Kommunikatsiyalari rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

Bozoming iqtisodiy mazmunini ochib berishda uning obyekti va subyektini 
ajratib ko‘rsatish lozim boiadi. Bozor obyekti - ayirboshlash munosabatlariga jalb 
qilingan iqtisodiy faoliyat natijalari va iqtisodiy resurslar, tovar, pul va unga 
tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar. 
Hozirgi sharoitda oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik mahsulotlari do‘konlari, 
avtomobilga xizmat ko‘rsatish stansiyasi, benzin quyish shaxobchalari, sanoat 
tovarlari do'koni, tijoratchilarning savdo shaxobchalari, turli xil supermarketlar, yirik 
savdo markazlari va savdo yarmarkalari, umumiy ovqatlanish shaxobchalari bozorning 
odatdagi ko‘rinishlari hisoblanadi. Fond birjalari, valyuta bozori, don birjalari va 
auksion kabilar bozorrning yuqori darajada rivojlangan ko'rinishlaridir. 
Bozor subyekti - ayirboshlash munosabatlari qatnashchisi. Bozor subyektlari ikki 
guruhga - sotuvchi va xaridorlarga bo’linib, ular bozor munosabatlarining turli 
vazifalarini bajaradi. Sotuvchilar bozorga tovar va xizmatlarni taklif etadi, xaridorlar 
esa ularga talab bildiradi. Bozor o‘z subyektlari manfaatini bir-biriga bog‘lab, ularni 
muvofiqlashtiradi. Ayrim turdagi bozorlarda sotuvchi va xaridorlar o‘rtasida bevosita 
aloqa mavjud bo’lsa, boshqalarida bilvosita aloqa mavjud boiib, ular hech qachon bir-
birini ko’rmaydi yoki bilmaydi. 
Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan Yaratilgan tovar va 
xizmatlami, iqtisodiy resurslami iste'molchilarga yetkazib berishdan iboratdir. Bu 
yerda bozor ishlab chiqarish bilan iste’molni bir-biriga bog’laydi, ishlab chiqarilgan 

---

13 
tovar yoki xizmat o‘z iste’molchisini topadi. Bunda bozor vositachi bo’lib xizmat 
qiladi. Bozorda qiymat shakllari almashadi. U qiymatni tovar shaklidan pul shakliga 
aylantiradi. Individual mehnat sarflari sifatida chiqqan tovarlar bozor tomonidan tan 
olinsa, ijtimoiy mehnat sarfini namoyon qiladi va tovarning bozor qiymati hosil 
bo’ladi. 
Bozor ayirboshlash kategoriyasi bo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib 
turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun Yaratilgan 
tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar 
xarid qilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga, 
ishlab chiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflangan ishlab chiqarish 
vositalari o'rnini qoplaydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kerakli moddiy 
va mehnat resurslariga ega bo‘1adilar. Bozor orqali resurslarning erkin harakati 
ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o‘rtasida taqsimlanishi ro‘y beradi. Iste’molchilar 
bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi. 
Bozor bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslami yetkazib beruvchilarga uzatadi. 
Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o
’
rtasida taqsimlanib turadi. 
Bozor iqtisodiyotni tartibga solib turish vazifasini talab, taklif, raqobat va narxlar 
yordamida bajaradi. U o'zida talab va taklifni jamlab, bu bilan nimani, qancha 
miqdorda va qaysi vaqtda ishlab chiqarish kerakligini aniqlab beradi. Bozor narx 
vositasida iqtisodiy resurslami tovarlarga talab kamaygan tarmoqlardan talab ortgan 
tarmoqlarga oqib kelishini ta’minlaydi. Shuningdek, adabiyotlarda bozoming boshqa 
ko‘plab qo
’
shimcha vazifalari ham keltiriladi. Bu vazifalami yaqqolroq tasawur etish 
uchun ulami maxsus rasm ko’rinishida ifodalash mumkin (3-rasm). 
3-rasm. Bozor vazifalari 
Bozor turli xil vazifalami bajarsada, ular o‘zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi. 
Bozoming iqtisodiy mazmunini chuqurroq tushunish uchun uning turlari va ichki 
tuzilishini kо‘rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
 Bozorning ichki tuzilishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashga quyidagi 
mezonlar asos qilib olinadi: bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va sotib 
olinadigan mahsulot turi, bozor subyektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy 
aloqalar tavsifi va boshqalar. 
Bozoming yetuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, erkin (klassik) bozor, 
hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo’linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan 
bozor tasodifiy tavsifga ega bo’lib, unda tovami tovarga ayirboshlash (barter) usuli 
ko‘proq qo’llaniladi. Bozoming bu turi tarixan hali haqiqiy pul mavjud bo’lmagan 
davrga to‘g‘ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlarda pul inqirozga 
uchrab, ijtimoiy ishonchni yo‘qotgan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ham 
bozoming bunday turi amal qilishi mumkin.