Koreya tarixi

65
M od d iy va m a 'n a v iy
U rushlar va g'alayonlarga qaram as-
m ad an iy at 
^an Koryo davrida ishlah chiqarish,
texnologiya, fan va m adaniyat soha- 
sida m a'lum bir yutuqlarga erishilgan.
M etallurgiya riv ojlargan : an'anaviy urush qurollari bilan birga 
o 'q otar qurollar va zam baraklar ishlab chiqarilgan. XIV asm ing 
ikkinchi yarm idan o'k -d oriish lab chiqarish yo'lga qo'yilgan. Ke- 
m asozlik rivojlangan. Q ishloq xo'jaligida yangi ekin turlari, m asa- 
lan, paxta yetishtirish yo'lga qo'yildi.
Texnologiya va m adaniyatda erishilgan eng m uhim yutuqlar- 
dan biri kitob nashr qilish bo'ldi. X -X II asrlarda kitoblar ksilogra- 
fiya usulida chop etilgan. Aynan bu usulda 6 m ing jilddan iborat 
buddaviylik sutralaridan "Tedjangyon", 4769 jildlik "Sokchang- 
yon " sutralari m ajm ui va boshqa hujjatlar chop etildi. 1996 yilda 80 
m ing taxtaga yozilgan sutra U N ESC O ning jahon m adaniyati dur- 
donalari ro'yxatiga kiritilgan. Koryoda m ash h u rn em is noshiri Gu- 
tenbergdan ikki asr avval 1234 yili dunyoda birinchi ko'chiriluvchi 
m etall shrift (bir necha asr avval Xitoyda sopol shrift kashf qilin- 
gan) kashf qilindi.
Astronom iya, m atem atika, geografiya, farm akologiya rivojlandi. 
Tabobatda igna bilan davolash usuli yuqori darajada taraqqiy etdi.
Koryo davrida tarixiy yilnom alar yozildi, bu yilnomalaTdan bu- 
gungi kungacha Kim Busikning "Sam gu k sagi" ("U ch davlatning 
tarixiy yozu vlari") va Kim Iryonning "Sam gu k y u sa" ("U ch dav- 
latning u nu tilgan ku n lari") asarlari yetib kelgan.
A m aliy ijod haqida gapirganda van saroylari (M anvolde) va 
xilxonalar (van K onm in va uning ayolining m aqbarasi), buddaviy 
haykalchalar (K vandokdagi - 21,5 m etrli, K im gansan tog'idagi -
1,5 m etrli, Tejo ibodatxonasidagi - 10,9 m etrli), qim m atbaho tosh- 
lardan turli buyum lar, chinni idishlar yasalganligini aytib o'tish 
joiz.
Falsafiy qarashlarda besh u nsur haqidagi taTim ot davom etdi. 
"K oryo tarixi"d a u nafaqat olam va koinotning tuzilishi, balki ez- 
gulik va yovuzlikning sababi tarzida tavsiflangan: "O sm on ga besh 
harakat, yerga esa besh unsur xos. Inson hayoti ularning o'zaro 
aloqasi tufayli yakunlanadi. U lar insonning beshta ichki organla- 
ridan paydo boTadi va o'zini beshta tashqi koT inishda nam oyon 
qiladi. A gar ularga amal qilinsa, barchasi yaxshi boTadi, agar amal
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

66
V Bob. KO R YO D A V LA Tl
qilinm asa, bu yaxshilikka olib kelm aydi. Birinchisi - yaxshi belgi, 
ikkinchisi - ezgulikka va'da berm aslik".
Shunday qilib, inson to'g 'risid agi ta'lim ot, dunyoni bilish, 
odob axloq to'g'risidagi tasavvurlarni o'zida m ujassam lashtir- 
gan besh u nsur haqidagi qarashiar yakuniy tizim li xarakterga ega 
bo'lib, bu ta'lim ot kosm ogonik, geografik-fazoviy, ramziy, sotsio- 
logik, antropologik, gnoseologik va etik k rinishlarda nam oyon 
bo'lgan. Bu tizim nafaqat dunyoni tavsiflagan, balki tahliliy va bas- 
horat qilish (geom antik) funksiyani ham bajargan. M azkur tizim ga 
tu rli-tu m an ashyolar, ya'ni tabiatning dahshatli ko'rinishlarid an 
tortib, m akonga ega bo'lgunga qadar sodir bo'lgan tarixiy voqea- 
lar ham kirgan.
Koryo davrida konfutsiylik va buddaviylik orasida o'zaro ra- 
qobat kuchaygan. G archi, bu davrda buddaviylik davlat dini 
b o is a -d a , bu din - axloqiy tarbiya m anbai, konfutsiylik - davlat 
boshqaruvi asosi deyilgan. Riroq, buddaviylik ibodatxonalari to- 
m onidan yerlarni tortib olishga qaratilgan n oroziliklar natijasida 
m azkur dinning m a'naviy m uxoliflari butkul konfutsiylik, daot- 
sizm va yeretik sektalar tom oniga o'tib ketishi ham da dehqonlar 
g'a!ayonlari, turli guruhlar orasidagi hokim iyat uchun kurash nati- 
jasida hukm dor sulolarning alm ashinishi bilan yakun topishi ham 
g'oyaviy taMimotlar yu nalishining konfutsiylikka qaratilishiga olib 
kelgan.
K oreyada neokonfutsiylikka oid qarashlarning dastlabki vakili 
An Xyan (1243-1306) bo'lib, u Xitoydan C hju Sining neokonfut- 
siylikka oid qarashlarini olib kelgan. Koreyada neokonfutsiylik 
2 ta yo'nalishga bo'lingan: birinchi yo'naIish - s
allimxakpxa
(tog' 
va o'rm onlar m aktabi) bo'lib, bu m aktabning yirik vakillari Li Sek 
(1328-1396) va Chon Mon Chju (1 3 3 7 -1 392)lar bo'Iishgan.
L iS ek b u d d a v iy ibodatxonalarboyligini tanqid qilgan Shuning- 
dek, uni buddaviyiik siyosiy institut sifatida qanoatlantirm agan. 
Buddaviylikning nazariy asoslariga to'xtalganda, u Budda va kon- 
futsiylikning ilk sarchashm asi va ta'lim otlar m aqsadi um um iy deb 
baho bergan. U ning fikricha, bu holatni buddaviylikning "o 'zin i 
anglash" va konfutsiylikning "o 'zlik n i takom iIlashtirishi"da kuza- 
tish m um kin.
Chon M on Chju esa buddaviylikni siyosiy nuqtai nazardan tan-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V B n b KO R YO D A V LA Tl
67
qid qilish bilan chegaralanib qolm asdan, balki buddaviylik yo'lini 
ham shubha ostiga oldi. U ning fikricha, ruhiy kam olotga erishish 
uchun faqat odam lardan va o'z oilasidan ajralgan holda g'orda 
yashab, o'sim lik m ahsulotlarinigina yeyishning zarurati yo'q. Kon- 
futsiylik yo'li bu har bir inson uchun erishishi murnkin bo'lgan
m ukam m al yo'l hisoblanadi.
Li Sek va C hon M on C hjular m o''tad il islohotchilik yo'lidan bo- 
rib, yirik yer egalari yerlarini egallashga qarshi chiqadilar.
Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari 
-
kvanxakpxalar
bo'lib, bu 
yo'nalishning yirik nam oyondalari Chon Do Chon (taxallusi 
Sam
bon,
1337-1398) va Kvon G in (1352-1409)lar buddaviylikni keng 
m iqyosda keskin tanqid qiladilar.
C hon D o Chon abadiylik va jonning boshqaga o'tishi bilan 
bog‘liq buddaviylik qarashlarini tanqid qildi. U jonni inson bilan 
bog'lab tahlil qildi va odam borki uning joni bor, agar u vafot etsa, 
u bilan birga joni ham yo'q bo'lad i, deya ta'riflagan.Faylasuf in- 
sonlarni uch guruhga bo'lgan : aqllilar, kom illar va olom on. Inson- 
lar tabiatan ezgu ishlar qiladi, lekin baribir yom on am allarni ham 
bajaradi, m asalan, o'g'rilik qiladi. Chon Do C hon buning sababini 
"o ch lik va sovu qlik"d a, shuningdek, "a x lo q " m e'yori kabi ijtim oiy 
ko'rinishlarda ko'radi. M utafakkirning fikricha, davlat boshqaru- 
vida hukm dor podsholik tashvishlari bilan band bo'Iib, dabdabali 
hayot kechirm asligi, balki oddiy avom xalqning hayotidan xabar- 
dor b o 'lish i va odam lar hayotining m azm uni b o'lg an dehqonchilik 
m ashaqqatlarini his qilishi lozim . Chon D o C hon xalqning qash- 
shoqligini boylarning ishyoqm asligida deb biladi va bu holat uni 
hayratga soladi: "B ir kishi yerga ishlov berib, ikkinchisini boqadi. 
Boy odam k u n d a n - kunga boyib, kam bag'al esa qashshoqlashav- 
eradi. O dam lar shu darajaga boradiki, yashash uchun im koniyat-
lari bo'lm asdan dali devonaga aylan ad i Q ayg'u ! .. Yovuzlik
qanday ekanligini tushuntirish uchun so'z yetm aydi".
www.ziyouz.com kutubxonasi

---