Komilova xurshidaxon mansurjon qizining

30
 Pirimqul Qodirov.Yulduzli tunlar.-Toshkent.1999.B198

---

yashayotgan Mirzoning o‘z o‘limi haqidagi so‘zlaridan haram ahli og‘ir jimlikka 
cho‘mdi.” Umarshayx mirzoning tashqi qiyofasi haqida asarda faqatgina 
yuqoridagi so‘zlar keltiriladi. Muallif balki, bunga keng to’xtalib o’tishni joiz deb 
bilmagan bo’lishi mumkin. “Boburnoma “ asarida esa batafsil ma’lumotlar 
uchraydi.
Shakl-shamoyili: past bo‘yli, yumaloq soqolli, sarg‘ish yuzli, norg‘ul kishi edi. 
To‘nni rosa tor kiyar edi. Shunchalikki, belbog‘ bog‘laganda qornini ichiga tortib 
bog‘latar, bog‘lagandan so‘ng o‘zini qo‘yib yuborsa ko‘pincha belbog‘ uzilib 
ketardi. Kiymoq va yemoqda betakalluf edi. Sallani dastorpech o‘rab qo‘yardi. 
Fe’l-atvori: hanafiy mazhabida, pokiza e’tiqodli kishi edi. Besh vaqt namozni tark 
qilmasdi. Umriy namoz qazolarini tamomlagan edi. Aksar tilovat qilar edi. 
Asarda Umarshayx mirzo haqida ko‘p o‘rinlar berilmagan bo‘lsada biz uni 
farzandlariga mehribon ota va odil podshoh ekanini quyidagi jumlalar orqali 
anglashimiz mumkin: “Agar men bu foniy dunyodan ko‘z yumsam, hammangiz 
Bobur mirzoning amrini hozirgi mening amrim kabi bajo keltirgaysiz. Jahongir 
mirzo! Mening bu gaplarimni sen ham esda tutgil. Bobur mirzo sendan faqat ikki 
yosh katta bo‘lsa ham, agar mening o‘rnimda qolsa, sen unga farzanddek sodiq 
bo‘lg‘il.” Bu so‘zlar orqali mirzo farzandlar o‘rtasida bo‘ladigan toj-u taxt 
talashlarni oldini olmoqchi bo‘lib nasihat qiladi. Shu gaplar bilan o‘quvchiga ijobiy 
obraz qiyofasi chizib beriladi. 
“Boburnoma”da juda ko‘p tarixiy shaxslar haqida ma’lumot beriladi. Muallif 
ularga baho berar ekan, fazilatlarini ham, nuqsonlarini ham mufassal tasvirlaydi. 
Ba’zan nihoyatda qisqa - bir yoki ikki jumla bilan bir shaxsning tabiati, fe’l-atvori, 
iqtidor-u salohiyati haqida tasavvur bera oladi. 
Bobur o‘ziga yaqin kishilar - otasi, amakilari, tog‘alari, ukalari, o‘g‘illari haqida 
ham, temurzodalar, o‘zbekxonlar haqida ham, ijodkor-u san’atkor haqida ham 
muhim dalillarni keltiradi. Bobur otasi Umarshayx Mirzo haqida faxr bilan yozadi: 
“Umar'shayx Mirzo baland himmatliq va ulug' doiyaliq podshoh erdi. Hamisha 

---

mulkgirlikdag'dag'asibor erdi...”? Uning “pokiza e’tiqodliq kishi” ekanligini 
ta'kidlaydi. Adabiyot muxlisi sifatida doston va masnaviylar, tarix va «Shohnoma» 
o‘qishni yoqtirganini aytadi' She’rni yaxshi anglashi va his qilishini e’tirof etadi: 
“Ravon savodi bor edi. “Xamsatayn” va masnaviy kitoblarni o‘qub edi. Aksar 
«Shohnoma» o‘qur edi. Tabi nazmi bor edi, vale she’rg‘a parvo qilmas edi”. Bobur 
qisqa chizgilarda otasining fe’l-atvori haqida ham mukammal tasavvur uyg‘otadi. 
Bunday tasvirlarni o‘qir ekanmiz, Bobur tabiatidagi ko‘p fazilatlar otameros 
jihatlar ekanligini ko‘ramiz: “Bisyor saxovati bor edi. Xulqi dag‘i bor erdi, 
xushxulq va harrof va fasiq va shirinzabon kishi erdi, shujo1 va mardona kishi 
edi”. 
Uning adolati haqida ham havas bilan so‘zlaydi. Bu boradagi ishlaridan ayrirn 
misollar keltiradi. Jumladan, bir Xitoy karvoni kelayotganda, Andijon yaqinidagi
tog‘lardan qor ko‘chadi va karvon qor ko‘chkilari ostida qoladi. Mingdan ortiq 
kishidan atigi 2 kishi omon qoladi. Umarshayx Mirzo vorislami topib, karvondagi 
barcha mol-mulklami ularga ziyonsiz topshiradi. Hatto, ayrim merosxo‘rlarni bir 
necha yillargacha izlatib, ularga ham o‘z ulushlarini salomat yetkazadi.
Bobur va u bilan yondosh tarixiy shaxslar haqida to‘xtalar ekanmiz, ushbu 
o‘rinda professor S. Mirvaliyevning tarixiy roman va uning belgilari haqidagi 
fikrlari yodimizga keladi: “Avvalo, tarixiy roman bo‘lishi uchun birinchi galda 
roman tabiatiga, shakliga ega bo‘lishi lozim. Bu degani voqelikni keng va chuqur 
epik bayon va epik obrazlarda tasvirlash demakdir. Binobarin, tarixiy roman esa 
ana shu umumiy belgilardan tashqari yana bir necha xususiy sifatlari bilan ajralib 
turadi. Bu, avvalo, uning o‘tmish haqidagi asar ekanligidir. Ya’ni unga saylangan 
mavzu o‘tmishdan olingan , yagona hujjat sifatida qayd etilgan bo‘lishi, eng 
muhimi, tarixiy rivojlanishning burilish yoki ko‘tarilish nuqtasi asar mazmunini 
belgilamog‘I lozim…Shuningdek tarixiy romanning yana bir belgisi asar 
yaratayotgan muallif bilan tasvirlanayotgan tarixiy voqelik orasida ma’lum bir 
oraliq – masofa – distansiyya bo‘lmog‘I lozim… Ba’zi bir adabiyotshunoslar 
tarixiy romanda tarixiy shaxsning epic obrazi yaratilishi shart deb hisoblaydilar. 

---

Ammo, adabiyot qolaversa tarixiy roman tajribasi bunday xulosani hamisha ham 
to‘g‘riligiga kafolat beravermaydi… Va nihoyat, tarixiy romandagi yana bir 
muhim belgi tarixiy foni bilan aloqadorlik masalasidir. Ya’ni bir mavzu, bir davr, 
bir tarixiy hujjat mohiyatini tarix fani ham o‘rganishi , o‘z xulosasini aytishi 
mumkin. Ayni chog‘da o‘sha davr o‘sha tarixiy voqea, shaxs,hujjat haqida tarixiy 
roman janri ham hukmini chiqarishi tabiiy. Farqi: birida tavsiflash, birida 
tasvirlashdir”.
31
“Yulduzli tunlar” romanida Boburning hokimyatdan ayrilib, tog‘asi Toshkent 
shahri hokimi Sulton Mahmudxon huzuriga borgan paytlari g‘oyat nozik 
kechinmalar uyg‘unligida tasvirlanadi. “Mahmudxon qo‘ng‘ir ko‘zlarini Boburga 
sinovchan tikdi.- Siz bilan ittifoq tuzaylikmi, mirzam? – Faqat biz emas ana kichik 
xon dodam Olachaxon borlarku. – Ha, Olachaxonning qo‘shini bilan mening 
qo‘shinim o‘ttiz ming bo‘lur. Keyin biz sizning qo’shiningiz bilan birlashurmiz 
shunda qancha bo‘lur. Boburning ikki yuzi elliktagina odami qolgan edi. Buni 
yaxshi biladigan Mahmudxon Boburni kulgi qilmoqchi bo’lib shu savolni 
bermoqda edi. Chindan ham o‘ttiz ming qo‘shini bor xonlar bir dasta askari 
qolgan, xonumonidan ayrilgan Bobur bilan ittifoq tuzib o‘tirarmidi? Bobur 
Mahmudxonni o‘ziga yaqin olib shu gapni aytganidan izza bo‘ldi”.
32
Mahmudxon 
Boburning tog‘asi bo‘lishiga qaramasdan, uni juda sovuq qarshi oladi. Bor-
budidan ayrilgan Boburni hatto shahar dorug‘asi ham chiqib kutib olmaydi. 
Mahmudxonning har bir so‘ziga urg‘u bergan yozuvchi bu orqali Mahmudxonning 
salbiy qiyofasini yaratadi. 
Bu o‘rinda Toshkent shahrini yozuvchi tinch-osoyishta shahar deya tariflaydi:” 
Toshkent… O‘n besh yigirma yildan beri urushning sovuq nafasi tegmagan bu 
shahar Samarqandga nisbatan osuda hayot kechirmoqda edi. Toshkent 
qo‘rg‘onining har o‘n ikki darvozasidan odamlar bemalol kirib-chiqib turibdi. 
Bo‘zsuv va Solor arig’ining bo‘ylaridagi mevali daraxtlar kuz yomg’irida