Kompyuter injiniring fakulteti kompyuter tizimlari kafedrasi

 
 
 
 
Mikroprotsessorli qurilmalarni yaratishning kelib chiqishi Intel muhandislari 
bo'lib, ular MCS-51 platformasi asosidagi 8-bitli mikrokontrollerlarning butun 
qatorini chiqardilar va bugungi kunda ham ba'zi sohalarda foydalanilmoqda. 
Shuningdek, ko'plab boshqa ishlab chiqaruvchilar x51 oilasidan elektronika va 
mikroprotsessor texnologiyalarining yangi avlodlarini rivojlantirish doirasida o'z 
loyihalari uchun foydalanganlar, ularning vakillari orasida bitta chipli 
K1816BE51 kompyuteri kabi mahalliy ishlanmalar ham bor. 
Murakkab protsessorlar 
segmentiga kirib, 
Intel 
o'z 
o'rnini boshqa 
kompaniyalarga, jumladan Analog Device va Atmelga mikrokontrollerlarga 
berdi. Zilog, Microchip, NEC va boshqalar mikroprotsessorlar arxitekturasining 
prinsipial jihatdan yangicha ko‘rinishini taklif etadi. Bugungi kunda 
mikroprotsessor texnologiyasining rivojlanishi sharoitida x51, AVR va PIC 
liniyalarini eng muvaffaqiyatli deb hisoblash mumkin. Agar rivojlanish 
tendentsiyalari haqida gapiradigan bo'lsak, bu kunlarda birinchijoy ichki nazorat 
vazifalari doirasini kengaytirish, ixchamlik va kam quvvat iste'moli talablari bilan 
almashtiriladi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, mikrokontrollerlar texnik 

---

xizmat ko'rsatish nuqtai nazaridan kichikroq va aqlliroq bo'lib bormoqda, lekin 
ayni paytda ularning quvvat salohiyatini oshirmoqda. 
Mikroprotsessorli uskunaga texnik xizmat koʻrsatish 
Qoidalarga muvofiq, mikroprotsessorli tizimlarga elektrchi boshchiligidagi 
ishchilar brigadalari xizmat koʻrsatadi. Ushbu sohadagi asosiy texnik xizmat 
ko'rsatish vazifalari quyidagilardan iborat: 
▪ 
Tizimning ishlashi jarayonida nosozliklarni tuzatish va buzilish sabablarini 
aniqlash uchun ularni tahlil qilish. 
▪ 
Tayinlangan rejalashtirilgan texnik xizmat koʻrsatish orqali qurilma va 
komponentlarning nosozliklarini oldini oling. 
▪ 
Qurilma nosozliklarini shikastlangan qismlarni tuzatish yoki ularni xizmat 
koʻrsatish mumkin boʻlgan shunga oʻxshash qismlarga almashtirish orqali 
tuzating. 
▪ 
Tizim komponentlarini o'z vaqtida ta'mirlash ishlab chiqarish. 
Mikroprotsessor texnologiyasiga bevosita xizmat koʻrsatish murakkab yoki 
kichik boʻlishi mumkin. Birinchi holda, texnik operatsiyalar ro'yxati, ularning 
mehnat zichligi va murakkablik darajasidan qat'i nazar, birlashtiriladi. Kichik 
miqyosli yondashuvda asosiy e'tibor har bir operatsiyani individuallashtirishga 
qaratilgan, ya'ni individual ta'mirlash yoki texnik xizmat ko'rsatish ishlari 
texnologik xaritaga muvofiq tashkilot nuqtai nazaridan izolyatsiya qilingan 
formatda amalga oshiriladi. Ushbu usulning kamchiliklari ish oqimining yuqori 
xarajatlari bilan bog'liq bo'lib, keng ko'lamli tizimda iqtisodiy jihatdan 
oqlanmasligi mumkin. Boshqa tomondan, kichik hajmdagi xizmatasbob-
uskunalarni texnik qo'llab-quvvatlash sifatini yaxshilaydi, alohida komponentlar 
bilan birga uning keyingi ishdan chiqishi xavfini kamaytiradi. 
Sanoat, mahalliy va milliy iqtisodiyotning turli sohalarida mikroprotsessorlarni 
keng joriy etishdan oldin, kamroq va kamroq to'siqlar mavjud. Bu yana ushbu 
qurilmalarni optimallashtirish, ularning narxini pasaytirish va avtomatlashtirish 
elementlariga bo'lgan ehtiyojning ortishi bilan bog'liq. Ushbu qurilmalar uchun 
eng keng tarqalgan foydalanishlardan ba'zilari quyidagilardir: 

---

▪ 
Sanoat. Mikroprotsessorlar ishni boshqarish, mashinalarni muvofiqlashtirish, 
boshqaruv tizimlari va ishlab chiqarish samaradorligini yig'ishda qo'llaniladi. 
▪ 
Savdo. Ushbu sohada mikroprotsessor texnologiyasining ishlashi nafaqat 
hisoblash operatsiyalari, balki tovarlar, zaxiralar va axborot oqimlarini 
boshqarishda logistika modellarini saqlash bilan ham bog'liq. 
▪ 
Xavfsizlik tizimlari. Zamonaviy qo'riqlash va signalizatsiya majmualaridagi 
elektronika avtomatlashtirish va aqlli boshqaruvga yuqori talablarni qo'yadi, bu 
bizga yangi avlod mikroprotsessorlarini taqdim etish imkonini beradi. 
▪ 
Aloqa. Albatta, aloqa texnologiyalari multipleksorlar, masofaviy terminallar va 
kommutatsiya 
sxemalariga 
xizmat 
qiluvchi 
dasturlashtiriladigan 
kontrollerlarsiz ishlamaydi. 
ikroprotsessor nima amallar bajarishiga qisqacha to’xtalamiz: 
- Doimiy xotira Vinchesterdan ma`lumotlarni o’qish, deshifrovka qilish, qayta 
ishlash 
va 
shu 
xotiraga 
ma`lumot 
yozish; 
- Tashqi qurilmalar xotirasidan ma`lumot o’qish, ularga ma`lumot yozish (yoki 
uzatish), hamda tashqi qurilmalardan kelayotgan buyruqlarni bajarish; 
- Tizimdagi barcha qurilmalar uchun boshqaruv signallarini ishlab chiqaradi va 
uzatadi 
hamda 
uzatish 
ketma-ketligini 
nazorat 
qiladi. 
Shunda 
mikroptorsessorni 
quyidagi 
asosiy 
xarakteristikalari 
mavjud: 
- Taktlar chastotasi. Bu protsessorni amallarni bajarish teziligini beradi; 
- Shina chastotasi. Bu esa usha amalni bajarish uchun yo’llardan borib kelish 
tezligini 
beradi; 
- Socketi. Socket bu mikroprotsessorni ignachalarini joylashish shaklini 
bildiradi, bu asosan mikroprotessorni arxitekturasi va variantlariga qarab o’zgarib 
boradi. Ona plata tanlanvotganida socketiga alohida e`tibor berish kerak, chunki 
mikroprotsessor bilan ona platani socketi har xil bo’lib qolsa ignalar o’rni bir-
biriga 
to’g’ri 
kelmaydi. 
- Tranzistorlar soni - bu mikroprotsessorda ishlatilgan tranzistorlar soni. 
- Razryadi. Protsessor bajaradigan amallar bu ikkilik sanoq sistemasidagi sonlarni 
ustida bajariladigan amaldir. Ikkilik sanoq sistemasi degani esa bu- "+”, "-", tok 
zaryadlarini 
ifodalaydi. 
8 
ta 
ketma- 
ketlik 
olinadi, 
masalan 
" 00011010 ” yani " - - - + + - + - " bu kombinatsiya qandaydir belgini bildiradi. 
Shu belgilarni ko’paytirish, qo’shish, teskarisiga o’girish – yani (konyunksiya, 
dezyunksiya, inkor) kabi mantiqiy amallar bilan qayta ishlanadi. Razryad 
tushunchasi esa protsessorda bir vaqtda ana shunday qancha belgilar ustida 
amallar bajara olishini bildiradi. Bu amallar, belgilar siz ishlayotgan dasturga, 

---

ishlayotgan kompyuterdagi muhitga qarab har xil buyruqlarni ifodalaydi. Lekin 
biz Operatsion tizim ishlash razryadi bilan mikroprotsessor ishlash razryadini 
qo’shib yubormasligimiz kerak, biri dasturiy tomonlama ikkinchisi qurilmaviy 
tomonlama 
razryadni 
ifodalaydi. 
- KESh xotirasi – yani o’zini ichidagi alohida xotirasi. Biz bilamizki kompyuterda 
xotira hard disk ichida, disklarda bo’ladi, mikroprotsessorni xotirasi esa uning 
registorlarida bo’ladi. Registorlar zaryadlanib qolishiga qarab o’zida ma`lumot 
saqlash qobiliyatiga ega. Mikroprotsesorda 3 xil KESh xotira ishlatilishi mumkin,
- Yadrosi. Yadro arxitektura ichiga kiradigan qurilmalarni o’z ichiga oladi. 
Yadroni bo’linishi ikki xil bo’lishi mumkin: 1- xilida bitta yadro olinadi va 
hamma buyruqlar shu yadro barcha kelgan signallarga javob beradi. 2- xilda bitta 
yadroni olinadi va mantiqan ikkiga bo’linadi, kelgan signallarga shu ikkita yadro 
galma gal, yoki ikkiga bo’lib javob berishadi. 3- xilda ikkita yadro olinadi va har 
biri yaxlit yaxlitdan kelgan signallarga javob berishadi, bunda kelgan barcha 
signallar protsessorda ikkiga bo’linib bajarilaveriladi va bu tezlikni ancha 
oshiradi. 4- xilda shu ikkita yadro har biri ikkiga bo’linadi va umumiy 
hisoblanganda 4 ta yadro bor deb faraz qilinadi. Bu oldingi ikkitadan ham tezroq 
ishlaydi. Buni mikroprotsessor arxitekturasi deyiladi va SISC , RISC 
arxitekturalar aynan shuni o’zida aks ettiradi. Yadrolar soni esa Intel 
arxitekturasida : Celeron- bitta yadro, Core- Bitta yadro, Dual Core – ikki 
yadroli(har biri alohida bittadan ishlaydi), Dual Core Duo- ikkita yadro har biri 
ikkiga bo’lingan, ya`ni mantiqiy to’rt yadro. Quad Core- to’rttali yadro. Quad core 
Duo- to’rtta yadro har biri ikkiga bo’lingan yani mantiqiy 8 yadro va hokazo..larni 
bildiradi. 
- Talab qiladigan tok quvvati. Shuncha qurilmalar ishlashi uchun faqat va faqat 
tok 
kerak 
bo’ladi 
. Tok quvvati WATT larda o’lchanadi, 
- Hamda ishlash temperaturasi, yani bu orqali siz mikroprotsessoringiz ustiga 
qanday 
kuller 
qo’yishingiz 
kerakligini 
bilib 
olasiz. 
Endi 
keling, 
bizni kompyuter oldi sottisi bilan shug’ullanadigan 
kompaniyalarimiz mikroprotsessorlar haqida nima deyotganliklarini bir eshitib 
ko’ramiz: 

---