Konlarni ochiq usulda qazib chiqarish tizimlari. Darsning maqsadi

15.5. Rasm. Guruxlashgan tashqi (a) va ichki (b) transheyalar bilan ochish sxemasi.


Karyer ishchi gorizontlarini ochish sxemalari tо‘g‘risidagi asosiy tushunchalar.
Ochish sxemasi – bu ma’lum qaralayotgan davrda karyerning ishchi gorizontlarini va kon massasini karyer ichida yoki yer yuzida mos ravishda qayta yuklash va qabul qilish punktlarini (joylarini) о‘zaro bog‘liqligini yuktransport harakatini ta’minlovchi barcha ochuvchi kon lahimlari majmuidir.
Ochish sxemasi, ochuvchi kon lahimlarining ma’lum holatida yoki boshqacha aytganda karyer qurilish va ekspluatatsiyasi rivojlaninshining har qanday kalendar davrida о‘zining turi, soni va ayni muhitdagi holatiga kо‘ra xarakterlanadi.
Umumiy holda, bir ochish sxemasi karyer ishlash muddatining ma’lum davrida (ochish vaqtida) amal qiladi va ayni davrda ma’lum kon-geologik va kon-texnik sharoitlarda karyer ishchi gorizontlarini ochishning aniq bir usulini yoki usullar kombinatsiyasini amalga oshiradi.
Gorizontal holda joylashgan konlarda yalpi qazish sistemalarida (tizimlarida) ochish sxemalarini yaratish (qurish) karyerni ekspluatatsiyasi boshlanishi bilan yoki kо‘p hollarda karyerning foydali qazilma bо‘yicha tо‘liq ishlab chiqarish quvvatiga erishishi bilan tugaydi. Shundan sо‘ng bu ochish sxemasi barqaror yuk oqimlarida karyer maydonida qazuv ishlari tugagunicha yoki karyerni rekonstruksiya qilish davrigacha faoliyat kо‘rsatadi.
Tobora chuqurlashib boruvchi qazish tizimlaridan foydalanib qazib olinadigan nishab, qiya va tik qiya foydali qazilma konlarida nisbatan qisqa muddatda, bir necha yil yoki xatto oylar bilan о‘rganadigan muddatda karyer ish zonasining plandagi va balandlik bо‘yicha о‘lchamlari о‘zgaradi.
Bu ish jarayoniga yangi qazish qatlamlarini kiritish asosiy qazuvchi-yuklovchi mexanizmlarni joylashgan о‘rinlarini о‘zgarishi ta’siri bilan bog‘liq bо‘lib, keyingisi о‘z navbatida yangi yoki mavjud elementar va pog‘ona yuk oqimlarini yangilarini shakllantirishni texnik jixatdan shart ekanligini yoki maqsadga muvofiq ekanligini taqozo etadi. О‘z navbatida bularning barchasi ochish sxemalarining о‘zgarishi va shakllanishiga olib keladi.
Ochish sxemasini о‘zgarishi yangi qiya transheyani pastgi gorizontga о‘tishda, gorizontlarda ochuvchi lahimlarni soni oshganda yoki kamayganda, eski transheyalar (syezdlar) о‘rniga yangilarini qurganda, bir transport turining boshqasi bilan almashtirganda boshqa turdagi ochuvchi kon lahimi о‘tilganda va h.k.
Karyer faoliyatining butun davrida uning chegaraviy chuqurligidagi ish gorizontlarini ochishni ta’minlovchi, ochish sxemasini yaratilishini va о‘zgarishini (rivojlanishini) tartibi va ketma-ketligi ochish tizimi deb ataladi. Ochish tizimi, ma’lum konni butun qazib olinishi davrida karyer maydoni muhitida ishchi gorizontlarni ochishda qо‘llanilgan aniq ochish usullari yoki usullar kombinatsiyalari majmuini yoki yig‘indisini xarakterlaydi.
Ochish usullari, sxemalari va tizimlari variantlari umumiy holda ochuvchi lahimlar hajmi va turi, ularni о‘tish va jihozlashga ketgan sarf-xarajatlar, karyerni qurish va alohida gorizontni tayyorlash davomiyligi, tashish masofasi, transport bilan bog‘lik sarf xarajatlar, lahimlardan suv qochirish, quritish va karyerni shamollatish maqsadlarida foydalanish, ba’zi hollarda esa, konni о‘rganish yoki karyerni yer osti qazuv ishlariga tayyorlash kabi omillar bilan baholanadi.
Ochish usuli, sxemasi va tizimini tanlashda quyidagilar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi: yer yuzi relyefi, karyerning plandagi va chuqurlik bо‘yicha о‘lchamlari, qazish tizimi va uning kо‘rsatkichlari, karyer yuk aylanmasi va uning yuk oqimlariga bо‘linishi, ruda tanasi va qatlamlarning yotish elementlari, foydali qazilma turli navlarini karyer maydonidagi holati va h.k.
Kon kapital ishlarining hajmi, karyer faoliyati davrida kon-tayyorlov ishlarining hajmi turli gorizontlarda uyumni qazib olish va qazib olishga tayyorlash ishlari kalendar rejasi, karyer faoliyati davrida kon texnikasi va transportdan foydalanish kо‘rsatgichlari kо‘p jihatdan tanlangan ochish tizimiga bog‘liqdir.
Ochish usuli va tizimi qazish tizimi bilan uzviy bog‘liqlikka ega. Boshqacha aytganda aniq bir qazish tizimini qо‘llash, odatda chegaralangan miqdordagi yoki hatto birgina ochish usulidan foydalanish mumkinligini va chegaralangan miqdordagi texnik jihatdan mumkin bо‘lgan va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bо‘lgan ochish tizimi variantlaridan foydalanish muiknligini taqozo etadi.
Ma’lum bir ochish usuli, sxemasi va tizimini tanlash imkoniyatiga nafaqat qazish tizimi, balki uning parametrlari bо‘lgan: ishchi pog‘onalar balandligi va soni, pog‘onalar ish frontining uzunligi, karyer ish zonasining holati, alohida kon ishlarining talab qilingan surati va hokazolar ta’sir qiladi.
Va teskarisi, aniq bir ochish usullari, sxemasi va tizimini qо‘llash umumiy holda qazish tizimini va uning parmetrlarini tanlashga ma’lum talablar qо‘yadi.
Qazish ishlari olib borish juda qiyin sharoitlarda, xususan kо‘p sonli gorizontlarda, uyumlarning murakkab shakli va qiyin konturlarida, foydasiz jinslarning bir gorizontni о‘zida aralash tarzda yotgan hollarda, tog‘ jinslarini bir karyer maydoni muhitida turli fizika texnik xususiyatlarga ega bо‘lishi, qisman turli transport turlaridan foydalanishga asoslangan murakkab ochish usullari kombinatsiyasidan foydalanishni taqozo etadi.
Nazorat savollari:

1. 
   Ochiq usulda qazib olish tizimlari texnologik klassifikatsiyasini izohlab bering.
   
2. 
   Transportsiz va trasnportli qazish tizimlari izohlab bering.
   
3. 
   Qazish tizimlarining asosiy elementlari va parametrlari nimlardan iborat?
   
4. 
   Gorizontlarni ochishdan kо‘zda tutilgan maqsad nima?
   
5. 
   Ochish usullari klassifikatsiyasini izohlab bering.
   
6. 
   Karyer ishchi gorizontlarini ochish sxemalarini izohlab bering.