykes o’zgeristin’, yag’niy na’tiyjenin’ payda bolatug’inlig’in amqladi. Bul jag’day za’ru’rliktin’ sebepli- na’tiyjeli baylanistin’ qa’siyeti sipatinda alip qarahwina alip keldi.
Keyin ala biliwdin’ rawajlamwi menen za’ru’rlik tu’siniginin’ mazmum ken’eyedi. Za’ru’rli baylamslar retinde tek g’ana sebepli-na’tiyjeli baylanislar alip qaralmastan, al belgili jag’daylarda payda bolatug’in qa’legen baylanis ha’m qatnaslar, ta’repler, qa’siyetler alip qaraladi. Za’ru’rlik dep ishki, en’ a'hmiyetli qa'siyetlerden, berilgen qubilislardin' o’z ara qatnaslannan so’zsiz kelip shig’atug’in qubilislardin’ rawajlaniwina aytamiz. Tosmnanliq dcp o'zinin’ jasaw sebebine basqa da iyelik etetug’in, sirtqi jag’daylar menen amqlanatug’in qubilis ha’m baylamslarg’a aytamiz. Usig’an baylamsli ol berilgen jag’daylarda boliwi da, bolmawi da mu’mkin. Eger tosmnanliq o’zinin’ sebebin basqada - ha’r qiyli sebepli-na’tiyjeli baylamslardin' kesilispesindc ko’rse, al za’ru’rlik sebepti o’zinde ahp ju’redi.
Za’ru’rlik ha’m tosmnanhqtin’ dialektikasi tosmnanliqtin’ za’ru’rliktin’ ko’riniw formasi retinde ha’reket etiwi menen baylamsli. Tosmnanliq za’ru’r­liktin’ tohqtiriwshist sipatinda ahp qaraladi. Usig’an baylamsli tosmnanliq za’ru’rliktin’ ishinde de o’mir su’redi. Ne sebepten za’ru’rlik tosmnanliq tu’rin­de ko’riniskc iye boladi? Uliwmahq tek g’ana jekkclikte ko’rinedi, al jekkeliktin’ qa’li plesiwine sheksiz ko’p jag’daylar qatnasadi, og’an qaytalanbawshiliq mo’rin basadi. Tosmnanliq za’ru’rli protsestin’ rawajlamw jolina ta’sirin tiygizedi. Om yaki tezletedi, yaki pa’seytedi ha’m o’zi za’ru’rlikke aylanadi.
Tosmnanliq za’ru’rlik penen ko’p tu’rli baylanista boladi, sol sebepli za’ru’rlik tosmnanliq formasinda ko’rinedi, tosmnanliq ha’m za’ru’rlik arasindag’i baylams hesh qashan jabiq xarakterge iye bolmaydi. Biraq, rawajlamwdin’ bash bag’dann tek g’ana za’ru’rlik amqlaydi.
Mu’mkinshilik ha’m haqiyqathq
Adam predmetlerdin’ ha’m protseslerdin’ tiykarm biliwge umtiliw arqah olardin’ tariyxin izcrtlep baslaydi. Olardm’ tiykarm bilip, adam keleshekti ko’riw uqiphhg’ina iye boladi, sebebi barliq o’zgeriw ha’m rawajlamw protses- lerinin’ uhwma belgisi retinde keleshektin’ bu’gingi ku’n menen amqlamwi, ele payda bolmag’an qubilislardin’ o’mir su’rip atirg’an qubihslar menen belgileniwi alip qaraladi. Obektiv o’mir su’riwshi ha’m solardin’ tiykarinda payda boliwshi qubihslar arasmdag’t o’z ara baylamstin’ bir ta’repi haqiyqathq ha’m mu’mkinshilik kategoriyalarinin’ baylanisinda o’z sa’wlesin tabadi. Mu’mkinshilik kategoriyasi qubilislardin’ rawajlamwinm’, ha’rekctinin’ qanday da bir haqiyqathqqa ta’n tendentsiya yaki da’slcpki sha’rt tu’rinde o’mir su’riw basqishm sa’wlelendiredi. Sol sebepli mu’mkinshilik ha’zirgidegi keleshekti, berilgen sapali aniqhqtag’i ele joqti, biraq waqittin’ o’tiwi menen belgili jag’daylarda payda bolip, haqiyqathqqa aylaniwshi tendentsiyam an’latadi. Haqiyqathq bolsa iske asqan mu’mkinshilikti ha’m jan’a mu’mkin- shiliklerdin’ qa’liplesiw tiykann beredi. Haqiyqathq du’nyanm’ barliq real ku’shlerinin’ ha’reketinin’juwmag’in an’latadi. Og'an ta’biyat, tariyx, adam, onin’ aqili, materialliq ha’m ruwxiy ma’deniyat, bizdi qorshag’an ortaliq kiredi. Haqiyqathq tu’sinigi qanday da bir sapamn’ tohq ko’riniw ma’nisin an’latadi. Obekttin’ qa’legen o’zgerisi mu’mkinshilikten haqiyqathqqa o’tiw bolip tabiladi. Mu’mkinshiliktin’ bolmisi o’zgeris, rawajlaniw menen baylanisii boladi. Mu’mkinshilik waqitta haqiyqatliqtan aldin keledi. Biraq, haqiyqatliq o’tken rawajlamwdin’ na’tiyjesi retinde keyingi rawajlamwdin’ tiykarg'i punktin an’la­tadi. Mu’mkinshilik berilgen haqiyqatliqta payda boladi ha’m jan’a haqiyqathqta iske asadi.
Obekttin’ rawajlaniw barisindag’i ha’r qiyh bag’darlardi sa'wlelendiriwshi jasirin tendentsiyalar retinde mu’mkinshilik haqiyqatliqti keleshek ko’zqara- sinan sipatlaydi. Mu’mkinshilik haqiyqathqqa o’tiwi ushin eki faktordin’ boliwi sha’rt: belgili nizamnm’ ha’reket etiwi ha’m tiyisli jag’daylardin’ boliwi. Qa’legen sistema o’zinde ko’p mu’mkinshilikti ahp ju’redi (iske asinwg’a sahstirg’anda). Mu’mkinshiliktin’ progressiv, regressiv, real, formal, abstrakt, konkret tu’rlerin bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Progressiv ha’m regressiv mu’mkinshilikler ja’miyettin’ izbe-iz rawajlaniw tendentsiyasin yaki go’nege qaytiw, degradatsiyalamw tendentsiyasin an’latadi. Sistemamn’ mzamli rawajlamwi, onin’ za’ru’rli baylamslan ha’m qatnaslan menen payda etilgen mu’mkinshiliklerdi real mu’mkinshilikler dep ataymiz. Formal mu’mkinshilikler za’ru’rliktin’ tohqtinwshisi sipatindag’i tosinnanhqqa tiykarlanadi.
Barliq mu’mkinshilikler belgili bir konkret jag’daylarda payda boladi ha’m rawajlanadi. Bul jag’daylar menen baylanista abstrakt ha’m konkret mu’m­kinshiliklerdi bo’lip ko’rsetiwge boladi.Abstrakt mu’mkinshiliktin’ tiykarg’i ha’m uliwma belgisi sipatinda haqiyqathqta onm’ iske asiwi ushm jetkilikli jag’daylardin’ ha’m faktorlardin’ bolmawi ahp qaralsa, al konkret mu’mkin- shilikte bunday jag’daylardm’ jetkilikli boliwi diqqatqa alinadi.
Abstrakt ha’m konkret mu’mkinshiliklerdin’ arasindag’i qarsihq sahstirmah boladi, sebebi qa’legen mu’mkinshilik o’zinin’ o’mir su’riwin abstrakt tu’rde baslaydi, al konkret tu’rde, eger jetkilikli ha’m za’ru’rli jag’daylardin’jiynag’i ja’mlense, iske asadi.
Mu’mkinshiliktin’ iske asiwi menen itimalhhq problemasi tikkeley bayla- nista ahp qaraladi. itimalhhqtin’ tiykarg’i mazmuni mu’mkinshiliktin’ haqiy­qathqqa qatnasi menen baylanisii. Qa’legen mu’mkinshilik haqiyqathqta qa’liplesken jag’daylar menen tiykarlamwdin’ belgili da’rejesine iye. Sol sebepli jag’daylardm’ qanday da bir konkret jiynag’inda qa’legen mu’mkinshilik o’zinin’ iske asiw perspcktivalanna iye. Basqasha aytqanda, iske asiwinin’ belgili itimalhhg’i menen xarakterlenedi. Uliwma o’zgeriwshilik mu’mkinshilikti tiykarlawdag’i absolyut turaqhhqtin’joq ekenligin belgilcydi. Al haqiyqatliqtin’ o’zgeriwi bir mu’mkinshiliklerdin’ iske asiwina ta’sir etiwshi ha’m olardin’ itimalhhg’in ku’sheytetug’in faktorlar saninin’ ko’beyiw protsesin ha’m sol waqitta basqa mu’mkinshiliklerdin’ iske asiw itimalhhg’in pa’seytetug’in protsesti an’latadi. Usig’an baylanisii filosofiyada itimalhhqti jag’daylardin’ qanday da bir kompleksinde mu’mkinshiliktin’ iske asiwinin’ sanli sipatlamasi dep aniqlawg’a boladi. itimalhhq qubihslar ko’pliginin’ qa’siyetin beredi.
O’tken paragrafta kategoriyalar logikaliq-gnoseologiyaliq funktsiyada biliw obektinin’ formalan ha'm basqishlan sipatinda berildi. Haqiyqathqtin’ belgili ta’replerin ha’m baylamslarm sipatlay otirip, filosofiyaliq kategoriyalar du’nya­nin’ uliwma ko’rinisin do’retiwshi tu’siniklerdi an’latatug’inhg’m ko’rdik.
Filosofiya tariyxinda ha’m bu’gingi ku’nde du’nyanm’ ha’r qiyli ko’rinisleri o’mir su’rmekte, olardin’ ayirmashihg’i tek g’ana du’nya haqqinda bilimlerdin’ rawajlamwi, konkret ilimlerdegi asluhwlar menen baylanisli bolip qoymastan, al olar belgili filosofiyaliq kontseptsiyalardin’ printsi pleri menen aniqlanadi. Olardin’ tiykarg’i printsi pleri retinde a’yyemgi da’wirde qa’liplesken metafizika ha’m dialektikam, jigirmalanshi a’sirdin’ aqirg’i on jillig’inda payda bolg’an sincrgetikani alip qarawimizg’a boladi.
Metafizika (grek so’zi bolip, «fizikadan keyingi» degendi an’latadi) b.e.sh. I a’sirde Aristoteldin’ bolmistin’ uliwma ma’seleleri sa’wlelengen miynetlerin belgilew ushin qollamladi. Aristoteldin’ o’zi bolsa bul ta’liymatti «birinshi filosofiya» dep ataydi. Antikahq da’wirden baslap, ayirim jag’daylarda bu’gingi ku’nde de metafizika termini filosofiyamn’ sinonimi retinde qollamladi ha’m qollamlmaqta.
Ta’biyatti izertlew metodi sipatinda metafizika Jan’a zaman iliminde qa’liplesedi. Ol ta’biyatti quram (sostav) bo’leklerge bo’lip, olardin’ ha’r birin dara jag’dayda, olardi o’zgcrissiz ha’m rawajlamwsiz u’yreniwdi an’latti. Ta’biyatti izertlewge bunday qatnas tariyxiy utisqa iye boldi, sebebi na’rselerdi olardin’ o’z ara baylamsta qarahwman aldin, o’zlerin biliwimiz kerek boldi. Metafizikag’a baylanisli Jan’a zaman ta’biyattamw ilimlcri belgili da’rejede tabislarg’a eristi. Bug’an qosimsha metafizika uliwma filosofiyaliq kontseptsiya ha’m biliwdin’ universal metodi sipatinda alip qaraldi. Du’nyanin’ statikaliq ko’rinisi qa’liplesti. Ol boyinsha bolmis ha’m omn’ ko’p tu’rli formalan turaqli, o’zgermeytug’in halda berildi. Ken’islik ha’m waqit, misali, materiyadan ha’m bir birinen g’a’rezsiz jasaytug’m o’z betinshe substantsiyalar, denelcrdin’ o’mir su’riwinin’ sirtqi jag’daylan retinde tu’sindirildi.
Du’nya haqqinda bilimnin’ rawajlamwi, ta’biyattaniw ilimlerindegi ashiliwlar du’nyag’a metafizikahq ko’zqarastin’ sheklengenligin ko’rsetti. Metafizika ko’plegen ilimpazlar, filosoflar ta’repinen a’shkaralamp baslanadi. XIX a’sirdin’ ekinshi yanminda go’ne, klassikahq metafizika o’zinin’ jan’a formasina— neometafizikag’a ornin beredi, ol rawajlamwdi biykarlamaydi, om sapali o’zgerislerge alip kelmeytug’in taza tu’rindegi sanli evolyutsiyaliq o’zgerisler yaki evolyutsiyaliq protsesler menen tayarlanbaytug’m tek g’ana sapali, sekirmeli o’zgerisler yaki aylams (krugovorot) retinde alip qaraydi. Olar rawajlaniwdin’ bir formasin absolyutlestiriw, al basqalarm esapqa almaw arqali ta’biyattag’i ha’m ja’miyettegi ko’plegen qubilis ha’m protseslerdi tu’sindiriw uqiplihg’ina
iye bolmadi, bir ta’replilik penen sheklendi. Filosofiyada rawajlaniwdin’ dialektikahq kontseptsiyasi qa’liplese baslaydi ha’m du’nyanm' dinamikahq ko’rinisi tu’sindiriledi.
Dialektika universal baylamslar, o'zgerisler, rawajlamw haqqinda ta'limat sipatinda. Ne ushm dialektika uhwma baylams ha’m rawajlamw haqqinda ta’limat dcp ataladi? Ne ushm joqanda keltirilgendey dialektika du’nyanin’ materialliq birligi ha’m ha’reketi haqqmdag’i ta’limat degen mazmun menen sheklenbeymiz? Dialektika nizamlari qalay uhwma baylams ha’m rawajlamwdi an’latadi? Birinshi qoyilg’an soraw uliwma bolip, ol o’zine basqalarin boysindiradi ha’m olar arqali ma’nisi ashiladi.
Birinshi eki sorawdin’ mazmunm ashiw filosofiya tariyxindag’i teren’ qarama-qarsihqti ko’rsetedi. Metafizikaliq ta’limat du’nyanm’ materialliq birligin moyinlay otirip, na’rselerdin’ uliwmahq baylanisin tu’sinbedi, sheksiz du’nyag’a ha’reket etiwshi materiyanin’ konkret formalannm’ dara mzamlarin qollandi. Na’tiyjede sheksiz du’nya sheklengen nizamlarg’aboysinadi. Bolmistin’ en’ uliwmahq mzamlarin ashiw talabi kelip shig’adi. Ekinshi ta’repten,Gegel filosofiyasinda bolmistin’ uliwmahq baylamsi ha’m uliwmahq nizamlari moyin- lanadi, biraq olar du’nyanm’ materialliq birligin biykarlaw tiykarinda tu’sindi­rildi. Bul qarama-qarsihqti qalay sheshiw mu’mkin edi? Du’nyam materialliq tu’sindiriw bolmistin’ uliwmahq nizamlannm’ ilimiy tu’sindirmesin talap etti.
ilimiy dialektikamn’ mzamlanmn’ ashiliwi na’rselerdin’ en’ uliwmahq baylamslarm ashiwdi an’latti. Onin’ logikahq sxemasm to’mendegishe tu’rde beriwge boladi:
Dialektika baylams haqqinda ta’limat sipatinda —> o’z ara ta’sir etiw, baylams, ha’reket, qatnas -»baylamstin’ uliwmahg’i ha’m baylanisti beriwdin’ sheklengen tezligi -» baylamslar tu’rleri —> mzam baylams tu’ri sipatinda.
Sxemadan ko’rip turg’ammizday, baylams tu’sinigi dialektikahq jaqtan o’z ara ta’sir ctisiw, ha’reket, qatnas tu’siniklcri arqali ashiliwi kerek. O’z ara ta’sir o’z ishine eki ta’repti qamtiydi: o’z ara ta’sir etisiwshi na’rselerdin’ o’z ara g’a’rezliligi ha’m olardm’ o’z ara o’zgeriwi. Bul ta’replerdin’ qaysisi na’rselerdin’ o’z ara baylanisin beredi? Egerde o’z ara o’zgeristi esapqa alsaq, onda ol qa’legen o’zgeristi an’latatug’in ha’reketti beredi. Solay etip, baylams o’z ara ta’sir etiwshi na’rselerdin’ o’z ara g’a’rezliligin an’latadi.
Qatnas tu’sinigi o’z ishine na’rselerdin’ o’z ara baylanisin ha’m ayinm- lang’an (obosoblennost) jasawin an’latadi. Usilayinsha baylamstin’jan’a qm— onin’ qarama-qarsi ta’repi—na’rselerdin’ o’z betinshe o’mir su’riwi ashiladi. Yag’niy qatnastin’ eki tu’rin bo’lip ko’rsetiwge boladi.Birinshiden,eki (yaki bir neshc) qubilis bir birine sonday qatnasta boliwi mu’mkin, birewinin’ o’mir su’riwi yaki o’zgeriwi basqasmin’ o’mir su’riwin yaki o’zgeriwin talap etpeydi. Bunday qatnas bo’lekleniw (izolirovannost) qatnasi dcp ataladi. Misali, Jerdin’ sutkadag’i aylamw rejimi adamzat ja’miyetinin’ siyasiy sho’lkeminin’

155

o’zgesheliklerin amqlamaydi. Olardin’ arasinda bo’lekleniw (izolyatsiyalang’an) qatnasi bar. Ekinshiden, qubihslardin’ birewindegi o’zgeris ekinshisindegi o’zgcristin’ sha'rtin payda ctiwi mu’mkin. Bunday qatnas baylams qatnasi dep ataladi. Misali, Jerdin’ aylaniwi ha’m qulawshi denenin’ vertikalhq awisiwi bir biri menen baylams qatnasinda boladi.

Egerde birinshi qubihstin’ o'mir su’riwi ha’m o’zgerisi ekinshi qubihstin’ o’mir su’riwinin’ yaki o’zgeriwinin’ sha’rti xizmctin tek g’ana atqarip qoymay, al ekinshi qubihstin’ o'mir su’riwi yaki o’zgerisi birinshi qubihstin’ o’zgerisine ahp kelse, onda bunday qatnas o’z ara baylams qatnasin an’latadi.
Solay etip, dialektikamn’ tiykarg’i printsi pleri retinde uhwmahq baylams, rawajlaniw ha’m qarsthq printsi pleri ahp qaraladi.
Sinergetika. Keyingi jigirma jilhq ishinde matematika, kibernetika, ximiya, biofizika ha’m basqa da ilimler tarawlarindag’i ashiliwlar tiykarmda distsiplinalararahq ilimiy izertlewlerdin’jan’a bag’dan—sinergetika (grekso’zi, «kelisip birge ha'reket etiwshi» degendi an’latadi) qa’li plcsedi. Onin’tiykarg’i ideyalari i.Prigojinnin’ basshihg’indag’i belgiyah mekteptin’ ilimpazlarmin’ miynetlerinde, Xaken basqarg’an nemets mektebi ilimpazlarmin’ miynetlerinde, Rossiyah alimlar—A.Samarskiy, S.Kurdyumov, N.Moiseev h.b. miynetlerinde ken’nen o’z sa’wlesin tapti.
Sinergetika ashiq siziqli emes sistemalardin’ o’zin sho’lkemlestiriw protseslerindegi uliwma mzamlardi izertleydi. Sistema, eger qorshag’an ortahq penen u’zliksiz o’z ara ta’sirde bolsa, onin’ menen zat, energiya, informatsiya almasiwlarin iske asirsa, onda ol ashiq dep ataladi. Qa’legen janli ha'm jansiz ta’biyattin’ ashiq sistemasinda (fizikahq o’z ara ta’sir etisiwler, ximiyahq reaktsiyalar, tiri kletka, organizm, ja’miyet) o’zin sho’lkcmlestiriw, yag’niy ishki sebepler menen amqlanatug’in sho’lkemlesiwler protsesleri bolip o’tedi. Qorshag’an ortahq penen o’z ara ta’sir etiw na’tiyjesinde turaqli sistema belgili jag’daylarda ten’sizlik halatina sa’ykes keliwshi dinamikahq rejimge o’tedi. Sistema turaqsiz bolip, ten’sizlik halattan tosinnan awisiwlarg’a, tisqan ketiwge, yag’niy fluktatsiyag’a ushiraydi (fluktatsiya—latin so’zi, so’zbc-so’z awdarmasi «terbelis» degendi an’latadi). Fluktatsiyanin’ ku’sheyiwi strukturam ldiratadi, om o’zgerislerge ahp keledi, na’tiyjede barliq sistemanin’ o’zgeriske ushirawin ta’miyinleydi. Jan’a turaqli strukturamn’ qa’liplesiwi sistemanin’ evolyutsiya jollannin’ ajirasiw noqatlan arqali, yag’niy bifurkatsiya noqatlari (latin so’zi, «ekige bo’liniw» degendi an’latadi) arqali o’tedi. Tosinnan bolg’an awisiwlar, fluktatsiyalar rawajlamwdin’ siziqli emes protscsine ahp keledi, protses mu’mkin bolg’an ko’p jollardin’ birewi arqali iske asinladi, mu’mkin bolg’an ko’p strukturalardin’ birewin qa'liplestiredi.
Solay etip, jan’a turaqli sistema turaqsizhqtan,ten’sizlikten tosinnan- hqlardm’ ha’reketi na’tiyjesinde payda boladi. Turaqsizhq turaqhhqti payda etedi, xaostan ta’rtiplilikkelip shig’adi. Sistema o’zin sho’lkemlestiredi.
Aslnq siziqli cmes sistemalarda tosinnanhq u’lken a’hmiyetke iye. Ol sistemanin’ o’zin-o’zi sho’lkemlestiriw protscsine sheshiwshi da’rejede ta'sirin tiygizedi, onin’ rawajlaniw bag’dann, jan’a strukturamn’ qa’li plesiwin amqlaydi. Tosinnanhq siziqli cmes, ko'p varianth rawajlamwdin’ a’hmiyetli qa'siyetin beredi, evolyutsiyamn’ mu’mkinshilikke iye ko’plegcn bag'darlarin ashadi. Ol tek g’ana za’ru’rliktin’ ko’riniw formasi bolip qoymastan, al belgili jag’daylarda sistemanin’ teren’ o’zgerislerinin’ sebebi retinde de, onm’jan’a sapali halatqa o’tiw protsesi retinde de ahp qaraladi. Tosinnan bolg’an qubihslar ta’repinen shaqinlg’an ta’biyat ha’m ja’miycttegi kataklizmalar ha’m keyin ala olardin’ strukturalarmin’ o’zin sho’lkemlestiriwi tosinnanhq tiykarmda za’ru’rliktin’ qa’li plesiwine misal bola aladi.
Sinergetika dialektikamn’ qag’iydalarm tohqtiradi ha’m konkretlestircdi, o’zin-o’zi rawajlandinw (samorazvitie), ta’rtip, ta’rtipsizlik, turaqhhq, turaq­sizhq degen tu’siniklcrdin’ mazmumn jan’asha tu’rdc tu’sindiredi. Rawajlaniw za’ru’rlik penen baylamsqan bir siziqli, bir ta’repleme bag’darlang’an protses sipatinda tu’sindirilmeydi, al ol tosinnanhq penen amqlanatug’in, o’zindc ko'plegcn jollardan bir joldi tan’law mu’mkinshiligine iye protses sipatinda alip qaraladi. Ta’rtipsizlik, turaqsizhq, xaos, sinergetika ko’zqarasinan, evolyutsiyamn’ magistral jol man awisiwdi an’latatug’in, buziwshiliq, destmktivlik xarakterge iye mazmundi bermeydi, al onin’ za’ru’rli basqislu, jan’a, quramaliraq strukturalardin’ sho’lkemlesiwine ahp keliwshi konstruktiv baslama retinde o’mir su’redi.
Qa’legcn ashiq sistemalar ushin uhwmahqqa iye bolg’an strukturalardin’, o’zin sho’lkemlestiriw protscslerinin’, rawajlaniw basqishlarin, tosinnanhqtm’ rolin izcrtley otirip, sinergetika globalliq evolyutsiyamn’, a’lemnin’ evolyutsiyasimn’ universal kontseptsiyasin do’retiwge jag’day tuwg’izadi. 01 ko’plegen ilimlerdin’ izertlewlerinin’ na’tiyjelerin birlestiredi, izertlewdin’ uliwma paradigmasin qa’liplestiredi, ta’biyiy-ilimiy bazani filosofiyaliq uliwmalastiriwg’a mu’mkinshilik jaratadi, rawajlamwdin’ dialektikahq kontseptsiyasin teren’lestiredi, bayitadi.
Sinergetika ta’repinen ashilg’an nizamhqlardin’ a’hmiyeti sonnan ibarat, egcr sistemalar o’zin sho’lkemlestiriwdin’ ishki protsesleri menen kclisimge kelse, onda quramali o’zin sho’Ikemlestiriwshi sistemalardi basqariw elfektivlilikkc iye boladi. Ha’tteki sistemag’a ha’lsiz kelisimge iye ta’sir kelisimsiz, biraq ku’shli ta’sir menen salistirg’anda da efiektivlilikke iye boladi. Misali, adamnin’ ta’biyatqa ta'siri, onin’ u’stinen u’stemlikke iye boliwi, bizge ma lim bolg’anmday, adamzat o’mirin qa’wip astina qoyiwshi protseslerge ahp keldi. Sinergetika ko’zqarasman, ta’biyatqa u’stemlik etpewimiz kerek, al onin' menen kelisim filosofiyasma tiykarlamp jasawinnz tiyis. Usinday bag’darda sotsialhq protseslerge de, ekonomikag’a da, siyasat, ma’deniyatqa da ta’sir etiwimiz tiyis.
Nizam ideyasi. Du’nyani biliw du’nyada qanday da bir ta’rtiptin’ bar ekenligin bizge ko’rsetedi. Du’nyadag’i barliq na’rse, elementar bo’lekshclerden baslap kosmosliq sistemalarg’a shekem belgili bir ta’itipkc boysinadi.Nizam ha’mmc waqitta na’rseler arasindag’i baylanisti, na’rsenin’ ishindegi elementler, na’rselerdin’ ha’m bir na’rsenin’ qa’siyetleri arasindag’i baylanisti sa’wlelendiredi. Biraq, qa’legen baylanisti mzam dep alip qarawg’a bolmaydi. Baylanis tosinnan ha’m za’ru'rli boliwi mu’mkin. Nizam na’rselcrdin’ za’ru’rli, turaqli, qaytalanatug’in, a’hmiyetli qatnaslan ha’m baylanislann an’latadi. 01 belgili qubilislardin’ rawajlamw tendentsiyasin, ta’itibin, izbe-izligin ko’rsetedi.
Dinamikaliq ha’m statistikahq nizamlardi bo’lip ko’rsetiwge boladi. Dinamikaliq mzam sistemanin’ baslang’ish halati omn’ keyingi halatin amqlaytug’in sebepli baylanis formasin an’latadi. Olar qurainalihqtm’ ha’r qiyli da’rejesin beriwi mu’mkin. Olar uliwma qubilislarg’a da, olardin’ ha’r birine de qollamladi.
ilim ayirim sistemalardin’ individual komponentlerinin’ minez-qulqin aldinnan boljaw mu’mkinshiligine iye emes, biraq pu’tinnin’ minez-qulqin amq aytiw mu’mkinshiligine iye. individualdin’ minez-qulqindag’i tosinnanliq pu’tin sipatindag’i tirinin’ mzamliqlanna boysinadi. Statistikahq mzamlar pu’tinnin’ ha’r bir bo’legin emes, al qubihslar massasin bir pu’tin sipatinda tu’sindiredi.
Du’nyada ha’reket etiwshi mzamlardin’ mazmunin ashiw arqali keleshekti biliwge boladi, teoriyanin’ praktikag’a engiziliwi iske asinladi. Adamnin’ qorshag’an ortaliqtan u’stemlikke iye boliwi omn’ nizamlann biliwdin’ teren’ligi ha’m ko’lemi menen o’lshenedi.
Sapa ha’m salt. San o’zgerislerinen sapa o’zgerislerine o’z ara o’tiw mzami. Qa’legen na’rse omn’ basqa na’rseler menen uqsashg’in yaki ayirmashihg’m ko’rsetiwshi ko’plegen esapsiz qa’siyetlerge iye. Na’rselerge tiyisli qa’siyetler na’rsenin’ eki ta’repten sipatin ko’rsetedi: birinshiden, na’rsenin’ neni an’latatug’inhg’in belgileydi, ekinshiden, onm’ mug’danna diqqat awdaradi. Solay etip, qa’siyet na’rsenin’, predmettin’ ta’repi bolip, onin’ basqa predmetlerden ayirmashilig’in yaki uqsashg’in amqlaydi ha’m olar menen o’z ara ta’sir etisiwde ko’rinedi.
Na’rsenin’ ne ekenligin ko’rsetiwshi qa’siyetlerdin’jiynag’i omn’ sapasin beredi. Sapa na’rsenin’ tikkeley amqhqqa iye boliwin ko’rsetedi. Na’rsenin’ mug’danna, razmerine sipatlama beriwshi qa’siyetlerdin’ jiynag’i san dep ataladi. Eger qa’siyet na’rseni qanday da bir ta’repten sipatlasa, sapa na’rseni qanday da bir pu’tinlik sipatinda ha’r ta’repten analizleydi. Sandi biliw eki bag’darda rawajlandinladi: u’zlikli, diskretlik san ha’m qa’siyetlerdin’ ko’riniw da’rejesin sa’wlelendiriwshi u’zliksiz san.
Sapa salistirmali tu’rde tinishliq penen baylanisli bolip, ol belgili turaqliliqqa iye boladi, al san bolsa absolyut ha'reket penen baylanisli bolip, u’zliksiz o’zgerip otiradi. Biraq, sanli ta'replerdin’ o’zgerip otinwi belgili shegarag’a iye boladi. Anaw yaki minaw deneni u’lkeytiwge yaki kishireytiwge boladi, biraq ol sheksiz dawam etiwi mu’mkin emes. Misali, qa’legen material ha’r qiyli ta’sirlerge shidam beriwi mu’mkin, biraq belgilengen shegarag’a shekem shidam beredi,eger bul shegaradan o’tip ketsek,material buziladi.
Bul berilgen sapa ramkasinda mu’mkinshilikke iye bolg’an sanli o’zgerislerdin’ shegaralann o’lshem dep ataymiz. Qa’legen predmet belgilengen o’lshemge iye, bul o’lshemde berilgen sapa menen berilgen sannin’ birligi o’z sa’wlesin tabadi. Misali, suwdin’ suyiqhq halindag’i o’lshemi normal basim jag’dayinda Tselsiyada 0 gradustan—100 gradus aralig’indag’i temperaturahq shegaralarda sa’wlelenedi. Egerde to’mendegi shek buzilsa, onda suw muzg’a aylanadi, al t’emperatura joqandag’i shegaradan o’tip ketse, onda suyiqhq parg’a aylanadi.
O’lshemnin’ shegaralan to’men da’rejedegi amqhqqa iye boliwi da mu’mkin. Misali, amq tu’rde, aytayiq, bir kilometrge shekem atmosferamn’ qay jerde tamamlamp ha’m qay jerde planeta araliq ken’islik baslanatug’inhg’in aytiw mu’mkin emes. Jil ma’wsimlerinin’ shegaralan da amqhqqa iye emes. Bizler qay waqitta gu’zdin’ tamamlang’anlig’in ha’m qistin’ baslang’anlig’in ko’rsetetug’in ku’ndi yaki ha’pteni amq ayta almaymiz.
Solay etip, zatlardin’ sapasinin’ o’zgeriwi olarg’a sa’ykes sanli o’zgerisler menen, sanli o’zgerislerdin’ o’lshemnen shig’iwi menen aniqlanadi. Dialektikanm’ basqa mzamlan siyaqli san o’zgerislerinen sapa o’zgerislerine o’tiw mzami en’ uliwmahq mzam bolip, ol tek g’ana ta’biyatta ha’reket etip qoymay, al adamzat ja’miyetinde de ha’reket etedi.
Тек g’ana sanli o’zgerisler sapali o’zgerislerge o’tip g’ana qoymastan,al sapali o’zgerisler de,o’z gezeginde,jan’a sanli o’zgerislcrge o’tip otiradi. Yag’niy, tek g’ana san sapag’a o’tpey, al sapa da sang’a o’tedi. Misali, egerde selektsionerler o’simliklerdin’ jan’a sortlann ha’m haywanlardin’ jan’a na’sillerin (tuqimlarm) payda etse, onda olar o’z gezeginde jan’a sapam berip,al o’z gezeginde jan’a sapa basqasha sanli sipatlamalarg’a iye boladi.
Egerde bizler dara misallardan qubilislardin’ uzaq waqit aralig’inda rawajlamwin alip qarasaq, onda qubihslar sanli ha’m sapali o’zgerislerdin’ birligi, u’zliksizlik ha’m u’zilistin’ birligi sipatinda ha’reket etedi. Sanli o’zgerisler dep berilgen sapam saqlap qaliwshi o’zgerislerge aytamiz. Sol sebepli olar u’zliksiz boladi. Biraq, o’zgerislerdin’ u’zliksizligi erte me, kesh pe u’ziliske tu’siwine, bir sapamn’ ekinshi sapa menen almasiwina alip keledi. Jan’a sapa jan’a sanli o’zgerislerge baslama boladi. Usig’an tiykarlamp san o’zgerislerinen sapa o’zgerislerine o’z ara o’tiw mzami rawajlaniwdin’ mexanizmin aship beredi ha’m rawajlamw qalay iske asatug’inlig’m ko’rsetedi.
Sanli o’zgerislerdin’ sapali o’zgerislerge o’tiwi sekiriw ja’rdeminde iske asinladi. Berilgen na’rsenin’ sanli o’zgerislerinin’ izbe-iz sekiriwi, jan’a sapag’a
alip keledi. Sekiriw dep sanli o’zgerislerdin' sapali o'zgerislerge o’tivv protsesin, yag’niy go'ne sapadan jan’a sapag’a o’liw protsesin aytamiz. Sekiriw tu’siniginde u’zliksizliktin’ u’ziliwi diqqatqa ahnadi.
Obektiv haqiyqatliqtag’i sapali ko’p tu’rli o’mir su’rip atirg’an na’rseler, qubihslar sekiriwlerdin’ ko’p tu’rliligin amqlaydi. Biraq sekiriwlerdin’ barliq tu’rlerin ja’mlep, olardi eki tu’rge ahp kcliwge boladi. Birinshisi, janliw tu’rinde iske asatug’m sekiriwler dep, al ekinshisi, bir sapanm’ ekinshi sapag’a a’ste- aqirmhq penen o’tiwi tu’rinde bolatug’in sekiriw dep ataladi. Sekiriwdin’ tu’ri o’lshemnin’ xarakterinen (onin’ ko’p yamasa az da'rcjcde amqhqqa iye bohwman), sirtqi jag’daylardan g’a’rezli boladi. Egerde predmettin’ sapasi qatan’ tu’rde amq san menen baylamsli bolsa (misali, ximiyahq yaki ko’plegen fizikahq protsesler), onda sapantn’ o’zgeriwi a’ste-aqirm sanli o’zgerisierdi toplaw jolt menen iske aspaydt, al ol birden go’ne sapam joq etip, jan’a sapam payda etiw joh menen iske asadi. Bul jag’dayda sanli ha’m sapali o’zgerisler bir waqitta iske asiwi mu’mkin. Misali, ximiyahq aylamslarda molekuladag’i atomlardin’ sanimn’ o’zgeriwi sol waqittin’ o’zinde na’rsenin’ sapali o’zgerisin de an’Iatadi.
Egerde predmettin’ o’lshemi ha’r qiyli sanli sipatlamalarg’a iye bolsa, onda sapali o’zgeris sanli o’zgerislerdin’ izbe-iz aldinnan toplamwinan keyin payda boladi. Bul jag’dayda da sekiriw go’nenin’ birden joq boliwi ha’m jan’amn’ payda boliwi menen iske asinhwi da mu’mkin. Sekiriwdin’ bunday tipine misal retinde na’rselerdin’ bir agregatliq haldan basqasma o’tiwin ahp qarawimizg’a boladi.
Jan’a sapanm’ tez waqit ishinde birden go’ne sapam joq etiwi ha’m jan’am payda etiwi na’tiyjesinde ju’zege keliwin ta’miyinlewshi sekiriwler jarihw- sekiriwler dep ataladi.
Egerde predmettin’ o’lshemi onsha amq bolmasa, o’lshemnin’ shegarasinan shig’iw protsesi, yag’niy sekiriw protsesi ken’islikte ha’m waqitta jeterli da’rejede amqhqqa iye bolmaydi. Misali, qistin’ ba’ha’rge aylamw protsesi izbe-iz bolip o’tedi. But qistin’ ha’m jazdin’ shegaralannm’ obektivlik to’men da’rejedegi amqhqqa iye boliwi menen baylamsli. Bul sekiriwde bir sapadan ekinshi sapag’a o’tiw a’ste-aqirinhq penen iske asinladi.Sekiriwdin’ bul tipi izbe-iz sekiriw dcp ataladi. Solay etip,janliw tu’rindcgi sekiriw izbe-iz o’zgcrisler tu’rindc bolatug’in sckiriwden qisqa waqitta iske asinhwi menen ajirahp turadi. A’lbette, janliw tu’rindegi sekiriwdin' qisqa waqitlig’i sahstirmahhqqa iye. Ko’plegen ximiyahq yaki fizikahq protseslerde janliw sekund ishinde iske asinhwi mu’mkin, al ja’miyetlik qubihslarda janliw tu’rindegi sekiriw aylardi ha’m jillardi o’z ishine qamtiwi mu’mkin. Bug'an misal retinde adamzat tariyxindag’i revolyutsiyalardi ahp qarasaq boladi.
izbe-iz sanli o’zgerisler tu’rindegi sekiriw izbe-iz bolatug’in sanli o’zgerislerden panqlanadi. Sekiriw onnan aldm bolatug’in sanli o’zgerislerge salistirg'anda az waqit dawarn etedi. Sekiriw go’ne sapadan taza sapag’a o’tiw bolsa. al sanli o'zgcrisier barliq waqitta go’ne sapanm’ shegarasinda iske asinladi. Sanli o’zgerisler u’zliksiz o’zgcrisier bolsa, al sekiriw izbe-izliliktin’, u’zliksizliktin’ u’ziliwin an’latadi.
Sekiriw sanli o’zgerislerdin’ o’lshemnin’ sheginen slug’iwi menen baslanadi. Egerde o’lshem amq bolsa, onda shekten slng’iwdi amqlaw an’sat boladi. Misali, atomliq vodorod, vodorodtin’ eki atominm’ birigiwi o’lshemnin’ sheginen shig’ip, molekulyar vodorodtin’ payda boliwin an’latadi. Eger o’lshem amqhqqa iye bolmasa, onda sekiriwdin’ de baslamw momenti amq bolmaydi. Bug’an misal retinde qis ma’wsiminen ba’ha’r ma’wsimine o’tiwdi alip qarasaq boladi. Biraq bul jerde de sekiriwdin’ baslaniwi go’ne sapanm’ jan’a sapag’a aylamwmin’ baslaniwin beredi, al onin’ tamamlamwi bul protsestin’ tamamlaniwi menen belgilenedi. Solay etip,sekiriw da’wiri na’rsenin’ bir sapam joyitip baslawi, biraq ele jan’a sapag’a tohg’i menen iyelik etpewi waqtin an’latadi.
Sanli ha’m sapali o’zgerisler arasindag’i ayirmashihq, a’lbette, absolyut emes. Birqatnasta sanli o’zgeris bolg’an mazmun, yag'my na’rsenin’ sapasina tiyisli emes mazmun, basqa qatnasta sapali o’zgeris boliwi mu’mkin. Sanli yaki sapali o’zgerisler ekenligin amqlaw ushm, qanday sapa haqqinda pikir ju’rgizip atirg’animizdi biliwimiz tiyis. Misali, eger bizler ta’biyattin’ rawajlamwin alip qaraytug’in bolsaq, onda ha’reket etiwshi materiyanin’ bir formasinan ekinshi formasina o’tiw sapali o’zgeris bolip, al bul formalardin’ ishindegi o’zgerisler sanli o’zgerislerdi beredi. Bug’an qosimsha ha’reket etiwshi materiyanin’ qa’legen formasinda sapali jaqtan ha’r qiyli qubihslar o’mir su’redi, sol sebepli, aytayiq, bir kletkah organizmlerden ko’p kletkalig’a o'tiw sapali o’zgeris boladi. Bir kletkah organizmge qatnasta ko’p kletkali organizmlerdin’ shegarasindag’i barliq ayirmashihqlar sanli o’zgcrisier boladi. Egerde bizler sapam bunnan da tar ma’nide alatug’in bolsaq, onda ko’p kletkah organizmlerdin’ arasinda bir qatar sapali ha’r qiyli tiplerdi ko’riwi­mizge boladi. Misali, omirtqahlar sapa jag’inan to’men tiptegi haywan- lardan pariqlanadi ha’m bul qatnasta omirtqahlar ishindegi ayirmashihqlardin’ ha’mmesi sanli boladi.
Qa’legen na’rse tek o’zinc ta’n sapag’a iye boladi. Sapag’a qosimsha qa’legen na’rsc sanli ko’rsetkishlcrge de iye, olar sha’rtli tu’rde qanday da bir massag’a, ko’lemgc h.b. iye boladi. Solay etip,san o’zgerisinen sapa o’zgerisine o’tiw nizanu ta’biyatta, ja’miyette ha’m biliwde ha’reket ctetug’in uliwmahq mzam bolip, sanli ha’m sapali o’zgerislerdin’ birligi sipatmdag’i rawajlamw «mexanizminin’» a’hmiyetli ta’replerin aship beredi.
Qarsiliq. Qarama-qarsihq. Qarama-qarsihqlardin’ birligi ha’m gu’resi mzami. Qarama-qarsihqlardin’ birligi ha’m gu’resi mzami dialektikanin’ yadrosin beredi. Bul jerde eki jag’day u’lkcn a’hmiyetke iye. Birinshiden, bul mzammn’ ha’reketi materialliq ha’m ruwxiy du’nyanin’ qubilis ha’m protscslcrin o’z ishine qamtip qoymastan, ol dialektikamn’ basqa mzamlannm’ ha’reketin de o’z ishine qamtiydi. Ekinshiden, ol ta’biyattag’i, ja’miyettegi ha’m sanadag’i qa’legen ha’reket ha’m rawajlaniwdin’ deregin ha’m ishki mazmunin an’latadi.
Ha’mme na’rse bul mzamg’a boysinadi, sebebi barhq na’rseler o’z ara baylamsqan qarama-qarsiliqlardan turadi. Na’rselerge, protseslerge tiyisli qarama-qarsiliqlar organikaliq jaqtan o’z ara baylamsqan bolip, dialektikahq birlikte alip qaraladi.
Dialektikahq qarsiliq birin biri biykarlawshi qarama-qarsihqlardm’ birligin, yag’niy qarama-qarsihqlardm' o’z ara ta’sirin an’latadi. Bul aniqlama rawajlamw faktlerine de, a’piwayi ha’reket faktlerine de qollamladi. Denenin’ qa’legen o’zgerisi o’zi menen birdeylikke iye boladi ha’m sol waqittin’ ishinde o’zi menen birdeylikke iye bolmawi da mu’mkin (yag’my, berilgen sapa shegarasinda basqani an’latiwi mu’mkin). Materialliq du’nyada barliq na’rseler o’zgeriske ushirag’anlig’i sebepli, qarama-qarsihqlardm’ birligi birdeyliktin’ ha’m ayirmashihqtin’ birligi sipatinda dialektikahq qarsihqtm’ en’ a’piwayi ha’m uliwmahq formasi bolip tabiladi. Birdeyliktin’ ha’m ayirmashihqtin’ birligi qarsihqtm’ dialektikahq formulasin beredi.
Birlik qarama-qarsihqlardi o’z ara baylamstiradi ha’m olardin’ o’z ara ta’sirinin’ spetsifikaliq formasin amqlaydi. Misali, matematikahq noqat ha’m siziqlardin’ o’z ara qatnasi tiykannda ken’islik qatnas jatir (noqat x ha’m у koordinatalannm’ qatnasi, siziq ha’m x penen у koordinatalanmn’ qatnasi, siziqti у = @(x) formulasi tu’rinde beriwge boladi).
Solay eti p, qarama-qarsihqlardm’ birligi qarsihqtm’ payda boliw ha’m ha’reket etiwinin’ sha’rti xizmetin atqaradi ha’m omn’ spetsifikaliq formasin amqlaydi.
Biraq, qarsiliq rawajlanadi, ha’m bul rawajlamw o’z ara ta’sir etisiwdin’ xarakteri, qarama-qarsihqlardin’ gu’resi menen amqlanadi. Qarama-qarsiliq- Iardin’ o’z ara qatnasi qanday bolsa, qarsihqtm’ rawajlamw da’rejesi de sonday boladi. Qarama-qarsihqlardin’ polyarizatsiyalamwi olardin’ rawajlamwin an’latadi. Bul polyarizatsiyalamw protsesinde qa’legen qarama-qarsihq basqa qarama-qarsiliqti nolge ten’ewge umtiladi (qanshelli da’rejede bir qarama- qarsihq u’lken bolsa, ekinshisi sonshelli da’rejede kishkene boladi).
Rawajlanbag’an qarsiliq, omn’ a’piwayi formasi birdeylik ha’m ayirmashi- liqtin’ birligi sipatinda, ayirmashihqtag’i birdeylik yaki birdeyliktegi ayirmashihq sipatinda o’mir su'redi. Birdeylik dep eki yaki onnan da ko’p predmetlerdegi, qubilislardag’i belgilerdin’, qa’siyetlerdin’ sa’ykes keliw qatnasin tu’sinemiz. Eki predmettin’ yaki qubilislardin’ absolyutlik yamasa abstraktlik birdeyliginin’ boliwi mu’mkin emes. Obektivlik haqiyqatliqta predmetlerdin’, olardin’ qa’siyet- lerinin’ ha’m belgilerinin’ birdeyliginin’ qa’legen qatnasi olardin’ ayirmashihq qatnasi menen barliq waqitta tig’iz baylamsta boladi. 01 olardag’i qanday da bir basqa belgilerdin’, qa’siyetlerdin’ sa’ykes kelmeytug’inlig’in an’latadi. Ayirmaslnliq sanli ha’m sapah boliwi mu’mkin.
Qa’lcgcn rawajlaniw ayirmashihqlardm’, qarama-qarsihqlardm’ payda boliwin, olardin’ sheshiliwin ha’m jan’a qarama-qarsihqlardm’ ha’m qarsihq - lardin’ payda boliwin an’latadi. O'zgerisler u’zliksiz ishki qarsihqlar ta’repinen ju’zege keledi.
Qarsihqlardm’ xarakteri qarama-qarsi ta’replerdin’ o’zgesheliginen ha’m de olardin’ gu’resi iske asatug’in jag’daylardan g'a'rezli boladi. ishki ha’m sirtqi, tiykarg’i ha’m tiykarg’i emes, antagonistlik ha’m antagonistlik emes, bash ha’m bash emes qarsihqlardt bo’lip ko’rsetiwge boladi. ishki qarsihqlar berilgen obekttin’ ishindegi qarama-qarsi ta’replerdin’ o’z ara ta’sirin an’latadi. Obekttin’ rawajlaniw protsesi tek g’ana ishki qarsihqlardm’ ha’reketi menen xarakterlenip qoymastan, al ol obekttin’ sirtqi jag’daylar, ortahq penen u’zlik­siz qatnasinda da ko’rinedi. Sirtqi qarsihq ha’r qiyli obektlerge tiyisli bolg’an qarama-qarsihqlardm’ o’z ara ta’sirin beredi, yag’my ha’r qiyli sistemalar arasindag’i qarsihqti an’latadi. Misali, organizm ha’m qorshag’an ortahq arasindag’i qarsihq.
Antagonistlik ha’m antagonistlik emes qarsihqlar sotsialhq rawajlamwdin’ qarsihqlan menen baylanisii bolip, olar anaw yaki minaw topardin’ ma’p- lerinin’ birbiri menen u’ylesiw yaki u’ylespewinen g’a’rezlilikke iye ekenligin ko’rsetedi. Antagonistlik qarsihqlar bir biri menen dushpan qatnasiqtag’i sotsialhq toparlardin’ o’z ara ta’sirin an’latadi.
Tiykarg’i qarsihq tiykardin’ o’zine tiyisli bolip, to’mendegi belgilerge iye boladi: birinshiden, tuwihwdan baslap nabit bolaman degenshe tiykardin’ negizine tiyisli boladi, ekinshiden, sistemada ha’reket etiwi kerek. Tiykarg’i qarsihqlar berilgen sistemanin’ barliq sapah o’zgerislerin amqlaydi, predmettin’ strukturasindag’i ishki ha’m za’ru’rli ta’repler arasinda payda boladi. Tiykarg’i emes qarsihq tiykarg’i qarsihqtin’ tuwindisin an’latadi, predmettin’ struktura­sindag’i amqlawshi ku’shke iye emes ta’replerdi o’z ishine qamtiydi.
Rawajlaniw protsesinin’ basqishina baylanisii tiykarg’i ha’m tiykarg’i emes qarsihqlar bash ha’m bash cmes qarsihqlar tu’rinde o’mir su’redi. Bash qarsihq dep qarsihqtin’ sheshiliwinen predmettin’ kcyingi rawajlamwi g’a’rezli bolg’an qarsihqqa aytamiz. Yag’niy bash qarsihqlar berilgen sistemanin’ subekti uslnn en’ bash qarsihqti an’latadi.
Bolmis ha’m oylawdin’ obektivlik qarsihg’i adamnin’ haqiyqatliqti biliw protsesindegi qarsihg’mda o’z sa’wlesin tabadi. Himde qarsihqti moyinlaw faktinin’ o’zi problemamn’ qoyihwina ahp keledi ha’m ol o’z gezeginde biliw protsesinin’ rawajlamwi ushin u’lken a’hmiyetke iye. Qa’legen qarsihq ashi- liwdin’ da’neshesin o’zinde saqlaydi desek qa’telespeymiz.
Biykarlawdi hiykarlaw nizami. Bul nizam obektiv du’nyanm’ predmetleri ha’m qubihslanmn’ rawajlaniw protsesinde payda bolatug’in ha’m o’niir su’retug’m o’tmish ha’m bu’ginnin’, bu’gin ha’m keleshektin’ arasindag’i
a’hmiyetli, za’ru’rli baylamslar ha’m qatnasiqlardi sa’wlelendiredi. Og’an pred­mettin' yaki qubilistin’ o’zinin’ rawajlamw barisindag’i basqishlar arasindag’i payda bolatug’in baylamslar ha’m qatnasiqlar kiredi. Bul mzamnin’ ha’reketin materiyanin’ barliq tu’rlerinde ko’riwimizge boladi. Sol sebepli om ta’biyattin’, tariyxtin’ ha’m oylawdm’ a’hmiyetli mzami retinde ahp qarawimizg’a boladi.
Bul mzamnin’ mazmunin aship beriwimiz ushm om quraytig’in tiykarg’i tu’siniklerge sipatlama beriwimiz kerek. Onday tiykarg’i tu’sinikler retinde biykarlaw, biykarlawdi biykarlaw, miyrashq ahp qaraladi.
Biykarlaw filosofiyaliq tu’sinik sipatinda haqiyqatliqtin’ predmetlerinin’ ha’m qubihslarimn’ o’zgeriw ha’m rawajlamw protsesinde payda bolatug’in o’z ara baylams ha’m qatnaslardin’ quramali xarakterin sa’wlelendiredi. Biykarlawdin’ tiykarg’i mazmunin o’zgergen jag’daylarg’a juwap bermeytug’m eskini, go’neni qiyratiw ha’m sol waqittin’ o’zinde o’zgergen jag’daylarg’a juwap beretug’in jan’am saqlap qahw quraydi. Bug’an misal retinde bir ilimiy teoriyadan ekinshisine o’tiw faktin, tiri organizm ontogenezindegi basqishlardm’ almasiwin, tsivilizatsiyanm’ bir basqishinin’ ekinshi basqish penen almasiwin h.b. ahp qarawimizg’a boladi.
Biykarlawdin’ ha’reketke keltiriwshi ku’shi retinde obektiv realhqtin’ qa’legen predmetine, qubihsma ta’n bolg’an qarsihqlardin’ payda boliwi, rawajlaniwi ha’m olardin’ sheshiliwi ahp qaraladi. Qarsihqlardin’ sheshiliw momenti biykarlaw momentin beredi. Biraq, biykarlaw keyingi rawajlamwdin’ sha’rti xizmetin atqariwi tiyis.
Biykarlawdi an’latiwshi rawajlamwdin’ qa’legen momenti birinshi biykar­lawdi da, keyingi biykarlawdi da an’latpaydi. Qa’legen birinshi biykarlawdan keyin ekinshisi, u’shinshisi h.b. keledi. Bunday juwmaq birinshiden, materialliq du’nyanm’ o’mir su’riw usili sipatindag’i ha’rekettin’ sheksizligin moymlaw menen, ekinshiden, qa’legen biykarlawdin’ tiykan sipatinda ahp qaralatug’in qarsihqlardin’ kelisimge kelmcytug’inhg'in, al olardin’ sheshiletug’inhg’m da’lillew menen baylamsli. Sol sebepli biykarlawdi bir aktli ha’reket sipatinda tu’sindiriw talapqa juwap bermeydi, ol quramali protses bolip, to’mennen joqarig’a qaray bag'darlamwslu, miyrashqqa, tsiklhqqa iye ha’reketti an’latadi.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar

7.