Konferensiyasi

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G„OYALAR, 
TAKLIFLAR VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI 37-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE 
KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublication.
uz
90 
DISKURS TIPLARINING PRAGMATIK XUSUSIYATLARI 
 
Ho„jayeva Xurshida 
 Lingvistika (o‗zbek tili) yo‗nalishi 2-kurs magistranti 
 
Annotatsiya: Maqolada matn va diskurs tushunchalarini izohlangan. Diskurs 
tiplarining pragmatik xususiyatlari izohlangan va tahlil qilingan. 
Kalit so„zlar: Diskurs, matn, diskurning quyidagi tiplari ajratiladi: pedagogik, 
siyosiy, tanqidiy, harbiy, diniy, iqtisodiy va h.k. 
 
Jahon tilshunosligida matn muammolari tadqiqiga bag‗ishlangan ishlarning 
ko‗pchiligida ―diskurs‖ termini ham bot-bot qo‗llaniladi. Bu termin matn lingvistikasi bilan 
bir qatorda adabiyotshunoslik, sotsiologiya, siyosatshunoslik, falsafa, mantiq, psixologiya 
kabi fan sohalarida keng ishlatilib kelinayotgan bo‗lsa-da, matn lingvistikasining o‗zida 
ham yagona, ko‗pchilik tomonidan e‘tirof etilgan talqini, ma‘nosi yo‗q, xilma-xil farqli 
tushunchalar ifodasi uchun istifoda qilinadi. Dastlab ―diskurs‖ va ―matn‖terminlari ayni bir 
tushuncha uchun qo‗llangan bo‗lsa, keyinroq ―matn‖ yozma kommunikatsiyaga nisbatan, 
―diskurs‖ esa og‗zaki kommunikatsiyaga nisbatan ishlatilgan. Bu so‗zning ma'nosi 
fransuzcha discours - ―diskurs‖, ―so‗zlash‖demakdir.
4
Tilshunoslik terminlari lug‘atida
―diskurs‖ lot. discere — sarson-sargardon soʻzidan) — maʼlum bir ijtimoiy-madaniy 
anʼanada ratsionallikning hukmron turi bilan tartibga solinadigan ong mazmunini 
obyektivlashtirishning ogʻzaki ifodalangan shakli . Falsafiylashtirishning noklassik turi 
dialektika hodisasini oʻziga xos qayta kashf etishni amalga oshiradi - ogʻzaki-kommunikativ 
amaliyotlar kontekstidagi kabi (strukturalizm va poststrukturalizmdagi diskurs aktlarining 
ijtimoiy-madaniy shartlanishini tahlil qilish; Habermasning diskurs talqini sifatida). 
refleksiv diskurs aloqasi, bu uning aloqa ishtirokchilari uchun ahamiyatli bo'lgan barcha 
jihatlarini talaffuz qilishning ichki tartib-qoidasini nazarda tutadi. 
Diskurs so‗zi XX asrning 70-yillarida keng qo‗llanila boshlandi.
5
Diskursni 
o‗rganishda uning klassifikatsiyasi masalasi yuzaga keladi. Eng avvalo, diskurs ifodalanish 
vositasiga ko‗ra ikki, og‗zaki va yozma kabi boshlang‗ich guruhlarga bo‗linadi. Shu o‗rinda 
diskursning uchinchi guruhini ham keltirish lozim: fikriy diskurs, bunda akustika ham, 
grafik belgilar ham qo‗llanilmaydi. Fikriy diskurs ham kommunikativ qo‗llaniladi, lekin uni 
kuzatish murakkab bo‗lganligi tufayli kam tadqiq etilgan. L.S. Visotskiy ichki diskursni 
tadqiq etgan va fikriy diskurs masalasiga to‗xtalib o‘tgan. 
Ko‗p hollarda diskurs turlari janr tushunchasi yordamida tushuntiriladi. Tilshunos M. 
Hallidey diskursni uning parametrlari orqali, elementlari, mavzusi, uslublari orqali 
xarakterlaydi. Diskurs tushunchasi ostida odamlarning ijtimoiy muloqotga kirishishi