Klassifikatsiyasi

---

2 – Mavzu: KOʼPRIK KECHUV ELEMENTLARI VA KOʼPRIKLAR 
KLASSIFIKATSIYASI 
REJA: 
1. Koʼprik kechuvi va koʼprik elementlari.
2. Oraliq qurilmalar.
3. Koʼprikli kechuvlar tarkibi: koʼprikning oʼzi, uni ikki tomonidan yoʼlga 
ulanadigan koʼtarmalari. 
4. Koʼprik tagidan suv oqimini yoʼnaltirib turuvchi va qirgʼoqlarni 
mahkamlovchi inshootlar. 
Tayanch soʼzlar va iboralar: suv oqimini tartibga soluvchi va qirgʼoqlarni 
mahkamlovchi moslamalar, muzkeskichlar, harakat qismi, koʼtarib turuvchi qism, 
bogʼlovlar sistemasi, tayanch qismlar, koʼpriklar klassifikatsiyasi. 
Koʼprik kechuvi va koʼprik elementlari. Yoʼllarning suv toʼsiqlari bilan 
kesishmalariga quriladigan inshootlar yigʼmasini koʼprikli kechuvlar deyiladi (rasm 
5). Ularning tarkibiga quyidagi qismlar kiradi: koʼprikning oʼzi, uni ikki tomonidan 
yoʼlga ulanadigan koʼtarmalari, koʼprik tagidan suv oqimini yoʼnaltirib turuvchi va 
qirgʼoqlarni mahkamlovchi inshootlar kiradi. 
Suvni yoʼnaltiruvchi inshootlar koʼprikning qirgʼoqdagi tayanchi atrofidagi 
tuproqlarni va daryoning koʼprikka kelib ulanadigan va pastki tomonidan 
davomlanib ketadigan qirgʼoqlarini suv yuvib ketmaslikdan asrash xizmatini 
bajaradi. Qirgʼoqlarni qoplab suv yoʼnalishini toʼgʼrilab turadigan inshootlarga 
yordamchi sifatida kalta tuproq koʼtarmalar ham qurilishi mumkin. Ular asosan suv 
oqimlarining katta zarbalarini pasaytirib, koʼprik atrofini suv yuvib ketmaslikka 
qoʼshimcha inshoot sifatida xizmat qiladi. Koʼprikning oʼzi asosan daryo oʼzaniga 
joylashadi. 
Koʼpriklar oraliq qurilmalardan, tayanchlardan va ayrim hollarda tayanch 
oldiga quriladigan muz kesgichlardan tashkil topgan boʼladi. Oraliq qurilmalar 
asosan quyidagilardan iboratdir: harakat qismi, ogʼirlikni koʼtarib turadigan qism, 
konstruktsiyalarni bir-biriga bogʼlovchi elementlar. 
Harakat qismining oʼzi ikki guruh elementlaridan iborat. Birinchi guruhga 
koʼprik qoplamasini tashkil qiluvchi elementlar, ikkinchi guruhga esa oʼtish 
qismining mahalliy ogʼirliklarini koʼtaruvchi elementlar kiradi. 
Koʼprik qoplamasi elementlari oʼzining ustidan harakatlanuvchi yuklarni 
bexatar, qulay oʼtkazib turishga, yomgʼir va qorlardan yigʼiladigan suvlarni 
pastroqda joylashgan elementlarga oʼtkazmasdan oqizib yuborishga xizmat qiladi. 
Koʼpriklar klassifikatsiyasi. 
Koʼpriklar ushbu belgilariga koʼra kuyidagi turlarga ajratiladi: 

---

1. Kanday harakatni oʼtkazishiga koʼra: 
-avtomobil yoʼli koʼpriklari - bular avtomobil yoʼlidan harakatlanuvchi 
barcha turdagi transport vositalari hamda piyodalarni oʼtkazadi; 
-temir yoʼl koʼpriklari - temir yoʼl transportini oʼtkazadi; 
-shahar koʼpriklari - shaharda barcha harakat turlarini oʼtkazadi; 
-piyodalar koʼpriklari - faqat piyodalar uchun moʼljallangan boʼladi; 
-birlashgan koʼpriklar - avtomobil va temir yoʼl transportlarini oʼtkazadigan 
inshootdir; 
-maxsus koʼpriklar - daryo ustidan maxsus kuvurlarni elektr yoki aloqa simlar 
arkonlarini va hokazo shularga oʼxshagan narsalarni bir kirgʼoqdan ikkinchi 
kirgʼogʼiga oʼtkazish xizmatini bajaradi. 
2. Tayanchlar turiga koʼra: 
- tayanchlar bevosita yerga tiralib turadigan (Rasm 7,a); 
- tayanchlari suvda qalkib turadigan (Rasm 7,b). 
3. Oraliq qurilmalar xolatiga koʼra: 
- oraliq qurilmalar tayanchlar ustida holatini oʼzgartirmasdan turadigan (Rasm 
6,7,a); 
- oraliq qurilmalaridan birontasi kemalar oʼtaetgan vaqtda oʼz holatini 
oʼzgartiradi (Rasm 7,v). 
4. Oraliq qurilmalarini qurishda ishlatiladigan materiallar turlariga koʼra: 
- yogʼoch, tosh, metall, beton va temirbeton koʼpriklarga boʼlinadi. 
Bu koʼpriklarning tayanchlari boshqa xildagi materiallardan qurilishi 
mumkin. 
5. Oʼtish qismining butun oraliq qurilmaga nisbatan qaysi sathda 
joylashganiga koʼra: 
- harakat yuqori qismda tashkil qilingan (Rasm 8,a); 
- harakat oʼrta qismda tashkil qilingan(Rasm 8,v); 
- harakat pastki qismda tashkil qilingan(Rasm 8,b). 
6. Bosh boʼlagining statik sxemasiga koʼra kuyidagi turlarga boʼlinadi: 
- toʼsin turkumidagi (Rasm 9,a). Bu xil turdagi koʼpriklarda tushadigan 
ogʼirliklardan tayanchlarda tik yoʼnalishdagi aks taʼsirlar hosil boʼladi; 
- rasporli sistemalar (arkasimon - rasm 9,b, ramali - rasm9,v va osma - rasm 
9,g). Tushadigan ogʼirliklardan bularning tayanchlarida hosil boʼladigan aks taʼsir 
qiya yoʼnalishda boʼladi, uning gorizontal tashkil etuvchisi konstruktsiyaning kerilib 
turishiga sababchi buladi. 
- yigʼindi turkumidagi koʼpriklar - bular yuqorida qayd etilgan ikki guruh 
turkumlarini birlashtirish oqibatida hosil qilinadigan koʼpriklar. 
7.Suv toshqinlarini, muz oqimlarini bemalol oʼtkazish imkoniyatiga koʼra 
koʼpriklarni ikki guruxga ajratadi. Ular: 

---

- suvdan ancha baland quriladigan yoki suv toshqinlari boʼlganida, katta 
muzlar oqqanlarida oraliq qurilmaga tegmasdan, tagidan bemalol oʼtib ketadigan 
koʼpriklar; 
- past koʼpriklar - bular esa cheklangan yoki kam muddatga xizmat qilishga 
moʼljallangan boʼlib, balandligi past va uzunligi ancha kam qilib quriladi. Koʼp suv 
oqadigan paytlari va baxordagi toshqinlar bilan muzlar koʼshilib oqsa, ularni 
choʼktiradi. 
8. Kesishadigan joyda joylashish holatiga koʼra uch xil koʼrinishdagi 
koʼpriklar boʼladi. Ular toʼgʼri yoki tik kesishadigan, qiya yoki egri oʼqli koʼpriklar 
yoki koʼpriksimon inshootlardir. 
9. Koʼpriklarning uzunliklariga koʼra quyidagi guruhlarga ajratgan: 
- kichkina koʼpriklar, umumiy uzunligi 25 m gacha , boʼlganda; 
- oʼrtacha koʼpriklar; 25 m dan100 m gacha boʼlganda; 
- katta koʼpriklar, 100m dan ortiq yoki 100m gacha bitta oraliq qurilma 
uzunligi 60m.dan katta boʼlgan koʼpriklar boʼlib, uchta guruhni tashkil qiladi. 
Uzlukli toʼsinli oraliq qurilmalar uchun unifikatsiyalangan namunaviy 
toʼsinlar va plitalar ishab chiqilgan boʼlib, ularning uzunligi - 6, 9, 12, 15, 18, 24, 33 
va 42 m. Katta oraliqlar uzunligi 21 metrli modul bilan quriladi - 63, 84, 105, 126 m 
va xokazo. 
Qurilishni industrlashtirishning asosiy elementlaridan biri, ishlab chiqarish 
jaraenini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish deb xisoblanadi. 
Mexanizatsiyalashtirish qisman yeki kopmleks boʼlishi mumkin. Ishlab 
chiqarish jaraenida ayrim ishlarni mashinalar bajarib, qoʼl mexnati saqlanib qolsa 
qisman mexanizatsiyalashtirish amalga oshirilgan boʼladi. Barcha ishlar mashinalar 
yerdamida bajarilganda, kompleks mexanizatsiyalashtirish joriy etilgan xisoblanadi. 
Kompleks mexanizatsiyalashtirishning eng yuqori darajasi avtomatlashtirishdir. 
Bir vaqtning uzida bir necha kichik va oʼrta sunʼiy inshootlar qurilaetgan 
vaqtda qurish jaraenini oqimli usul yerdamida bajarish maqsadga muvofiqdir. Ushbu 
usulda barcha ishlar mexanizatsiyalashtirilgan boʼlim ishchilari tomonidan 
bajariladi. Xar bir boʼlim ishlar boʼyicha maxsus tayerlangan va jixozlangan boʼlishi 
lozim. 
Oqimli usul oʼz navbatida tezlashtirilgan oqimli yeki ketma-ket oqimli 
boʼlishi mumkin. 
Аvtomobil yoʼllari va temir yoʼllardagi sunʼiy inshootlar «7 chi koʼprik 
qurish» tresti, «Toshmetroqurilish» tresti, «Oʼzavtoyoʼl» kontserniga tegishli 
boʼlgan maxsus koʼprik qurish korxonalari tomonidan bajariladi. 
I-III kategoriyali avtomobilь yoʼllaridagi shaxar va avtomobil yoʼllari 
koʼpriklari va yoʼloʼtkazgichlari, shuningdek temir yoʼl koʼpriklari «7 chi koʼprik 
qurish» tresti korxonalari tomonidan quriladi. 

---

Kichik va oʼrta koʼpriklar va suv oʼtkazish quvirlarini qurish boʼyicha katta 
xajmdagi ishlar «Oʼzavtoyoʼl» kontserni korxonalari tomonidan bajariladi. 
Koʼprik va yoʼloʼtkazgichlardan foydalanish va taʼmirlash «Oʼzbekiston 
temir yoʼllari» va «Oʼzavtoyoʼl» kontserni korxonalariga zimmasiga yuklatilgan. 
Koʼprik qurish ishlarini tashkil qilish va qurish-montaj ishlariga boshchilik 
qilish chiziqli va toʼrli kalendar grafiklar yerdamida bajariladi. Ushbu grafiklarda 
ishlarning ayrim turlari ketma-ketligi, xajmi va vaqti belgilanadi. Grafiklar bir necha 
turda boʼlishi mumkin. 
General yeki direktiv grafiklar koʼprik loyixasi va qurishni tashkil qilish 
loyixalari asosida, qurish ishlarini bajarish muddatini xisobga olgan xolda ishlab 
chiqiladi. Bu grafikda koʼprik kechuvi boʼyicha ishlarning barcha turi (koʼprik, 
koʼtarma va yoʼnaltiruvchi inshootlar qurish) xisobga olinadi, yaʼni qurilishning 
tayerlov, asosiy va yakunlovchi bosqichlari.
Grafikda qurilish montaj ishlarining ayrim turlari gorizontal chiziqlar bilan 
vaqt masshtabida koʼrsatiladi. Yuqori tashkilotlar tomonidan tasdiqlangan grafiklar 
direktiv boʼlib, bajarilishi majburiydir. 
General grafiklardan tashqari ishchi grafiklar xam ishlab chiqiladi. Ishchi 
grafiklar koʼprikning aloxida elementlari yeki ishning biron bosqichi uchun ishlab 
chiqiladi, misol uchun aloxida tayanchlar poydevorini qurishga, tayanch va oraliq 
kurilma yigma konstruktsiyalarini yitsishga, xarakat qismini jixozlashga va 
boshqalar. 
Qurilish davrida ishlab chiqarish korxonalari tomonidan shuningdek kvartal 
uchun, oylik, xaftali yeki dekada uchun grafiklar ishlab chiqilishi mumkin. Bu 
grafiklarda ishlab chiqarishning barcha xususiyatlari xisobga olinadi (maxalliy 
sharoitlar, dare oqimi xususiyatlari va boshqalar). 
Ishlarni tashkil qilish davrida qurilishning general grafigiga qoʼshimcha 
shaklida yerdamchi grafiklarni tuzish tavsiya qilinadi, misol uchun asosiy qurilish 
montaj jixozlariga, xarakatlanuvchi va xarakatsiz kranlarga, kompressor va elektr 
stantsiyalariga, 
beton 
qorish 
moslamalariga 
talab, 
yitsma 
temirbeton 
konstruktsiyalarga va qurilish materiallariga talab va keltirish muddatlari. 
Yirik koʼprik kechuvlarini qisqa muddat ichida qurish kerak boʼlgan xollarda 
qurishni tashkil qilish toʼrli grafiklar asosida bajariladi. Toʼrli grafiklarning asosiy 
afzaliklari ushbulardan iborat: 1) qurilishning muddatiga taʼsir qiluvchi asosiy ishlar 
aniq belgilanadi; 2) orqada qolaetgan ishlarni aniqlash, nazorat qilish va kerak 
boʼlganda yerdam berish imkonini beradi; 3) bajariladigan ishlarning texnologik 
ketma-ketligi yaqqol bilinadi; 4) grafikni qayta ishlamasdan unda xosil boʼlgan 
konkret sharoitlarni koʼrsatish. 
Kema katnoviga bogʼliq talablar va koʼprik osti boʼshligi oʼlchamlari. Koʼp 
suv oqadigan daryolar ikki qismdan iborat - asosiy oʼzan qismi va suv toʼla 

---

oqqandagi qamrab oluvchi vodiy qismi. Kema qatnovi boʼladigan daryolarda 
koʼprik tagidan kema harakatini taʼminlaydigan oraligʼi, asosiy oʼzan qismida 
boʼlishi kerak. Kema qatnovini taʼminlaydigan oraliqlar soni va ularning oʼlchamlari 
talablarga koʼra maxsus davlat standartlariga binoan belgilanadi. Koʼprik osti kema 
qatnovi boʼshligʼi - oraliq qurilma tagidagi, buning ichkarisida kema qatnoviga, 
suzuvchi yuklar oqimiga toʼsiq qiladigan inshootning birortayam qismi 
joylashmasligi kerak boʼlgan fazoning chegaralangan qismidir. 
Kema qatnovi boʼladigan daryolar suzadigan kemalarning katta-kichikligiga 
koʼra yettita turga boʼlingan. Shu turlarga binoan koʼprik tagi boʼshligʼining (Rasm 
11) oʼlchamlari davlat standartining koʼrsatmasi asosida qabul qilinadi. 
Bu yerda - koʼprik tagi boʼshligʼining balandligini KQS (kema qatnovi 
sathi)dan oʼlchash kerak, - kemaning suvga choʼkib turadigan qismining oʼlchami 
SEPS (suvning eng past sathi)dan oʼlchanishi kerak. Bu degan soʼz daryodan kema 
qatnovi davrida suv kam oqqandayam ularning tagi gruntga tegib zararlanmasligi va 
harakati toʼxtamasligi kerak. 
Koʼprik tagi boʼshligʼi 11 rasmda koʼrsatilgan АVSD toʼrt burchagi shaklda 
boʼlishi kerak. I-IV klassdagi daryolarda pastki qismi egri chiziq bilan 
chegaralangan oraliq qurilmalar ishlatilgan va atroflari har tomonlama cheklangan 
tor joylarda shahar koʼchalarini atrofdan baland, koʼtarish iloji yoʼq joylarda , 
koʼpriklarning balandligini yuqori koʼtarish, imkoniyati kam bulgan sharoitlarda u 
boʼshliqni АEFKLD (Rasm 11) koʼpburchagi koʼrinishida qabul qilishga ruxsat 
qilinadi. 
Koʼpriklarni loyihalanayotganda kema qatnovi boʼladigan daryolarda kamida 
ikkita kema suzib oʼta oladigan oraliq moʼljallanishi kerak. Bittasi suv oqimi 
yoʼnalishida u asosiy oraliq, ikkinchisi suv oqimiga teskari yoʼnalishda, u esa 
qoʼshni oraliq deb ataladi. Аgarda suv kam oqqan davrlardagi uning chuqurligi 
jihatidan ikkita oraliqni sigʼdira olmasa, sharoitga koʼra oraliq qurilma ochiladigan 
turdagi boʼlsa, kema qatnovi uchun bitta oraliq qoldirishga ruxsat qilinishi mumkin. 
Kema qatnovi yoʼq daryolarda oraliq qurilmaning pastki qismi bilan suvning 
toʼlqinlarini xisobga olib baland sathi orasida 0,5m masofa qoldirilishi kerak, agar 
suv muzlaydigan joy boʼlsa, muz oqadigan sath bilan oraliq qurilma orasida 0,75m 
boʼsh masofa boʼlishi kerak. Yogʼoch koʼpriklarda esa yuqoridagi masofalar 
0,25m.dan birinchi va 0,75m.dan ikkinchi hollarda kam boʼlmasligi kerak. 
Аvtomobil yoʼllarining yoki koʼchalarning ustidan yoʼloʼtkazgichlar qurish 
kerak boʼlgan hollarda yoʼloʼtkazgich bilan ular orasida oʼlchamlari yuqorida aytib 
oʼtilgan talablarga rioya qilgan holda belgilanishi kerak. Temir yoʼllarning ustidan 
yoʼloʼtkazgichlar qurilishi kerak boʼlgan hollarda yoʼloʼtkazgichlar bilan temir 
yoʼllar orasidagi oʼlchamlar temir yoʼl transportiga moʼljallangan maxsus 
qoidalarga asosan qabul qilinishi kerak. 

---

Аvtomobil yoʼllarining tagidan mahalliy yoʼllarni oʼtkazish kerak boʼlgan 
hollarda ularning eni 6m balandligi 4,5m, agar mollarga moʼljallangan yoʼllar 
oʼtkazish kerak boʼlsa eni 4m balandligi 2,5m boʼlgan joy qoldirilishi kerak. 
Аvtomobil yoʼllari va shahar koʼpriklarini qurishda umumiy talablarga koʼra 
qurilishni tashkil qilishga bogʼliq ishlarni birmuncha yengillashtirish maqsadida 
qabul qilingan 3, 6, 9, 12, 15, 18, 21, 24, 33 va 42m uzunliklarga ega oraliq 
qurilmalardan foydalanishi tavsiya qilinadi. 
Koʼpriklarning oraliqlarining uzunliklari iqtisodiy, oraliq qurilmadan 
foydalanish talablariga, kema qatnoviga, koʼp miqdordagi suvlar, muzlar oqimlarini 
oʼtkazishni taʼminlash shartlariga asoslanib qabul qilinishi kerak. 
 
 
Nazorat savollari 
1. Koʼprik kengligiga nima kiradi? 
2. Аvtomobil yoʼllari va shaxarlardagi koʼpriklar gabaritlari kanday? 
3. Koʼpriklar va gabaritlarini belgilash tartibi kanday? 
4. Koʼprik oraliqlari oʼlchamlarini asoslash davrida qanday faktorlar inobatga 
olinadi?