Komilova xurshidaxon mansurjon qizining

2.2 “Boburnoma” Bobur obrazi ifodasidagi yetakchi manbaa sifatida 
“Boburnoma” - qomusiy asar. “Bobumoma” da, avvalambor, 1494-1529-yillar 
orasida Movarounnahr, Xuroson, Afg‘oniston, Hindiston kabi ulkan hududda sodir 
bo‘lgan tarixiy voqealar haqida ma’lumot beriladi. Muallif temuriylar tanazzuli, 
o‘zbek xonlaming hukmronlikni o‘z qo‘liga olishi, temuriylar so‘nggi vakillarining 
taqdiri, qismati, o‘y-kechinmalari, toj-taxt uchun kurashlari tarixi bilan tanishtiradi. 
Undan tashqari, asardan o‘quvchi davlatchilik tarixi, boshqaruv usullari, 
himoyalanish va hujumga o‘tish yo‘sinlari, davlatni mustahkamlash yo‘riqlari, 
siyosat yurgizish tamoyillari haqida ma’lumotga ega bo‘ladi. 
Bobur asami yozayotgan davrda bu borada ancha tajribaga egaligi, siyosatdon 
sifatida kamolga yetganligi seziladi. Podshohlar faoliyati haqida so‘zlar ekan, 
ulaming yutuq va kamchiliklarini bilimdonlik va donishmandlik bilan tahlil etadi. 
O‘zining yutuqlari va nuqsonlarini mashhur podshohlar faoliyati bilan qiyoslaydi. 
Mag‘lubiyat va yutqiziqlarining sabablarini topishga va ularni bartaraf etishga 
urinadi. Bobur temurzodalar tanazzulidan ko‘p qayg‘urgan. Ulaming xatolarini 
tahlil qilgan. Bu tahlillardan Bobuming tabiati ancha boshqacha - jiddiy, 
mas’uliyatli, jonkuyar ekanligi sezilib turadi. U Sulton Husayn Boyqaroni 
tadbirkor, ishbilarmon, jasur, mard xonlardan deb biladi. Unga ehtirom bilan 
qaraydi. O‘g‘illari - shahzodalaming hayotga yengil qarashlari, aysh-ishratga 
berilishlarini tanqid qiladi, afsuslanadi, ulardan ranjiydi: “Bu mirzolar andoq ifrot 
bila fisq va ayshg‘a mashg‘ul edilarkim, otasidek kordiyda va kordon podshoh 
tushchilik yo'l kelib, ramazondek mutabarrak va aziz oyg‘a kechalik fursat qolib, 
otasidin iymanmay, tengridin qo‘rqmay, hanuz ishi chog‘ir ichmak edi. Nashot bila 

---

majlisoroliq edi. Inbisot bila muqarrardurkim, mundoq bo‘lg‘on kishi andoq 
shikast topqay va bu nav o‘tgan elga har kim dast topqay”
20
. 
Ba’zan Bobur tadbirlar ko‘rishda o‘zining oldingi faoliyatlaridan ham saboq 
chiqarganini ko‘ramiz. Xatolarining yana qaytarilib qolishining oldini olishga 
harakat qilgan. Har bir hukm chiqarganda chuqur, har taraflama o‘ylab 
mulohazakorlik bilan ish yuritganining guvohi bo‘lamiz: “Mulkgirlikda va 
mamlakatdorlikta agarchi ba’zi ishlar zohirda ma'qul va muvajjah ko‘runur, vale 
har ishning zimnida yuz ming mulohaza vojib va lozimdur. Ushbu bir bemulohaza 
hukm qilg‘onimizdin ne miqdor sho‘r va fitnalar qo‘pti. Axir Andijondin ikkinchi 
navbat chiqg‘onimizg‘a sabab ushbu betaammul hukm qilg'onimiz bo'ldi”. 
Bu o‘rinda Bobur o‘zining xatosidan saboq chiqarganini anglaymiz. 
O‘ylaymizki, bu kabi saboq, ibratlar faqat Bobur uchungina emas, balki kelajak 
uchun, tarix uchun ham muhim ahamiyatga molik. 
Bobur “Boburnoma”da o‘z faoliyatini hamisha tahlil etib borganini ko‘ramiz. 
Xatolari haqida ham, yutuqlari haqida ham oshkora so‘zlaydi. Xususan, yutuqlari 
borasida eslar ekan, obyektiv, asosli so‘zlashga urinadi. Jumladan, o‘zining 19 
yoshida Samarqandni egallagani bilan Husayn Boyqaroning Yodgor Muhammad 
Mirzo qo‘lidan Hirotni olganini muqoyasa etadi. Va bu ikki muhorabaning farqini 
5 asos bilan ko‘rsatib beradi. O‘zining, birinchidan, yosh va tajribasizligi, 
ikkinchidan, g‘animi Shayboniyxondek «purtajriba» kishi ekanligi, uchinchidan, 
Samarqandning ichki ahvolidan xabar yetkazuvchi kishining yo‘qligi, 
to‘rtinchidan, g‘animning mustahkam qo‘rg‘onda o‘rnashgani, beshinchidan, 
shaharni ikkinchi kelishda olayotgani edi. 
Yuqorida sanalgan farqlar bizga Bobuming sarkardalik salohiyati, tadbirkorlik 
layoqati haqida xulosa chiqarishimizga asos beradi. U erishgan g‘alabaning 
miqyosini, sipohigarchilikdagi noyob qobiliyatini ko‘rsatadi. 
20
Zahiriddin Muhammad Bobur.Boburnoma.-Toshkent,2018 

---

Bobur tarixiy hodisalami bayon etar ekan, ma’lumotlar miqyosini kengroq 
qamraydi. Voqealar bilan bog‘liq shaharlar haqida ham ma’lumot beradi. Ayniqsa, 
uning bobokaloni Amir Temur jahongirga poytaxt bo‘lgan Samarqandga 
muhabbati beqiyosligini ko‘ramiz. 
Asarda “baldai mahfuza” deya alqangan shahar haqida izchil, mukammal 
ma’lumot beradi. Unga o‘zgacha mehr-muhabbat, ixlos va havas bilan qarashi 
sezilib turadi. Samarqandning jo‘g‘rofiy o‘mi, daryolari, havosi, tabiati, hayvonot 
va nabotot olami haqida ma’lumot beradi. U erda yashab o‘tgan ulug‘ shayxlar, 
allomalar, ulaming amalga oshirgan ishlari haqida iftixor bilan so‘zlaydi. Temur 
bobosini chuqur ehtirom bilan eslaydi. Uning davrida bunyod etilgan inshootlami 
kuzatadi. Shu o‘rinda Bobur tabiatidagi sinchkovlik, olimona kuzatuvchanlik 
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Hatto, - u Samarqand qo‘rg‘oni uzunligini qadamlatib 
o‘lchatganini so‘zlaydi. Uning 10600 qadam (metr) chiqqani haqida avlodlarga 
ma’lumot qoldiradi. 
Samarqandda yashab, - dunyoga dong‘i ketgan Abu Mansur Moturudiy, imom 
Ismoil Buxoriy, Ahmad Farg‘oniylar kabi ulamolar haqida muhim maTumotlar 
beradi. Amir Temur, Ulug‘bek Mirzolar amalga oshirgan ishlar sarhisob etiladi. 
Ziji Ko‘ragoniyning jahonshumul ahamiyati dunyo fani bilan qiyosan ko‘rsatib 
beriladi. Jahon ilmida Ulug‘bekka qadar 7-8 zij yaratilgani, ammo Ulug‘bek 
yaratgan zij amalda qo‘llanishi faxr va g‘urur bilan e’tirof etiladi: «Ulug‘bek Mirzo 
bu rasad bila Ziji Ko'ragoniyni bitibturkim, olamda holo bu zij musta'maldur. 
O‘zga zij bila kam amal qilurlar. Yaratilgan zijlaming, bir-biri bilan qiyoslab, 
ilmiy qimmatini ham belgilaydiki, bu Bobur dunyoqarashi kengligidan, bilim 
qamrovi va salohiyatidan dalolat beradi. Muallif Samarqanddagi binolar turli 
inshootlar, bog‘lar, masjid, madrasa kabi ko‘plab osori atiqalarimiz borasida 
mufassil ma’lumot beradi. Ulaming qurilish sabablari, ashyolari bilan tanishtiradi. 
Xususan, Masjidi laqlaqaning arxitekturasi haqidagi maTumotlami o‘qib, 
ajdodlarimiz kashfiyotlaridan, qurilish sohasidagi did va salohiyatidan hayratga 
tushamiz. 

---

Bobur Afg‘oniston, uning tabiati, o‘simlik dunyosi, hayvonot olamiga katta 
qiziqish bilan qaragan. G‘ayrioddiy ashyolar, noyob tabiat mo“jizalari uning 
e’tiborini tortgan. Dashti Shayxda o‘suvchi lolalaming rango-rang navlarini 
sanatgani va 32-33 turli lolaning mavjudligi haqida xabar beradi. Lolayi gulbo‘y, 
sadbarg lola kabi nodir turlari borasida alohida to‘xtaladi. U erdagi shaharlar, 
daryolar, togTar borasida ham qiziqarli ma’lumotlar beradi: “Bu kentlar orasida 
Istalif va Istarg‘ichcha kentyo'qtur. Ulug‘bek Mirzo bu kentlarni Xuroson va 
Samarqand deb ekandur”.
21
Bobur Afg‘onistonda amalga oshirgan obodonchilik ishlari haqida ham 
ma’lumot beradi. Bog‘i Vafoga o‘xshash o‘zi yaratgan bog‘lar haqida so‘zlaydi. 
Ulug‘bek Mirzo bunyod etgan Bog‘i Kalonning keyingi qismati bilan tanishtiradi: 
“Bu kentda Bog‘i Kalon otliq Ulug‘bek Mirzoning bir mag‘sub bog‘i bor edi. Men 
egalarig‘a baho berib oldim”.
22
Boqqa yaqin atroflami obod qildirib, ariqlami 
ta’mirlaydi. Xuddi shu kabi ko‘plab ariqlar barpo etgani, viloyatlami obod qilgani 
haqida so‘zlaydi. 
Bobur “Bobumoma”ni rostgo‘ylik bilan yozadi. Hamma voqea- hodisalami 
ro‘y-rost, haqqoniy yoritganini e’tirof etadi. Hatto, ota - og‘a, qarindosh-
urug‘larining ham yaxshi va yomonini yashirmay oshkor etganini ta’kidlaydi: “Bu 
bitilganlardin g‘araz shikoyat emas, rost hikoyatdurkim, bitibturmen. Bu mastur 
bo‘lg‘onlardin maqsud o‘zning ta’rifi emas, bayoni voqei bu edikim, tahrir 
etibturmen. Chun bu tarixda andoq iltizom qililibturkim, har so‘zning rostini 
bitilgay va har ishning bayoni voqeini tahrir etilgay. Lojaram ota - og ‘adir har 
yaxshiliq va yamonlig ‘kim, shoe edi, taqrir qildim va qarindosh va begonadin har 
ayb va hunarkim bayoni voqe edi, tahrir ayladim. O‘qug‘uvchi ma'zur tutsun, 
eshitg‘uvchi taarruz maqomidin o‘tsun”.
23
21
Zahiriddin Muhammad Bobur.Boburnoma.-Toshkent,2018 
22
Zahiriddin Muhammad Bobur.Boburnoma.-Toshkent,2018 
23
Zahiriddin Muhammad Bobur.Boburnoma.-Toshkent,2018 

---

Bobuming bu kabi fikrlari “Bobumoma” asarining ilmiy qimmatini oshiradi. 
Uning ishonchli, haqqoniy va muhim manba ekanligini yana bir bor asoslaydi. 
Asar bilan tanishar ekanmiz, Bobur o‘zi ta’kidlagan tamoyilga har doim amal 
qilganini ko‘ramiz. 
Bobur “Bobumoma”ni yozish jarayonida ko‘p tarixiy asarlar bilan tanish 
bo‘lganini sezamiz. “Tabaqoti Nosiriy”, “Zafarnoma” kabi asarlami ko‘p marotaba 
yodga oladi. Ularga munosabat bildiradi. Ba’zan eng mashhur tarixiy asarlardagi 
ma’lumotlarga oydinlik kiritadi. Ulardagi kamchiliklami bartaraf etadi. Jumladan, 
G‘azna viloyati haqida gapirib, Sulton Shihobiddin G‘uriyning ismini ba’zi tarixiy 
manbalarda Muiziddin deb yozganlarini eslatadi. To‘g‘ri deb hisoblangan 
xulosasini keltirib o‘tadi: “Sulton Mahmudning va avlodining poytaxti G'azna 
ekandur. Ba’zi G'aznin ham bitibdurlar. Sulton Shihobiddin G'uriyning ham 
poytaxti bu ekandur. Bu Sulton Shihobiddinni “Tabaqoti Nosiriy”da va ba'zi hind 
tarixida Muiziddin bitibturlar”.
24
Bobur “Zafarnoma”dek mashhur tarixiy asardagi ba’zi ma’lumotlami 
mukammallashtiradi: “Behradin yetti kuruh shimol sari bir tog' tushubtur. Bu 
tog‘ni “Zafarnoma”da va ba’zi kitoblarda “Ko‘hi Jud” bitibturlar, vajhi tasmiyasi 
ma ’lum emas edi, so ‘ngralar ma’lum bo ‘Idb?3. Ko4rinadiki, bu erda ta’riflangan 
tog‘ “Jud tog‘I” deb atalishi va nomlanish tarixi noma’lumligi haqida gapiradi. 
Ammo, shu o‘rinda Bobur “Zafarnoma”dagi ma’lumotlami o‘z kuzatishlari orqali 
yana davom ettiradi, to‘ldiradi. Jud tog‘ining nomlanish tarixini mufassal 
yoritadi94. Bu kabi dalillar “Bobumoma”ni o‘zigacha bo‘lgan tarixlami yanada 
mukammallashtiruvchi, ularda uchramaydigan ko‘p ma’lumotlami keltiruvchi 
mo‘tabar manba ekanligini tasdiqlaydi. 
“Bobumoma” da bosh qahramon Boburning o‘zi. U yuqorida eslatganimizdek,
voqea-hodisalarni bayon etar ekan, xolislikka amal qiladi. Shuning uchun ham 
24
Zahiriddin Muhammad Bobur.Boburnoma.-Toshkent,2018 

---

muallif timsoli ideallashtirilmagan. Tasavvurimizda u hayotning butun achchiq-
chuchugini, past-balandini ko‘rgan real inson sifatida namoyon bo‘ladi. Asarda 
uning fe‘l-atvori butun murakkabligi bilan o‘z ifodasini topgan. Tabiatiga xos ezgu 
fazilatlar, ko‘nglidagi takrorlanmas, sohir tuyg‘ular, hishayajonlar bilan birga 
hukmdor sifatidagi qattiqqo‘llik va talabchanlik ham oshkora tasvirlangan. Kobul 
yoTidagi mashaqqatli kunlarda, ayniqsa, Bobur feTidagi oliyhimmatlik, adolat va 
kamtarlik fazilatlari yuzaga chiqadi. U navkarlar bilan barobar qor tepib yo‘1 
ochadi. Ular bilan birga kechani qor ostida o‘tkazadi. Uni issiqroq g‘or ichiga 
taklif qilishganda rad etadi. E1 chekkan mashaqqatni birga chekishni afzal biladi. 
Navkarlari sovuqda, qorda bo‘lib, u issiqda, istirohat va farog‘atda bo‘lishini 
o‘ziga or deb biladi. “Kemaga tushganning joni bir” maqoliga amal qiladi. 
Forslaming “Do‘stlar bilan birga o‘lmoq to‘ydir” hikmatli so‘zini esga oladi. “Men 
ham har tashvish va mashaqqat bo ‘Isa ko ‘rayin, har nechuk el toqat qilib tursa 
turayin, bir forsi masal bor: “Marg bo yoron sur ast”. Sovuqning qattiqligidan ko‘p 
kishining qo‘l-oyoqlarini sovuq uradi. Bobur shu kecha o‘z qulog‘iga ham sovuq 
ta’sir etganini so‘zlaydi. Muallif ana shu mashaqqatli kunlarda: 
Charxning men ko ‘rmagan javru jafosi qoldimu, 
Xasta ko ‘nglum chekmagan dardu balosiqoldimu? 
matlali g‘azali yaratilgani haqida xabar beradi. Ushbu tasvirlarda Bobuming shaxs 
sifatidagi qiyofasi, xarakteri, yuksak ma’naviy dunyosi tasavvurimizda jonlanadi. 
“Vaqoe’”ning kotibi Boburga baho berib, uning sakkiz fazilatini sanab o‘tadi: 
“...Sekkiz sifati asil aning zotig‘a muttasil erdi: birisi bukim, najhati baland erdi; 
ikkimchisi, himmati arjumand erdi; uchumchisi, viloyat olmog ‘; to ‘rtumchisi, 
viloyat saxlamog‘; beshimchisi, ma’murlug‘; oltimchisi, rafohiyat niyati Tengri 
taolo bandalarig‘a; ettimchisi, cherikni ko‘ngli(ni) qo‘lg‘a olmoq; sekkizimchisi, 
adolat qilmoq”. Balandnasablik, himmat, jahongirlik, obodonchilik va farovonlikka 
e’tibor, adolatlilik va sipohigarlik fazilatlari unga xos edi. Bu fikrlar asosli va 
obyektiv ekanligini “Vaqoe’”dagi hodisalar bayoni va undagi Bobur timsoli 

---

tasdiqlaydi. U shu fazilatlarini butun umr yo‘qotmaslikka, asrashga intildi. Bobur 
o‘z hayoti davomida adolatsizlik va zulmni taqiqlashga harakat qilgan. 
“Bobumoma”da bir navkar zabt etilgan yurtda birovning bir ko‘za yog‘ini 
zo‘ravonlik bilan tortib olgani uchun, ibrat bo‘lsin deb, kaltaklatganini so‘zlaydi. 
Bobur munofiqlik, ko‘zbo‘yamachilik va xiyonatni sezganda, uni keskin yo‘qotish 
tadbirini ko‘rgan. Jumladan, G‘aznada makr bilan qabmi tebratib, xalqni 
laqillatayotgan aldamchilami sinchkovlik bilan fosh etadi. 
Ular faoliyatini taqiqlaydi Bobur “yaxshilig‘” radifli g‘azalida o‘zining yashash 
prinsipini bayon etgan. Uning hayot yo‘li, eng murakkab vaziyatlarda ham shu 
tamoyiiga sodiqligini ko‘rsatadi. U hayot mazmuni haqida mulohaza yuritar ekan, 
faylasufona, hikmatomuz xulosalami bayon etadi. Donishmandlar kabi u ham 
“shuhrat bilan yodlanishni ikkinchi umr” deb hisoblaydiz G'arozX bu dunyoda 
kishidin ushmundog' nimalar qolur, har kim aqldin bahravar bo'lsa, nega andog‘ 
harakatga iqdom qilg'aykim, andin so‘ng yomon degaylar va har kishiga hushdin 
asar bo'lsa, nega andog‘ amrga ehtimom qilmag‘aykim, qilg‘ondin so'ng 
mustahsan degaylar. “Zikri nomero, hakimon umri soniy guftaand”. 
Bobur ko‘p xiyonatlar ko‘rdi. Fitnalardan ko‘ngliga ko‘pozorlar etdi. Ammo, bular 
uning tabiatidagi ezgu fazilatlami yo‘qotolmadi. Aksincha, o‘zining ta’kidlashicha,
ota-bobolarining an’analariga amal qildi. Xalqning «yaxshilik qil suvga sol, baliq 
bilar, baliq bilmasa xoliq bilar» degan donolik bilan aytgan so‘zini umr yo‘lida 
dasturilamal deb bildi. Hayotiy tajribalaridan kelib chiqib, o‘zi ham shunga yaqin 
donishmandona xulosalarga keldi: «Har kimdin yaxshi qoida qolg ‘on bo ‘Isa, 
aning bila amal qilmoq kerak. Agar ota yamon ish qilg ‘on bo ‘Isa, yaxshi ish bila 
badal qilmoq kerak”. 
Bobur qarindoshlik rishtalarini mustahkam saqlagan. O‘ziga jafo qilib bo‘lsada, 
aymoqlariga mehr-oqibat ko‘rsatgan. “Bobumoma”da buni isbotlovchi dalillar 
ko‘p. Hatto, o‘zi bilan taxt talashgan ukasi Jahongir Mirzoga ham xiyonat va jabr 
qilmagan. “Uluqlar ko‘tarimlik kerak” degan o‘z aqidasiga amal qilib, kechirimli 

---

bo‘lishga harakat qilgan. Bu Bobur fe’lidagi yana bir fazilatni - jaholatga ma’rifat 
bilan javob berish tamoyilini bizga ko‘rsatadi: “Chun mening sha'nimda bu emas 
edikim, og‘a-ini, va uruq-qayoshtin har necha izoyliq voqe bo'lsa, mendin 
mutanaffir bo‘lg‘aylar. Agarchi Jahongir Mirzo bila bizningoramizda burun mulk 
va navkar jihatidin kuduratlar va niqorlar xeyli bo ‘lub edi, vale bu navbat ul 
viloyattin mening bila hamroh bo ‘lib kelib edi”. 
Bobur juda sinchkov inson. U eng oddiy va kichkina ko‘ringan narsalarga ham 
e’tibor beradi. So‘n yoqasidan o‘z o‘rdasigacha otning qadamini sanatadi. 23 ming 
bir yuz qadam ekanligi, u 46200 qadam 11 yarim kuruh bo‘lishini aytadi. Gang 
daryosida necha qo‘l suzganini hisoblaydi: “Ushbu kun Gang daryosini qo ‘l solib 
o ‘ttim. Bir qo ‘Ini sanadim, o ‘ttiz uch qo ‘l bila o ‘ttum, yana tinmay yuzub bu 
yuzga ham o ‘ttum. Bori daryolarni yuzub, kechib edim, Gang daryosi qolib edi”. 
Sochini oldirgani, tishi sinib tushgani, qulog‘i og‘rigani, barmog‘i singanigacha 
batafsil yozadi. 
Bobur umri so‘ngigacha jangu jadallar ichida kechdi. Uning maqsadi ulug‘ edi. U 
tanazzul topayotgan temuriylar mavqeini qayta tiklashga intilardi. Bu yo‘lda ko‘p 
ranju alamlarga sabru toqat qilardi. U, ayniqsa, Hindistonda ekanida o‘z yurtini, 
Kobulda yashayotgan farzandlarini, yaqinlarini qo‘msar edi. Bunday kechinmalar 
borasida “Bobumoma”da ko‘p so‘zlaydi. Ayniqsa, 1528-yilda Kobulga Xoja 
Kalonga yozgan maktubida o‘zining shunday holatini juda ta’sirli ifodalaydi: «Ul 
viloyatlarning latofatlarini kishi nechuk unutqay. Alalxusus, mundoq toyib va torik 
bo‘lg‘onda qovun va uzumdek mashru’ hazni kishi ne tavr xotirdin chiqarg‘ay. Bu 
fursatta bir qovun kelturub edilar, kesib egach, g ‘arib ta ’sir qildi. Tamom yig ‘lab 
edim”. 
Bobur Afg‘oniston yoki Hindiston haqida yozar ekan, har bir giyohda, hayvonot 
olamida, daraxtu mevalarda o‘z vatani sog‘inchini his qiladi. Ulami qiyoslab 
ko‘radi: “Hindistondakim, oqar suv hargiz bo ‘Imas, chashma xud ne tilar, 

---

Ahyonan chashma hamkim bor, yerdin zax suyidek sizib chiqar. Ul yerning 
chashmalaridek qaynab chiqmas” 
Bobur tabiat qo‘ynida bo‘lishni, undagi go‘zal manzaralami tomosha qilishni xush 
ko‘rgan. Undagi g‘ayrioddiy ko‘rinishlar va hodisalami nozik fahmlagan. Ulami 
ehtiros va hayrat bilan kuzatgan. U, ayniqsa, kuz faslini yoqtirgan. Xazonrezgi 
bog‘lami sayr qilish unga zavq va ilhom baxsh etgan. Bu fikrimizning isbotini 
“Bobumoma”da ko‘p uchratamiz. Asarda kuz tasvirini muallif nazarida qayta-
qayta kuzatamiz. Quyidagi parchada tabiat go‘zalliklariga uning shoirona 
munosabatini yaqqol ko‘ramiz: “Istarg‘achning oyog‘idagi podshohiy bog'ini sayr 
qilildi. Bir olma niholi yaxshi xazon bo ‘lub edi. Har qaysi shoxida besh-olti barg 
siyoq bila qolib edi, andoqkim, agar naqqoshlar takalluf bila tortsalar, ancha torta 
olmag‘ay edilar” “Bobumoma”da Bobuming ota sifatidagi fe’l-atvori ham o‘z 
ifodasini topadi. U oilasiga yaqin yoki uzoq yashaganda ham, yumushlari haddan 
ko‘p bo‘lganda ham hech qachon farzandlari tarbiyasini e’tibordan chetda 
qoldirmagan. Farzandlari onalaridan va maxsus murabbiylardan hayot sirlarini 
o‘rganishgan. Ammo, Bobuming o‘zi ham bu masalaga jiddiy qaragan. 
Suhbatlarda, yiroqdaligida. esa maktublar orqali ulami barkamol inson etib 
tarbiyalashga harakat qilgan.. U “Bobumoma”ning bir necha o‘mida Komron, 
Humoyunga yozgan maktublari haqida ma’lumot beradi. Komron kadxudo etib 
tayinlanganda, Askariy devonbegi etib tayinlanganda o‘z xursandchiligini 
yashirmaydi. Humoyunning sipohigarlikda va janggohlarda ko‘rsatgan jasoratu 
matonatini ko‘rganda faxr tuyg‘usini oshkor bayon etadi. 
Ayniqsa, . to‘ng‘ich farzand va valiahd Humoyunning har tomonlama to‘kis inson 
bo‘lib etishganidan mamnunlik izhor qiladi. 1529-yil bir yillik ayriliqdan so‘ng 
Badaxshondan Agraga kelgan Humoyun bilan diydorlashuvini .”Bobumoma”da 
shunday eslaydi: Ograga yetib, o'shul soatkim, biz aning onasi bilan otini tutub, so 
‘zlashib o ‘Iturub erdukkim, yeta o ‘q keldi. Ko'ngullar gul yanglig' ochilib, 
ko'zlar chirog'dek yorudi. Muqarrar har kun jashn edi... Va necha muddatgacha bir 
erda bo‘lub,musohibona bir-bir bilan suluk qilur erdik. Va alhaq suhbatta bebadal 

---

erdi va insoni komilkim derlar, o‘shal erdi» . “Bobumoma”da 1528-yil 
Humoyunga yozgan bir maktubini to‘liq keltiradi. Unda biz Bobumi donishmand 
va talabchan tarbiyachi qiyofasida ko‘ramiz. U Humoyunda adolatli, jasoratli, 
jahongir podshoh fe’l-atvorini mukammal shakllantirishga harakat qiladi. Uni har 
bir narsaga e’tiborli bo‘lishga da’vat etadi. Farzandiga AFarnon deb ism tanlashi 
munosabati bilan ismning ma’nosi va talaffuzini hisobga olish lozimligini uqtirib 
fikrlar bildiradi: «...kasrati iste'mol bila avom Alamo derlar, yo El Amon derlar, 
o‘zga mundoq aliflom otta kam bo ‘lur». 
Farzandlarini har doim temurzodalar tanazzuliga bois bo‘lgan noahillikdan 
saqlanishga da’vat etgan: “Yana ining bila yaxshi maosh qilg ‘aysan. Uluqlar ko 
‘tarimlik kerak, umidim borki, sen ham yaxshi ixtilot qilg'aysan. Aning ham 
mutasharri’ va yaxshi yigit qo'yubtur, ul ham mulozamat va yakjihatliqta taqsir 
qilmag ‘ay” . 
Ushbu maktubda podshohlikning o‘ziga xos mashaqqatlari, talablari haqida so‘z 
boradi. Bo‘shlik va sokinlik podshohlikka yot, tezkorlik va g‘ayratlilik unga xos 
xususiyat bo‘lmog‘I ta’kidlanadi: “Garanjonliq bila, kohilliq podshohliq bila rost 
kelmas...” . Podshoh o‘zining shaxsiy tashvishlarinigina o‘ylashi also ekanligini, u 
har doim xalq dardu tashvishi bilan uyg‘oq va hamkor bo‘lishi lozimligini
uqdiradi. U podshohlikni qaydga - kishanga qiyoslaydi. Shu topib ishlatilgan 
birgina so‘z Bobur aytmoqchi bo‘lgan ko‘p nasihatlami, ruhiyatning rangorang 
tilsimlarini 
o‘zida 
mujassamlashtiradi: 
“Yana 
xatlaringda 
yolg‘uzluk, 
yolg‘uzlukkim, debsen, podshohliqda aybdur... Hech qayde podshohliq qaydicha 
yo'qtur. Podshohliq bila yolg‘uzluk rost kelmas”. 
Bobur Humoyunga davlat ishlarini hal etishda atrofidagi ishbilarmon, tadbirli, 
donishmand umaro bilan kengashib ish qilishni maslahat beradi. Xalqning orasiga 
yaqinroq kirib borish, ulaming dardu tashvishlaridan yiroqlashmaslik lozimligini 
uqtiradi. Ulaming orzu-armonlarini anglashga, ular bilan bir xil havodan nafas 
olishga chaqiradi: “... ish ko ‘rgan, ray va tadbirlik beklar bila kengashib, alarning 

---

so ‘zi bila amal qilg 'aysen. Agar mening rizomni tilarsen, xilvatnishinlikni va el 
bila kam ixtilotlikni bartaraf qilg‘il...”. Bobur Humoyunning yozgan maktubini 
eslatib, yozma nutqiga, savodxonlik salohiyatiga jiddiy e’tibor qaratadi. Bu 
narsalar el nazaridagi insonning saviyasi, madaniy darajasini belgilashini uqtiradi. 
Bobur shu o‘rinda Humoyunning xato va kamchiliklarini ko‘rsatish bilan birga, 
maktub yozish madaniyati haqida ham saboq beradi. Bu har bir o‘quvchini befarq 
qoldirmaydi. O‘ziga kerakli ibratni ola oladi: “Xatingni xud har tavr qilib o‘qusa 
bo'ladur, vale bu mug‘laq alfozingdin maqsud tamom mafhum bo‘lmaydur. G'olibo 
xat bitirda kohillig‘ing ham ushbu jihattindur. Takalluf qilay deysen. Ul jihattin 
mug ‘laq bo ‘ladur. Bundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila biti: ham 
sanga tashvish ozroq bo‘lur va ham o‘qug‘uchig‘a”. Ko‘rinadiki, bizga 
e’tiborsizdek tuyulgan kichik narsalarga ham Bobur tarbiyachi - ota sifatida jiddiy 
qaraydi. Bobur “Bobumoma”da mahoratli sarkarda sifatida ham gavdalanadi. U 
yoshligida tajribasizligi tufayli yo‘l qo‘ygan xatolarini ko‘p eslaydi. Ulardan 
muhim saboqlar chiqaradi. Lashkami boshqarishda tadbirli, salohiyatli, noyob 
iqtidorli sipohigarga aylanadi. Bu sohada turli kashfiyotlar qiladi. Yangiliklar 
kiritadi. Jangda ustod Aliquli yaratgan to‘p -zambaraklardan foydalanishni yo‘lga 
qo‘yadi. Cherikni 6 bo‘lakka bo‘lib, har bir polkning kechqurunlari qorovullik 
qilishini tashkil qiladi. Lashkami sodiqlik va ahillikda saqlash maqsadida Qurionni 
ushlab qasamyod qilishni joriy etadi. Hindiston muhorabasida jang oldi cho‘chib, 
hayiqib turgan lashkar oldida Bobuming murojaatini o‘qib uning naqadar ta’sirli 
nutq so‘zlovchi notiqligining ham guvohi bo‘lamiz. “Boburnoma”da uning yosh, 
tajribasiz sarkardadan janggoh pastu'balandini shaxmat taxtasidek aniq ko‘ruvchi, 
lashkami uning donalaridek bexato joylashtimvchi, bobosi Amir Temur kabi 
salohiyatli, tadbirkor sipohigarga aylangungacha bo‘lgan umr daftarining ifodasini 
ko‘ramiz. Bobur “Boburnoma”da o‘zining yaxshi amallari bilan birga ba’zi 
xatoliklari, qattiqqo‘lliklari, shafqatsizliklari haqida ham oshkora yozadi. 
Yashirmaydi. U adolatni barqarorlashtirish maqsadida’ba’zan qattiq chora-tadbirlar 
ko‘radi. Ibrat bo‘lishi uchun amalga oshirgan ba’zi ishlarida talabchanlikni haddan 
oshirib yuboradi. Ba’zi joylarda kalladan minoralar yasaganiniso‘zlaydi. Ammo,

---

«Boburnoma»ni yozishda xolislikka qat’iy amal qilgan Bobur faoliyatiga biz ham 
xolis baho bermog‘imiz lozim. U yashagan davr, vaziyat, ijtimoiy muhitni to‘g‘ri 
anglamog‘imiz darkor. Bobur faoliyatining' bu jihati haqida “Bobumoma” 
taijimoni va tadqiqotchilaridan biri shotlandiyalik olim Uilyam Erskin (1773-1852) 
shunday mulohaza bildirgan edi: “Boburnoma” da ba 'zan beshafqat qatl etish 
manzaralari uchrab turadi, lekin buning sababini ayrim bir shaxsning faoliyatidan 
emas, balki o ‘sha tarixiy muhitdan qidirish zarur” .