Konstruktsiyalari va

3.4-rasm. Termik parchalanish va yog‘ochning
yonish sxemasi (chizmasi).
Olingan eksperimental ma’lumotlarga asoslanib, isitish bosqichi-
da 3.4-rasmda ko‘rsatilgan quyidagi jarayon sxemasini taklif qi-
lishimiz mumkin, so‘rilgan gazlar va bug‘ chiqariladi. 3.4-rasmda, 
bu A zonasiga to‘g‘ri keladi, B zonasida o‘t oldirish natijasida ke-
lib chiqadigan yonish, gemisllyuloza parchalanish mahsulotlarining 
oksidlanishi bilan bog‘liq. S zonasida sellyulozaning jadal parchala-
nishi yonuvchan uchuvchi mahsulotlarning o‘z-o‘zini yonishi uchun 
yetarli miqdorda hosil bo‘lishiga olib keladi. Ligninning termal (is-
siqlikdan) parchalanishi keng harorat oralig‘ida sodir bo‘ladi va har 
ehtimolga qarshi u ko‘mir qoldiqlarini kuyishning keyingi bosqichi-
da (parchalanishda) ishtirok etadi.
O‘t oldirish manbai bo‘lmasa, belgilangan harorat chegaralari 
o‘zgaradi. Yog‘och va uning tarkibiy qismlarining pirolizi yetarli-
cha batafsil o‘rganildi. Biroq, mutaxassis ushbu sxemani yong‘inga 
qarshi ta’sir mexanizmini o‘rganishda eng qulay sifatida ishlatishi 
mumkin. Olovdan himoya qiluvchi ishlov berish termal parchalanish 
jarayonini o‘zgartiradi, natijada yonuvchan uchuvchi mahsulotlar-
ning umumiy hosildorligi pasayadi. Qattiq qoldiqda ham ma’lum 
o‘zgarishlar yuz beradi.
Biz eksperimental ravishda yog‘och materiallarining yonishi bir 
necha bosqichda isitish, yog‘och majmuasi tarkibiy qismlarining 
past haroratli pirolizi, ularning yonib ketish uchuvchi mahsulotla-
rini ajratish, alangalanish va qattiq qoldiqning yonishi iboratligi-
ni aniqladik. Yondirilganda yog‘och harorati 330 °S ga yetganda 
yonishni boshlaydi.

---

47
Piroliz zonasi doimiy yonish jarayonida ichki qismga deyarli 
doimiy tezlikda tarqaladi va tashqarida yog‘och ko‘mir qatlami hosil 
bo‘ladi. Uning yonishining to‘liqligi yonish zonasiga kiradigan kis-
lorod miqdori bilan belgilanadi. Yog‘och materiallarini yong‘indan 
himoya qilish nuqtai nazaridan olovni yoqish bosqichi issiqlikning 
asosiy manbai sifatida ayniqsa muhimdir. Shunday qilib, yog‘och 
yoqilganda uchuvchan mahsulotlar ulushi umumiy issiqlikning 80 
foizini, sellyulozani yonishi esa 74 foizni tashkil etadi [176; 205-
209 b].
Yog‘och qurilish materiallarini olovdan himoya qiluvchi ishlov 
berish (yong‘inga chidamligini oshirish) yuzada yoki sirtda olov 
tarqalish intensivligini pasaytirishga qaratilgan deb ataladi. Bun-
day ishlov berish natijasida yonish paytida issiqlikning umumiy 
miqdorini kamaytirish qo‘shimcha afzallik sifatida qaraladi. Yog‘och 
plitalarning yonuvchanligini kamaytirishning amaliy usullari yonish 
jarayonining individual bosqichlarini bostirishga asoslangan.
Yog‘och qurilish konstruksiya va materiallarining olovdan hi-
moya qiluvchi maqbul tarkibini ishlab chiqish yonishdan oldin ham, 
yonish paytida ham sodir bo‘ladigan hodisalarni o‘rganishga asos-
langan bo‘lishi kerak. Alohida bosqichlarni tizimli yo‘naltirilgan 
tartibga solish umumiy yonish jarayonini yengillashtirishi mumkin.
Ushbu bo‘limda sintez qilingan fosfor tarkibidagi olovdan hi-
moya qiluvchi tarkiblar (polimerlar)ning yog‘och qurilish materiali-
ni olovdan himoya qiluvchi xususiyatlarini, sintez qilingan polimer 
antipirenlarining xususiyatlari va ta’sir mexanizmini o‘rganish nati-
jalari berilgan.
Fosforni o‘z ichiga olgan olovdan himoya qiluvchi tarkiblar va 
antipirenlarning harakati qattiq fazada (piroliz va sirt zonalarida) 
namoyon bo‘ladi, ularda termal oksidlanishni ushlab turuvchilari 
(ingibitorlari) va kokslash katalizatorlari rolini o‘ynaydilar [178; 
64-67 b].
Shu nuqtai nazardan, biz sintezlangan polimer olovdan himoya 
qiluvchi tarkiblar bilan ishlov berilgan yog‘och qurilish konstruk-
siya va materiallarining fizik-kimyoviy xususiyatlarini (materiallar-
ning parchalanish haroratini) o‘rganib chiqdik, chunki ularni bilib, 
biz piroliz zonasida va sirtning yonish zonasida ro‘y beradigan 
jarayonlarda ushbu antipirenlarning ishtirok etish darajasini taxmi-

---

48
nan aniqlashimiz mumkin [180; 56 b, 183; 96-104 b, 176; 205-
209 b]. Yonishning sekinlashtirilishini yuqori samaradorligi, himoya 
qilingan materialga bir yoki boshqa antipirenlarni to‘g‘ri tanlash va 
kiritish, ularning muvofiqligi, eruvchanligi, erish nuqtalari, anti-
pirenlarning parchalanishi, shuningdek materiallarning parchalanish 
harorati bilan erishiladi. 3.1-jadvalda sintez qilingan polimer antip-
irenlarning ba’zi xususiyatlari ko‘rsatilgan.
Yonish issiqligi bilan hosil bo‘lish issiqligi va bog‘lovchi ener-
giya o‘rtasida funksional bog‘liqlik borligi ma’lum. Yonish issiqligi, 
kislorod indekslari va yong‘in ko‘rsatkichlari o‘zaro bir-biri bilan 
uzviy bog‘liq bo‘lib, ba’zi hollarda yonishning o‘ziga xos issiqligida 
va yong‘in ko‘rsatkichlari yoki kislorod indekslarining teskari qiy-
matlarida simbat o‘zgarishi mumkin. Qulaylik uchun biz quyidagi 
formulada aniqlanadigan o‘rta bog‘lanishning energiya zichligi tus-
hunchasini kiritamiz:
bu yerda N