KiRisiw FilosofiYA, onin’ mashqalalari ha’m funktsiyalari adamnin’ aldmda tek g’ana o’mir, o’ndiris h t. b menen baylarusli ma’seleler turmaydi. «01 qorshag’an du’nya ne?»

§2. Ilimiy biliw formalan
ilimiy biliw ko’plegen o’z ara baylamsqan komponentlerden turatug’in quramali sistemani beredi. Olarg’a ha’r qanday biliw ushm uliwma bolg’an tu’sinik,pikir,oyjuwmag’i,ilim ta’repinen qabillang’an printsi pier, mzamlar, kategoriyalar siyaqli oylawdm’ formalan jatadi. Bul komponentlerden basqa ilimiy biliwde quramahraq - problema, gipoteza, teoriya siyaqli formalardi bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Problema. ilimiy bilimnin’ rawajlaniwinda jan’a qubihslar, burin belgisiz bolg’an faktler, o’zinin’ tu’sindiriwin talap etetug’in jag’daylar da payda boladi. Biraqta bar bilimlerdin’ da’rejesi, ilimnin’ kategoriyahq apparati bulardi tu'sindiriw ushm jetkiliksiz boladi. Bunday jag’daydi problemahq dcp ataymiz. Bar bilimnin’ sheklengenligi ha’m onin’ bunnan da bilay rawajlaniwina bolg’an talap arasmdag'i qarama-qarsihqtin’ tu’siniliwi ilimiy problemalardin’ qoyiliwma alip keledi. Problema grek tilinen alinip, tikkeley awdarmasi tosqinliq, qiyinshihq, ma’sele degendi an’latip, sheshimi a’hmiyetli a’meliy yamasa teoriyaliq ma’pke iye bolg’an, biliwdin’ rawajlaniwi bansinda obektiv tu’rinde payda bolatug’in soraw yamasa sorawlardin' kompleksin beredi. Problema soraw arqali amqlang’anhg’ina qaramastan, bul tu’siniklerdi barabar tu’sinikler dep alip qarawg’a bolmaydi. Sorawg’a juwap beriw ushin ilim ta'repinen erisilgen bilimler jetkilikli bolsa. al ilimiy problema ilimnin’ rawajlaniw bansmda qoyilg’an sorawdi «bilmew haqqmda bilimdi» an’latadi. ilim problemani qoyiwdan onin’ sheshiminc ha’m jan’a problemalardin’ qoyihwina qaray rawajlanadi. Bul protses ko’pshilik jag’daylarda biliwdin’ teoriyahq eleslerinin’ ha’m metodlannm’ o’zgeriwine, ilimiy revolyutsiyalarg’a ha’m paradigmalardin’ (grekshe u’lgi, obrazets degendi an’latadi) o’zgeriwine alip keledi.
Paradigma tu’sinigine amerikah ilimpaz, ilimnin’ tariyxshisi Tomas Kun u’lken a’hmiyet beredi. Ol paradigma retinde ilimiy ja’ma’a’t ta’repinen qabillang’an «belgili waqit arahg’mda problemalardi qoyiwdin’ ha’m sheshiw- din’ modelin beretug’in» belgili ideyalardi, qag’iydalardi, standartlardi ahp qaraydi. Ilimdegi revolyutsiyalar haqqmdag’i kontseptsiyalardi da’lilley otinp, Kun «normal» ilim berilgen paradigma ishinde rawajlanadi, ilim ta’repinen tu’sindirilmeytug’in anomalhq faktlerdin’ ashihwi ilimiy revolyutsiyag’a, paradigmalardin’ almasiwina, sol sebepli jan’a problemalardin’ qoyihwina ha’m sheshiliwinc ahp keledi degen pikirdi aytadi. ilimiy rcvoiyutsiyalardin’ misali retinde Kopemiktin’ geliotsentrlik sistemasin, Darvinnin’ evolyutsiyahq ta’lima- tin, XlX-XX-a’sirlerdegi fizikadag’i revolyutsiyani ahp qarawg’a boladi. En’ a’hmiyetlisi ilimiy problemani tan’lap ha’m duns qoya biliw kerek. Problemamn’ tan’laniwi belgili bir teoriyanin’ ishinde payda bolip, o’zinin’ teoriya ha’m praktika ushin a’hmiyetliligi menen belgi!enip,sol teoriyata’repinen aniqlanadi. Tan’law problemamn’ sheshiliwi ushin za’ru’rli bolg’an ilimnin’ qarmag’indag’i bar metodlar ha’m usillardan da g’a’rezli boladi. Problemamn’ duns qoyihwi onin’ sheshiliwinin’ a’hmiyeti menen barabar boladi. Biraq bul ushin tek g’ana problemahq situatsiyani ko’riw za’ru’r bolip qoymastan, onin’ sheshiliwi mu’mkin bolg’an usillardi da biliwimiz sha’rt. Quramali problemani izertlege- nimizde, ko’pshilik jag’daylarda oni proble malar sistemasin quraytug’in a’piwayi bo’leklerge bo’liwge ha’reket etiledi. Bulardin’ ha’r biri obekttin’ o’zgeshe- liginen, izertlewdin’ maqsetinen, ilimpazdin’ ta’jiriybesinen g’a’rezli tu’rde belgili izbe-izlikte sheshiliwi tiyis. izertlewdin’ ta’rtibi izertlewdin’ strategiyasin, uliwma bag’darm quraydi. ilimiy biliwdin’ rawajlamwi jan’a ha’m jan’a prob­lemalardi payda etedi.
Gipoteza. Problemamn’ izertleniliwigipotezamn’ (grekso’zi,«tiykar»,«boljaw» degendi an’latadi) qoyihwman baslanadi. Gipoteza degenimiz izertlenilip atirg’an qubihslardin’ nizamliqlann ha’m scbeplerin aniqlaw maqsetinde alg’a su’rilgen tiykarh boljawdi an’latadi.Ilimiy biliwdin’ formasi sipatinda gipoteza en’ birinshi ret tiykarlang’an boljaw bolip tabiladi ha’m bul om ha’r qiyli tiykarlanbag’an shamalardan panqlap ko’rsetedi. Gipoteza faktlcrge su’yenedi, o’zin alg’a su’rgen teoriyanin’ nizamlari menen kclisedi. Gipotezanin’ sipatlamalarina onin’ printsipialhq tekseriwshiligi ha’m maksimalliq a’piwayihg’i jatadi. Maksimalliq a’piwayihq dep berilgen bir boljawdan barliq belgili faktlerdi tu’sindiriw uqiphhg’ina aytamiz.
Gipoteza u’sh’ du’ziw (jiynaw, analiz, faktlerdi uliwmalastiriw, olardi tu’sindiriw ushin boljawlardi alg’a su’riw), tekseriw (gipotezadan kelip shig’atug’in na’tiyjelerdi deduktivlikkeltirip shig’ariw ha’m na’tiyjelerdi faktler menen salistinw), da’lillew (aling’an juwmaqlardi a’meliy tekseriw) basqishlarin basip o’tediAlg’a su’rilgen gipoteza da’lillcnedi yamasa biykarg’a shig’anladi. Da’lillengen gipoteza ilimiy tcoriyag’a aylanadi. Misali ushin, atomnin’ planetarhq modeli haqqindag’i Rezcrford gipotezasi, bo’lekshelerdin’ tolqinliq qa’siyetleri haqqindag’i Lui de Broyl gipotezasi h.t.b. ilimiy teoriyalarg’a aylandi.
Teoriya (grek tilinen alimp, tikkeley awdarmasi «qarap shig’iw», «izertlew» degendi an’latadi) ken’ ma’nide bilimlerdi toplawg’a, teoriyaliq biliwge bag’darlang’an ruwxiy iskerliktin’ og’ada rawajlang’an tu’rin an’latadi. Usi ma’nide teoriyaliq iskerlik a’meliy iskerlik penen salistiriladi. Bilimnin’ sho’lkemlesiwi teoriyanin’ en’ a’hmiyetli funktsiyasi bolip tabiladi. 01 berilgen predmetlik oblast haqqindag’i bo’linip shiqqan bilimlerdin’ sistemalasiw za’ru’rliginen kelip shig’adi.Biraq ta teoriyanin’ tiykarg’i funktsiyalan retinde o’z ara biri biri menen tig’iz baylamsqan tu’sindiriw ha’m aldin boljaw alip qaraladi. Obekttin’ bu’gingi ku’ndegi jag’daym duns tu’sindiriw, omn’ keleshegin boljay otirip ilimiy teoriya adamlarg’a a’melde xizmet etedi, olardin’ iskerligindegi bag’darlaw qurahna aylanadi. ilimiy teoriya bilimlerdin’ quramali sistemasin beredi ha’m omn’ komponentleri retinde da’slepki empirikahq baza (uhwmalastinlg’an ha’m sistemalastirilg’an faktler), teoriyaliq tiykar (ilimnin’ kategoriyahq apparati, omn’ nizamlari, aksiomalari, postulatlan), juwmaqlardin’ ha’m da’lillerdin’ dunshg’in ta’miyinlewshi logikaliq usillar, teoriyanin’ tiykarg’i mazmum (teoriyanin’ tiykarlan, argumentatsiyanm’ juwmaqlan ha’m sistemasi) alip qaraladi. Bui ko’rsetilgen komponentler ilimiy teoriyanin’ ha’r qiyli tu’rlerinde birdey roldi atqarmaydi. Bir tu’rlerinde empirikahq faktler u’stemlik su’rse, basqalannda abstraktsiyalar u’stcm su’redi. Olar teoriyam amqlawshi tillik usillari arqali da bir birinen panqlanadi. Su’wretlew yamasa empirikahq teoriyalar konkret faktlerdi izertleydi, olardi su’wretleydi ha’m sistemalastiradi. Olar ko’pshilik jag’dayda berilgen faktlerdi qubihslar da’rejesinde, olardin’ tiykanna kirmey tu’sindiriw menen sheklenedi. Bunday teoriyalar ta’jiriybeli ilimlerdin’ rawajlamwinm’ en’ da’slepki basqishlan (Jan’a zaman, Oyaniw da’wiri) ushin xarakterli. ilimiy bilimlerdin’ ha’zirgi da’rejesinde bunday teoriyalarg’a tiykannan empirikahq metodlardi ha’m ta’biyiy tildin’ usillarm qollanatug’in teoriyalar kiredi.
Deduktivlik teoriyalar aksiomatikahq metodtin’ ja’rdeminde du’ziledi, yag’niy da’lillewsiz qabillanatug’in berilgen jag’daylardan na’tiyjenin’ logikaliq qag’iydalan menen sa’ykeslikte keltirilip shig’anladi ha’m olar aksiomalar menen birlikte teoriyanin’ mazmunin beredi. Misali, Evklid geometriyasi usilay qurilg’an. Bul teoriyalarda biliwdin’ teoriyaliq metodlan ha’m teoriyaliq baza u’stem su’redi. Olar jasalma, formallasqan sistemalarda du’zilcdi. Olarg'a matematikaliq teoriyalar, simvolikaliq logika, strukturaliq lingvistika h.t.b. kiredi. Quramali rawajlaniwshi obektlerdin' teoriyalann jaratiw ushin effektivlik metod retinde abstraktlikten konkretlilikke o’tiw metodi ahp qaraladi. Barliq izcrtlew protsesin qisqartilg’an tu’rde qayta tikley otirip, o’tiw metodi ilimiy abstraktsiyalarda sa’wlelengen onin’ barliq ta’replerin sintezleydi (biriktiredi) ha’m obekt ko’p tu’rliliktin’ birligi sipatinda toliq ha’m konkret ko’rsetiledi. Solay etip,ilimiy teoriyag’a qoyilatug’in talaplar to’mendegilerdi an’latadi:

•