Komilova xurshidaxon mansurjon qizining

3
 Xayriddin Sulton. Boburiynoma.- Toshkent-1997.-B54 

---

Vatanimiz mustaqillikka erishgach, asta-sekinlik bilan tarixiy hodisalarga
haqiqat nuqtayi nazaridan qarala boshlandi. Tariximizning chin ma’nodagi 
qahramonlari nomi tiklandi. Xususan Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” 
romanida Zahiriddin Muhammad Boburning asl qiyofasi tiklandi.
Tarixni, tarix 
haqiqatini badiiy asarlarga olib kirish masalasida uzoq yilardan beri bahslashib 
kelinadi. Akram Kattabekov “Tarixiy haqiqat va badiiy mahorat” nomli 
tadqiqotida bu masalani o‘rganib, tarxiy asarning asosiy xususiyatiga uning “Real 
tarih bilan hamohangligidir” degan xulosaga keladi. To‘g‘ri, tarixiy asarda tarixiy 
sharoit, ruh o‘z aksini topishi kerak, lekin asar yozilgan davrdagi sharoit va 
mafkurani ham e’tiborga olish kerak.
Tarixiy asar mualliflari qaysi zamon va makonga murojaat qilmasin, o‘sha 
davr tasviriga ,albatta, to‘xtalib o‘tiladi. “Yulduzli tunlar” romani 15-asr oxiri
16-asr birinchi yarmi yoki Boburning 40yillik hayot yo‘li faoliyati bilan uzviy 
bog‘liqdir. Demak asar qurilishi asosida Bobur yashagan davr turadi. Asardagi 
barcha obrazlar, ularning harakatlari bir maqsadga qaratilgan bo‘lib, Bobur 
mirzoning niyatlari va u yashagan zamonni real tasvirlashga xizmat qiladi. 
Uzoq yillar chekilgan mashaqqatli mehnat va zahmatning mahsuli bo‘lgan 
“Yulduzli tunlar” 1969-1978 yillarda dunyoga keldi. “Yulduzli tunlar” romanining 
ilk nusxasi 1972-yilda yozib tamomlandi, asar qo‘lyozmasi o‘sha yili Yozuvchilar 
uyushmasida muhokama etilib, yuksak baho oldi va nashrga tavsiya etildi. Biroq 
totalitar tuzum siyosati tufayli millat g‘ururi sanalmish tarixiy shaxslarga ayricha 
ko‘z bilan qarab kelinyotgan bir davrda bunday romanni e’lon qilish mushkul edi. 
Shu tufayli asar uzoq vaqt nashr etilmadi. Ayrim tarixchi va adabiyotshunos 
olimlar asarning badiiy qimmatini buzib ko‘rsatdilar, asl matndan kelib chiqadigan 
ma’noni noto‘g‘ri talqin qildilar. Jumladan, tarix fanlari doktori M. Vahobov 
“Yulduzli tunlar” romaniga tor, dramatik qarashidan kelib chiqib baho berdi. 
Uning fikricha, roman muallifi tarixiy voqealarni tasvirlaganda sinfiy pozitsiyadan 
chekindi. Feodal o‘tmishni ideallashtirdi. Bobur shaxsiyati esa bir tomonlama 
tasvirlandi. M. Vahobov “Правда востока” gazetasida e’lon qilingan “tarixiy 

---

haqiqatga zid” maqolasida yozadi: “P. Qodirov va A. Qayumov asarlarida sinfiy, 
sotsial guruh so‘zlari biror marta eslatilmaydi. Ularda xalq ommasining ahvoli, 
uning ekspluatatsiya formalari xususida hech narsa anglamaymiz”
4
. 
M. Vahobov bu bilan cheklanmaydi, fikrini davom qildirib yozadi: “Bobur 
qanday tilla suvi yuritilgan idishlardan foydalandi. Qanday tilla idishlarda may 
berildi, o‘z lashkariga qanday sovg‘a tarqatdi: zarbof to‘nmi, tilladan yasalgan 
egar-jabduqmi, otmi va boshqalar”. Qiziq, adib 16-asr hukmdori va sarkardasi 
hayotini tasvirlasa-yu idish-tovog‘ini, qadahlarini sopoldan yasalgan qilib 
ko‘rsatsa.” Shu kabi asossiz so‘zlar orqali o‘z fikrini bildiradi. 
Nihoyat 1978-yili “Sharq yulduzi” jurnali asarni o‘quvchilarga hadya etdi. 
Roman tez orada o‘quvchilar va adabiyotshunoslarni o‘ziga jalb etdi. 
Yozuvchi Bobur haqida yozar ekan uning ko‘rgan-kechirganlarini, hayot 
yo‘lini haqqoniy aks ettiradi. Abdug’afur Rasulov ta’biri bilan aytganda adib 
Boburni bor bo‘y-basti bilan tasvirlaydi. Bizga ma’lumki, Bobur va uning davri 
haqida ko’plab tarixiy memuar manbalar borligi uchun ham hayotining juda ko’p 
qirralari ma’lum. Lekin bu manbalarning asosiysi Bobur to‘g‘risida oddiy axborot 
beradi. Romanda yozuvchi fantaziyaga ham keng o‘rin ajratadi. Bu haqda Pirimqul 
Qodirov shunday deydi: “Rassomlar qadimgi zamonlardan qolgan suyaklarga 
qarab ularni o‘zlaricha tasavvur qilib, haqiqatga to‘g‘ri keladigan rasmlar 
chizadilar. Men ham asosan shu yo‘ldan bordim. Asliga sodiqlik jihatdan romanda 
tarixiy hujjatlarning ahamiyati juda katta. Lekin tirik vujudga quruq suyakdan 
koʻra et og‘irroq bo‘lishini bilasiz. Shunga o‘xshab bu romanda ham faktdan koʻra 
tasavvur mahsulining salmog‘i ortiqroqdir deb oʻylayman”
5
.
Yozuvchi shunday tasvirlaydi: 
5
Pirimqul Qodirov.Qalb ko‘zlari.-Toshkent,2001.B58 

---

Humoyun nafasi qaytganday talvasa qilib, o‘zini u yoqdan-bu yoqqa bir-ikki 
otdi-yu, yana hushidan ketdi.
Saroy tabiblari bu og‘ir dardga hech bir davo topolmadilar. Mohim begim 
yum-yum yig‘laydi. Bobur suyukli o‘g‘lini hadeb o‘tga-suvga solib, shu 
kasallikka o‘zi ham sababchi bo‘lganday o‘rtanardi. Og‘ir paytlarda Bobur 
suyanib o‘rgangan odamlar biron chora topishni undan kutadilar. Lekin hozir 
u ham chorasizlikdan o‘zini qoyadigan joy topolmay qiynaldi. Keksayib 
munkillab qolgan shayxulislom Boburning yoniga keldi: 
— Hazrati oliylari, ko‘p g‘am chekmang, parvardigor g‘oyibdan shifo 
yuborgusidir, — dedi. — Tabiblardanki ish chiqmadi, endi xudo yo‘liga 
dunyo molidan tasaddiq qilmoq kerak.
Bobur shayxulislomning niyatiga tushunolmay: 
— Qaysi moldan? — deb so‘radi. 
— Jon omon bo’lsa javohir topilur. O‘shal... ashxas olmos yaxshi tasaddiq 
bolg‘ay.
Bobur Jamna ustida kemada o’ltirganda Humoyun keltirib ko’rsatgan olmosni 
esladi.
— Ko’hinurnimi? 
Shayxulislom tasdiq ma’nosida bosh irg‘adi. Bobur hushini bir joyga yig‘ib:
— Taqsir, kimga tasaddiq qilaylik?— deb so‘radi. 
Qiymati ulkan oltin xazinalariga barobar keladigan bu olmosni o‘g‘rilardan 
qo‘riqlab turish uchun ham juda ko‘p navkar kerak edi. Shuni biladigan 
shayxulislom «menga» deyishga tili bormadi.
— Murtazo Ali mozoriga, — dedi. — Din yo‘liga.
Mozor va Ko’hinur olmosi bir-biriga mutlaqo qovushmaydigan narsalar edi. 
Dindorlarning kattasi shayxulislom bo’lganligi uchun olamni bezaydigan bu 
go’zal olmos aylanib kelib uning sandig‘iga tushishi aniq. Bobur hozir molu 
dunyoni o‘ylaydigan ahvolda bo’lmasa ham Humoyunga taqdim etilgan bu 
noyob gavharga munkaygan shayxulislom ko‘z tikkani uni sergaklantirdi. 

---

Ruhoniylar ilojini topsa podshohdan ham baland turishga va ularning boshiga 
og‘ir kun tushganidan foydalanib o‘z hukmlarini o‘tkazishga intilishlari 
ko‘pdan ma’lum edi. 
— Taqsir, nazaringizda, o‘shal olmos azizmi yoki mening jonim aziz? 
Shayxulislom hang-mang bo‘lib: 
— Nechun unday deysiz, hazratim! — dedi. Undoq olmoslarning yuztasidan 
sizning bir mo’yingiz azizroqdir! 
— Minnatdormen! Undoq bo‘lsa, men Humoyunga jahondagi barcha 
olmoslardan ham azizroq bir narsamni qurbon qilmoqchimen. Faqat bu 
qurbonni sizu bizga o‘xshagan bandalari emas, zarur bo‘lsa parvardigorning 
o‘zi olsin! 
Bobur o‘ziga umid bilan qarab turgan odamlarning orasidan o‘tib, 
Humoyunning to‘shagi yoniga keldi. 
— Humoyun, jigarbandim! — dedi u hamma eshitadigan tovush bilan. — 
Sening betoqatlig‘ingga men toqat keltiray. Sening shu og‘ir dardingni xudo 
sendan olib menga bersin!
Behush yotgan Humoyun bu gaplarni eshitmas, lekin bemorning xobgohidagi 
ayollar, mulozimlar, tabiblar, ruhoniylar — hammasi Boburga quloqlarini 
ding qilib qarab turardilar. 
Bobur umumiy jimlikda Humoyunning boshidan uch marta aylandi-yu: — 
Yo, parvardigor! — deb iltijo qildi. — Menki Boburmen, agar jon berish 
mumkin bo‘lsa, umru jonimni Humoyunga qurbon qildim! Azroyil mening 
jonimni olsinu xudo Humoyunga shifo bersin!
Mohim begim yig‘idan to‘xtab, Boburga qo‘rquv aralash hayrat bilan tikilib 
turardi. Keksa shayxulislom esa hozirning o‘zidayoq Humoyunning sog‘ayib 
ketishini va Boburning holsizlanib yiqilishini kutganday ancha vaqt ota-
bolaga baqrayib qarab turdi. Lekin kutilgan mo‘jiza yuz bermadi. Behush 
Humoyun alahlab bir nima dedi-da, yana jim boldi.

---

Boburning badanidan «lop» etib olov chiqqanday boldi, vujudi qizib 
ketdi. U hamon behush yotgan Humoyunga qarab: 
— Ko‘tardim dardingni! — dedi-da, yelkasiga og‘ir yuk olgan odamday 
qaddi xiyol egilib xobgohdan chiqib ketdi...
Yigirma uch yoshlik Humoyunning yigit yuragi otasi korsatgan ruhiy madaddan 
kuch olib, og‘ir kasallikni axiyri yengdi. Oradan bir hafta o’tgach, u kasal korishga 
kelganlarni ornidan turib qabul qildi. Yana ikki kundan so’ng otasini borib ko’rish 
uchun xobgohidan chiqdi. 
Bu voqea haqida Pirimqul Qodirovning o‘zi shunday izoh beradi:”Men Bobur, 
Humoyun va Akbarlarning hayotini tasvirlar ekanman, o‘z fantaziyamdan ko‘ra, 
“Tarix fantaziyasi” ga, ya’ni chindan sodir bo‘lgan voqealarga asoslandim. 
Jumladan, Mirzo Bobur suyukli o‘g‘li Humoyunni o‘limdan qutqarish uchun 
xudoga iltijo qilib, o‘z jonini farzandiga bag‘ishlagani chindan sodir bo‘lgan va 
tarixiy manbaalarda bitilgan hodisadir.”
6
Bobur mirzo Samarqand shahrini olgan paytlarda 19 yoshda edi. O’sha paytda 
Oyisha begim qiz farzandli bo‘ladi, lekin qirqi chiqmay vafot etadi. Bu haqida 
Boburning o‘zi shunday yozadi: “ O‘sha kecha-kunduzlari Sulton Ahmad 
mirzoning qizi, birinchi marotaba mening nikohimga kirgan qizdan bir qiz bo‘ldi. 
Unga Faxruniso ismi qo‘yildi. Mening to‘ng’ich farzandim erdi. O‘sha paytda men 
19 yoshda edim. Bir oy qirq kun ichida uni xudo rahmatiga oldi”
7
. Ushbu voqea 
romanda badiiylashtirilib o‘z qimmatini yo‘qotmagan holda quyidagicha talqin 
qilinadi: “ Ha, agar xudo o‘g‘il bersa, ismini Faxriddin qo‘yurmizmi? Oyisha 
begim Boburning ismi Zahriddin ekanligini o‘ylab shu ismni o‘ylab topgandi. 
Bobur mamnun tovush bilan: ˗ Xo‘p, o‘g‘il bo‘lsa Faxriddin, qiz bo‘lsa 
Faxrinisomi?” “Oyisha begimning olti oylik qizchasi big‘illab yig‘laydi. Chunki 
ozib madordan ketib qolgan Oyisha begimga sut kelmaydi. Yaqinda bola ko‘rgan 
bir onani topib, Faxrinisoni besh-o‘n kun emizdirgan edilar, falokat yuz berdi,