KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§1. Kategoriyalar biliwdin’ rawajlamw basqishlan ha’m formalan sipatinda
Ha’r qiyli biliw usillan arasinda ilimnin’ fundamentally tu’sinikleri ko’rnekli orindi iyeleydi. Olar ilimnin’ logikahq tu'birin qurap, bul tu’birdin’ do’gereginde ilimnin’ tu’sinikleri, nizamlari ha’m printsi pleri ja’mlenedi.
Ilimiy biliwde ha’r qiyli da'rejedegi uhwmahqqa iye fundamentally tu’sinikler qollamladi. Olarg’a qollamhw tarawi sheklengen, arnawli ilimlerdin’ predmcti sipatinda ahp qaralatug’in jekke ilimiy kategoriyalar (misali, «jinayat», «ayip»—jinayat huqiqinda h.b.), uhwma ilimiy kategoriyalar (simmetriya, asim- metriya, informatsiya h.b.) kiredi. Olar ko’plegen ilimler ta’repincn qollamladi.
Biliwdin’ rawajlamw bansinda, adam o’zin qorshag’an haqiyqatliqtin’jan’a qa’siyetlerin ha’m baylamslann ashadi, qubihslar du’nyasinin’ tiykarma kiredi ha’m sa’ykes tu’siniklerdin’ja’rdeminde barliq materialliq do’retpelerge, sirtqi du’nyanin’ ha’mme qubilislanna tiyisli en’ uhwmahqqa iye bolg’an qa’siyetlerdi ha’mbaylanislardi bo’lip ko’rsetip, sa’wlelendiredi. Bunday qa’siyetler ha’m baylamslar retinde ha’reket, ken’islik, waqit, sebeplilik, nizamhhq, za’ru’rlik, tosinnanhq, qarama-qarsihq h.b. alip qaraladi. Bul en’ uliwmahq qa’siyetler ha’m baylamslar materialliq do’retpelerdin’ sipatlamasi, bolmistin’ uhwma formalan bolip, al bul qa’siyet ha’m baylanislardi sa’wlelendiriwshi ha’m subekttin’ do’retiwshilik iskerlik protsesinde o’z ko’rinisin tabiwshi tu’sinikler filosofiyaliq kategoriyalar (kategoriya grek so’zi bolip, «bayanlama» degendi an’latadi) dep ataladi. Solay etip, filosofiyaliq kategoriyalar adamlardin’ oylaw iskerliginin’ en’ uliwmahq formalarin, haqiyqatliqtin’ barliq qubilislanna tiyisli qa’siyetler ha’m baylanislardi sa’wlelendiriwshi idealhq obrazlardi an’latadi. Olardin’ ja’rdeminde ilimiy izertlew ha’m haqiyqatliqti a’meliy o’zgertiw protsesi bansinda adamlar ta’repinen o’ndiriletug’in amq material tu’sinilip, obekttin’ en’ ayriqsha sipatlamasi bo’lip ko’rsetiledi. Misal ushin, obektti sapa ha’m san jaqtan analizley otinp, bizler onin’ sapaliq ha’m sanliq sipatlamasin ha’m belgili jag’daylarda olar arasindag’i o’z ara baylamsti amqlaymiz. Jekke ilimler filosofiyaliq kategoriyalarg’a tiykarlanadi, olardin’ ja’rdeminde qubilislardin’ tiykarma kiredi, olardin’ sebeplerin, rawajlamw nizamlann amqlaydi. Filosofiyaliq kategoriyalar jekke ilimlerge teoriyaliq uhwmalastmwlar islewge ja’rdem beredi, izertlew perspektivalann amqlaydi.
Filosofiyamn’ kategoriyalan onin’ ko’p a’sirlik tariyxi dawaminda islep shig’ilg’an. Olardin’ sam o’zgergen, mazmum konkretlestirilgen, ha’r qiyli
sistemalar berilgen. Biraq, bul ayirmashiliqlardin’ boliwina qaramastan, olar barliq waqitlan du’nyanin’ uliwma ko’rinisin do’retiwshi ratsionalhq biliw formalan sipatinda alip qaralg’an.
Gegelge shekemgi filosofiyada kategoriyalar bir biri menen baylamssiz tu’sindirilgen. Gegel birinshi ret o’zinin’ kategoriyalar sistemasmin’ tiykanna dialektikahq printsiplerdi qoyadi.Ol kategoriyalardi ha’rekette,rawajlamwda, bir birine o’tiw jag’dayinda alip qaradi. Kategoriyalardi matcrialhq du’nya ha’m adamnan g’a’rezsiz jasawshi absolyut ideyanm’ rawajlaniw basqishlan sipatinda tu’sindiredi. Materialistlik dialektikada kategoriyalar adamnin’ sanasinda obektiv du’nyanin’ qa’siyetlerin ha’mbaylamslarimn’ sa’wleleniwi, uliwmalasiwi ha’m qayta isleniwi sipatinda alip qaraladi.
Gnoseologiyaliq aspektte kategoriyalardin’ gegellik sistemasin biliw protsesi sipatinda alip qarawg’a boladi. Biliw qubilistan tiykarg’a qaray ha’reket etedi, obekttin’ qarama-qarsihqh ta’replerin a’ste-aqirm, izbe-izlikte ashadi, olardi jup kategoriyalar ja’rdeminde sa’wlelendiredi. Bul ha’reket qa’legen jekke biliwlik protsesinde o’zgeshe ko’riniske iye boladi. Bug’an qosimsha ol biliwdin’ uliwma mzamhlig’in an’latadi, omn’ uliwma bag’darm ko’rsetedi. Zatlardin’ qa’siyetlerin bilmey, olardin’ sapasin bile almaymiz, zatlardin’ o’lshemin de olardin’ sanliq ha’m sapaliq amqhg’i tiykannda bile alamiz. Qubilislardin’ tiykan uhwmahqti, mazmundi, za’ru’rlikti h.b. biliw negizinde ashiladi. Usi ma’nide kategoriyalar biliw formalan ha’m basqishlan sipatinda tu’siniledi. Obektti biliw omn’ qa’siyetlerin biliwden baslanadi.
§2. Bolmistin’ universalliq baylanislan. Jekkelik, uliwmahq, o’zgeshelik. Tiykar ha’m qubilis
Berilgen problemanm’ sheshiliwinde filosofiya tariyxinda eki tendentsiya bar: realistlik (latin so’zi, so’zbe-so’z awdarmasi «zatliq» degendi an’latadi) ha’m nominalistlik (latin so’zi, so’zbe-so’z awdarmasi «atama, at» degendi an’latadi). Birinshi tendentsiyanm’ ta’repdarlarinm’ pikiri boyinsha, uliwmahq jekkelikten g’a’rezsiz tu’rdc o’z betinshe jasaydi. Olardin’ ayinmlari uliwmahq ta’biyati boyinsha ideyalar, idealliq tiykarlar tu’rinde o’mir su’retug’inhg’in aytsa (misali, Platon, Santayana, Uaytxed h.b.), al geyparalan omn’ sanadan g’a’rezsiz tu’rde, tisqanda o’mir su’retug’in materialliq ta’biyatin moyinlaydi (Ksenofan, Parmenid h.b.).
Bul berilgen kontseptsiyanm’ wa’killeri jekkeliktin’ o’mir su’rmeytug’in- lig’in yaki omn’ ekinshi da’rejeli bolip, uliwmahqtan g’a’rezli bolatug’inhg’in moyinlaydi.
Ekinshi, nominalistlik kontseptsiyanm’ ta’repdarlan uliwmahq emes, al jekke­liktin’ real o’mir su’retug’mlig’m ta’n aladi. Olardin' pikirinshe, uliwmahq adam- zattin’ oylaw iskerliginin’jemisi bolip, ol tek adamlardin’ sanasinda jekke prcd- metlerdin’ uliwma atamalan tu’rinde o’mir su’redi (V.Okkam, Sheyz h.b.).
Jekkeliktin’ real o’mir su’riwin moyinlay otirip, nominalistler onin’jasaw formalan haqqinda sorawdi ha’r qiyli lu’rdc sheshedi. Olardin’ ayirimlan jckkelik dara materialliq prcdmetler tu’rinde, basqalan sezimler tu’rinde, u’shinshileri ruwxiy atomlar tu’rinde o’mir su’retug’inlig’in aytqan.
Bul berilgen kontseptsiyalar jekkelik ha’m uliwmahq arasindag’i qatnas ma’selesinin’ ilimiy sheshimin bere almadi.
Obekt sapali ha’m sanli belgileniwdin’ birligi sipatinda darahqti an’latadi, yag’niy basqa dara obcktlerden bo’linip turatug’in qanday da bir pu’tinlikti beredi. Biraq, bul bo’liniwshilik salistirmaliliqqa iye, obekt basqa obektler menen baylanista o’mir su’redi, sol sebepli bir obektti biliw basqa obekt haqqinda bilimge iye bohw'di talap etedi.
Dara obektti basqa obektler menen sahstinw qa’siyetlerdi bo’lip ko’rsetiwge alip keledi. Olardin’ ayinmlari tek g’ana berilgen obektke tiyisli bolsa, al basqalan obektlerdin’ bir qatannda qaytalaniwshihqqa iye boladi ha’m ayirim ko’plik ushin uhwmahqti beredi. Sahstinw na’tiyjeleri jekkelik ha’m uliwmahq kategoriyalarinda o’z sa’wlesin tabadi. Jekkelik qaytalan- baytug’in, tek g’ana berilgen obekt ushin ta’n qa’siyetlerdi belgilew ushin qollamlatug’in kategoriya bolsa, al uliwmahq obektlerdin’ ayirim ko’pliginde qaytalanatug’in qa’siyetlerdi belgilewshi kategoriyam an’latadi. Misal ushm, adam maqluqatinda uhwmahqti onin’ tiri jan ekenligi, ja’miyette jasawi, onin’ tiykannin’ (mazmunimn’) belgili bir ja’miyetlik qatnasiqlar menen aniqlamwi, sanag’a iye boliwi, qorshag’an du’nyani idealhq obrazlar sistemasi arqali sa’wlelendiriwi beredi. Jekkelik retinde, qa’legen na’rsenin’ ken’islikte berilgen konkret onndi iyelewi, onin’ berilgen molekulalardan turatug’mlig’i h.b. alip qaraladi.
Jekkelik ha’m uhwmahqtin’ birligi, olardin’ sintezi daraliq kategoriyasi arqali belgilenedi. Daraliq tek g’ana jekkelik bolip qoymastan, ol uhwmahqti da an’latadi. Ko’plegen obektler ushin ta’n bolg’an uhwma qa’siyetlcr dara obekttc jekke qa’siyetler menen o’zgeshe tu’rdegi baylanista o’mir su’redi. Misali, qa’legen jinayiy qilmis uslnn ta’n bolg’an uliwmahq, yag’niy onin’ ja’miyetlikqa’wipli xarakteri konkret jinayatta o’zgeshe ko’riniske iye boladi, sebebi tek g’ana berilgen qilmis ushm ta’n bolg’an belgilcrdi payda etedi.
Solay etip, biliw protsesinde dara predmet da’slep ele jekke ha’m uliwma qa’siyetler bo’lip ko’rsetilmcgen qanday da bir aniqsizhq tu’rinde o’mir su’redi. Olardin’ bo’linip ko’rsetiliwi ha’m sintezleniwi na’tiyjesinde eki qarama-qarsihqti baylanistinwshi daraliq kategoriyasin qa’li plestiredi. Daraliq bul qarama-qarsiliqlardin’ birligin, sintezin an’latadi.
Tiykar ha'm qubilis
Mazmun na’rsclerdi payda ctctug’in barliq elementlerden, olardin’ o’z ara baylamslannan ha’m o’zgerislerinen turadi, forma bolsa na’rselerdin’ strukturasin quraytug’in elementlerdin’ turaqli baylamslann ha’m qatnaslanmn’ jiynag’m an’latadi. Mazmundi qurawshi elementlerdin’, o’z ara ta’sirlerdin’ ha’m o’zgerislerdin’ bo’legi za’ru’rlikti berse, basqa bo’legi—tosinnanhqti an’latadi. Bunday qa’siyet formag’a da ta’n. Mazmun ha’m formadag’i za’ru’rlik na’rscnin’ tiykann berse, tosinnanliq qubilisti an’latadi.
Tiykardi na’rsedegi barliq za’ru’rliktin’ mexanikaliq jiynag’i dep alip qaraw naduns boladi. 01 barliq za’ru’rliktin’ dialektikahq birligin beredi.
Tiykar na’rselerdin’ barhq za’ru’rli ta’replerinin’ ha’m baylamslannm’ olardin’ ta’biyiy o’z ara g’a’rezliliginde alip qarahwimn’ jiynag’in an’latadi. Qubilis bul berilgen ta’replerdin’ ha’m baylamslardin’ tosinnanliq arqali ko’riniwin an’latadi. Misali, anaw yaki minaw ja’miyettin’ tiykann og’an tiyisli bolg’an barhq za’ru’rli ta’repler ha’m baylamslar, olarg’a kiriwshi barliq rawajlamw mzamlan beredi. Qubilis bolsa bul ta’replerdin’ ha’m baylamslardm’ ku’ndelikli turmista adamlardin’ o’z ara ta’sir etiwinde, ja’miyetlik sho’lkemler ha’m mekemelerdin’ iskerligi arqali ko’riniwinde bayqaladi. Qubilis tiykarg’a sahstirg’anda bay, sebebi ol individuallastinlg’an ha’m sirtqi jag’daylardin’ qaytalanbaytug’m jiynag’inda iske asadi. Qubilis ta a’hmiyetli tosinnanliq penen baylamsta boladi. Qubilis o’zinin’ tiykanna sa’ykes keliwi de, kelmewi de mu’mkin. Tiykar qubihslar massasinda da, bir qubilis arqali da ko’riniwi mu’mkin. Bir qubihslarda tiykar amq, ken’ tu’rde ko’rinse, ekinshi bir qubihslarda keri jag’day ju’z beriwi so’zsiz.
Seziwlik qabillaw protsesinde ayirim jag’daylarda qubihslar bizge olar rcalliqta qanday bolsa, sonday tu’rde ko’rinbewi de mu’mkin. Om biz ko’rinis (vidimost, kajimost) dep ataymiz. Biraq ko’rinis bizin’ sanamizdin’ jemisi emes, ol baqlaw jag’dayinda real qatnasiqlardin’ subektke ta’siri na’tiyjesinde payda boladi. Ko’rinis qarap turg’an ko’zden de g’a’rezli boladi. Ko’rinis kate- goriyasi tiykar ha’m omn’ sirtqi ko’rinisi arasindag’i sa’ykes kelmcw faktin sa’wlelendiredi. Sol sebepli anaw yaki minaw qubilisti duns tu’siniw ushin ko’rinis ha’m realhq arasindag’i panqti amq ajirata biliwimiz tiyis.