Конунларни ўрганиш ва уларни хаётга тадбик этишда давлат ва хукук назариясининг роли жуда катта бўлиб хисобланади

III BOB. SIYoSIY REJIM TUShUNChASI
Siyosiy rejim tushunchasi va turlari
Siyosiy rejim tushunchasi yuridik adabiyot-larda XX asrning 60-yillarida paydo bo‘ldi va xukukshunos olimlar o‘rtasida ilmiy muno-zaralarga sabab bo‘ldi. Aksariyat olimlar siyo-siy rejimni davlat shaklining sinonimi sifatida talkin etadilar. Ayrimlari esa siyosiy rejim davlat shakli tarkibiga umuman kirmay-di, chunki davlatning amal kilishini siyosiy emas, balki davlat idora usuli deb xisoblaydilar.
Mazkur ilmiy munozaralar siyosiy rejimni tor va keng ma’noda tushunishga olib keldi. Bu xozirgi zamonda jamiyatdagi ikki (davlat va ijtimoiy-siyosiy soxa) da kechayotgan siyosiy jarayonlarni tushunishga mos keladi. Shuningdek, bu siyosiy tizimning xozirgi zamon talkinlariga xam muvofiksir.
Siyosiy tizimning barcha tarkibiy kismlari: siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, omma-viy xarakatlar (shuningdek, «tizimdan tashkari» bo‘lgan — diniy tashkilotlar) moxiyati, vazifalari, faoliyat sha ri ta’siri ostidadirlar.
«Siesiy rejim» tushunchasini talkin kilganda, u jamiyatning xayoti va siyosiy tizimi xodisalari siyosiy re-jimga taallukliligini bildiradi.
Siyosiy rejimni tor ma’noda tushunish esa uni fakat davlat xayoti va davlat bilan cheklab ko‘yadi. Siyosiy rejimni bu ma’noda tushunish davlat shak-lining boshka ikki elementi — boshkarish shakli va davlat tuzilishi bilan uzviy boglikdir.
Tor ma’nodagi siyosiy rejim — davlatga rax-barlik kilish usul va yo‘llarining majmui bo‘lsa, keng ma’nodagi siyosiy rejim — shaxsning demokratik xukuklari va siyosiy erkinliklarining kafolatlanganligi, konstitutsiyaviy va xukukiy shakllarining siyosiy vokelikka mosligi, davlat va jamiyat xayoti xukukiy negazlaridir.
Siyosiy rejim kuyidagi savollarga javob be-ryshga imkon beradi:

1. 
   davlat xokimiyatining axoli bilan muno-
   sabati kaysi, kanday vosita va yo‘llar yordamida
   amalga oshiriladi?
   
2. 
   siyosiy soxada turli kuchlarning o‘zaro mu-
   nosabatlari kanday namoyon bo‘ladi?
   
3. 
   turli jamoat birlashmalarining siyosiy
   makomi kay darajada?
   
4. 
   davlat idoralari axolyni boshkarish uchun
   amalda kanday mavkega ega?
   

Davlat va xukuk nazariyasi fanida siyosiy re-jim bir necha turlarga bo‘linadi. Siyosiy rejim-ning turlari ko‘p asrlik davlatchilik tajribasi tarixidan kelib chikkan.
Barcha siyosiy rejimlarni ikki yirik — (demokratik va nodemokratik) turga bo‘lish mumkin.
3.1 Demokratik
Demokratiya (yunoncha suzdan olingan bulib «demos — xalk, cratio — xokimiyat» — «xalk xokimiyati») siyosiy rejimi barcha insonlrning tengligi va erkinligini tan olishga, xalkning davlat boshkaruvida ishtirok etishiga asoslangan. Demokratik davlat uz fukarolarining xukuk va erkinliklarini e’lon kiladi, Ayni paytda ularni iktisodiy zaminlar bilan ta’minlaydi, shuningdek, mazkur xukuk va erkinliklar konstitutsiyaviy jixatdan kafolatlanadi.
Xozirgi zamon demokratik idora usullarining eng rivojlangan shakli — liberal-demokratik siyosiy rejimdir. Uning axamiyati va jozibador kuchi shu kadar kattaki, ko‘plab olimlar uni xokimiyatni amalga oshirish idora usuli emas, balki jamiyat rivojlanishining muayyan boskichida sivilizatsiya mavjuddigining sharti, jamiyat siyosiy tizimi tarakkiyotining pirovard maksadi sifatida baxolaydilar.
Davlat va xukuk nazariyasi fanida xokimiyatni bshpkarishning eng demokratik va insonparvarlik prinsiplariga asoslangan siyosiy rejim xam liberal idora usuli deb ataladi.
Mazkur prinsiplar, eng avvalo, shaxs va davlatning iktisodiy munosabatlarini belgilaydi. Mazkur idora usulida inson mulk, xukuk va erkinliklarga ega, iktisodiy va siyosiy jixatdan mustakildir. Shaxs va davlat munosabatlarida ustuvorlik shaxsga tegishli bo‘ladi. Liberal idora usuli bozor munosabatlarini, bozor iktisodiyotini tashkil etishni takozo etadi, bozor esa teng xukukli, erkin, mustakil rakobatchilar mavjudligini takozo kiladi.
Liberal jamiyatda so‘z, fikr, mulk shakllari erkinligi e’lon kilinadi, shaxsiy tashabbusni amalga oshirishga imkoniyat yaratiladi.
Bunday jamiyatda davlat xokimiyati idoralari saylovlar vositasida shakllanadi. Davlat bosh amalga oshirish xokimiyat vakolatlarini taksimlash prinsipiga asoslanadi.
Siesiy idora usuli liberal-demokratik bo‘lgan jamiyatni fukarolik jamiyati deb atasa bo‘ladi.
Birok uni ideallashtirish mumkin emas. Mazkur idora usulida axolining daromadlari, ularning xayot darajalari, fukarolarning boshlangich imkoniyatlari bir-biridan o‘ta fark kiladi, fukarolarni ijtimoiy ximoya kilishda xam muammolar mavjud va xokazo. Shunga karamay, xozirgi kunda aksariyat mamlakatlar liberalizmni eng makbul idora usuli sifatida kabul kilmokdalar.

3.2. Nodemokratik

Nodemokratik siyosiy rejim esa o‘z navbatida uch (totalitar, fashistik, avtokratik) turga bo‘linadi. Avtokratik siyosiy rejim jamoaviy avtokratiyani va yagona shaxsiy avtokratiyani takozo etadi. Jamoaviy avtokratiya o‘z navbatida aristokratiya va oligarxiya deb ataladigan siyosiy rejim shakllariga bo‘linadi.