Koreya tarixi

Ilm iy -texn ik va 
X V -X V I asrlar - islohotlar davri bo'lib, fan
m ad an iy y u tu q la r 
va m adaniyat sohasida katta yutuqlarga
erishilgan. Ilm iy-texnikaviy ynalishdagi 
yutuqlar avvalo amaliy ahamiyat kasb etgan. Bu davrda ob-h avo va 
bulutlarni kuzatish rivojlangan, yulduzlar xaritasi, yom g'ir m iqdo- 
rini o'lchovchi asbob, topografik asboblar, aniq taqvim, notali yozuv, 
quyosh va suv soatlari yaratilgan. Shu bilan birga qurolsozlik, kema- 
sozlik va m atbaachiilik sohasida ham katta yutuqlarga erishilgan.
Tibbiyot sohasida 1445 yili 365 kitobdan iborat "D avolash 
yo'llari m ajm uasi"(1445 y.) va 85 kitobdan iborat "M ah alliy dorilar 
haqida m a'lum otlar m ajm uasi" (1456 y.) nom li fundam ental ishlar 
chop etilgan. Aynan m azkur ishlar orasida oxirgi kitobda kasallik- 
larni davolash bo'yicha 955 ta m aqola, 10706 retseptlar va 1477 ta 
igna sanchib davolashga oid tavsiyalar berilgan. 1610 yilda "Sharq 
tabobati xazinasi" nom li kitob n ashr qilingan. Unda Xitoy va ko- 
reys tabobatiga oid 500 dan ortiq risolalar o ‘rin olgan.
Q irol Sejon (1418-1450) davrida qishloq x jaligiga oid asar 
lar yaratilgan bo'lib, ularda m alakali ziroatchilarning tajribalari 
um um lashtirilgan. Seleksiya ishlari ham rivojlangan bo'lib, tur-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V IB o b . ChO SO N SULOL.ASI 1 §. llk Choson
75
Ii iqlim va tuproqlarga m oslashtirilgan, o'sim liklar (sholi, arpa, 
bug'd oy)n in g yangi navlari yaratilgan.
Tarixiy tadqiqotlar tizim li koTinish olgan. 1450 yili "K oreyaning 
harbiy sh arh i" nom li kitob chop etilgan. 1485 yilda - "K oreyaning 
um um iy sharhi" e'lon qilingan. M axsus olim lardan tashkil topgan 
guruh 1451 yili 139 kitobdan iborat "K oryo sa" ("K oryo tarixi")ni 
yozgan. 1454 yili van Tanjon davrida "Yilnom a yoki Sejon davri- 
ning asl yozu v lari" chop etilgan b o iib , bu kitobga van buyruqlari, 
rasm iy m aiu zalar, tekshiruvchilar hisobotlari kabi rasm iy hujjat- 
lar kiritilgan. C hosonning keyingi barcha tarixi davom ida aynan 
shunga o'xshash yilnom alar tuzish an'anaga aylangan.
1485 yil "K yon guk tejon " ("D avlat boshqaruvi uchun buyuk tu- 
zu k lar") - m am lakatning birinchi yuridik kodeksi chop etilgan.
Kartografiya ishlari ham keng yoyilgan bo'lib, ko'plab yangi 
geografiyaga oidishlar chop etilgan. 1432 yili "Sakkiz viloyatning 
geografik tavsifi", 1455 yili "G eografik tavsiflar va xaritalar", 1463 
yili "K oreya xaritasi", 1481 yili "K oreya yerlari va uning diqqatga 
sazovor yodgorliklari", 1530 yilda 55 kitobdan iborat "K oreya yer- 
lari va uning diqqatga sazovor yodgorliklariga qo'shim cha tav sif" 
nom li geografik kitoblar chop etilgan bo'lib, uning yangi nashri 
1609 yili e'lon qilingan.
1493 yili 9 jilddan iborat "M u siqa xaqidagi fan asoslari" nomli 
m usiqiy ensiklopediya e'lon qilingan.
Aynan bu davrdagi muhim yutuqlardan biri 1443 yil qirol Sejon 
tom onidan amalga kiritilgan koreys alifbosi ("xunm in chonim ")ga 
bag'ishlangan "T o'g'ri tovushlar haqida xalqqa nasihat" nomli ki- 
tobning chop etilishi b o ld i. Xitoy iyerogliflaridan farqli tarzda yangi 
alifbo harflardan tuzilgan bo'lib, bu iyerogliflar qo'llanishda oson 
bo'lgan Bu esa, shubhasiz oddiy avom xalqning savodxonligini os- 
hirishda muhim ahamiyat kasb etgan, Biroq, yuqori martabali shaxs- 
lar va am aldorlar uzoq m uddat Xitoy yozuvidan foydalanishgan.
SheYiyatda 
kasa
(katta she'r) va 
sichjo
(K oryo davrida paydo 
bo'lgan u ch bo'g'in lilik) janrlari rivojlangan. U nda tarixiy voqealar 
tasviri, taqdir haqidagi falsafiy tasavvurlar, fuqarolar lirikasi aks 
etgan. Folklor, novellalar va satirik proza ham da povestlarning ba- 
diiy ishloviga asoslangan nasT paydo boTdi. Sahna san'atida niqob 
teatri va q o 'g ‘irchoq teatri paydo boTib, unda o'tkir satira nam o-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

76
VI Bob. ChO SO N SU LO LA SI. 1 § llk C h oso r
yish qilingan. Rassom chilik dekorativ rassom chilik, peyzaj, port 
ret va anim alistik rassom chilikka bo'lingan.
Agar avvallari m e'm orchilikda ibodatxona qurilishiga e'tibor 
qaratilgan bo'lsa, XV asrdan boshlab u lam in g o 'm in i xalq arxitek 
turasi, o'zin in g hasham ati bilan ajralib turadigan vanlar saroylari 
egallay boshlagan.
Im jin u ru sh i 
Li sulolasining tashqi siyosati - Xitoyning Min 
sulolasi, Yaponiya va m anjurlar bilan bo'lgan. 
Garchi, rasm iy Xitoy bilan m unosabatlar vassallik ko'rinishiga ega 
bo'lgan b o 'lsa-d a, Xitoy C hosonning ichki ishlariga aralashm agan. 
Ikki m am lakat doim iy ravishda o'zlarining do'stona va rasman 
m ustaqil m unosabatlari tarzida elchilar va so v g 'a-salo m lar alm as- 
hib turishgan. XVI asr davom ida C hoson hududiga doim iy ravish- 
da chjurchjenlar va yapon qaroqchilari hujum qilib turganlar, lekin 
ular har safar keskin qarshiliklarga uchraganlar.
XVI asrning 80 yillari oxirlarida bo'linib ketgan Yaponiya To- 
yotom i Xideyosi tom onidan birlashtirilgandan so'ng, u o 'z ol- 
diga Xitoyni bosib olishni m aqsad qilib qo'ygan. Xideyosi katta 
arm iya yig'ib, Choson hukum atiga Xitoydagi M in sulolasi bilan 
b o ‘ladigan jang uchun askarlarini C hoson hududidan o'tkazishni 
va koreyslarni bo'lajak jangda yordam berishini so'rab m urojaat 
qilgan. Seul esa, o 'z navbatida, bu taklifni rad etgan va Xitoyga 
Yaponiyaning rejalari haqida xabar bergan. 1592 yilning m ayida 
yaponlar 200 m ing qo'shini bilan Koreyaga bostirib kirgan va Imjin 
urushi (1592-1598) boshlangan. Garchi, urushgacha ko'plab davlat 
arboblari arm iyani tiklash to'g'risida ta'kidlashlariga qaramay, Ko- 
reya urushga tayyor em as edi.
Yapon qo'shinlarining birinchi guruhi 2 m ayda Koreyaning ja- 
nubiga tushirildi. Yaponlarda o'qotar qurollar bo'lgan. Shu bois tez 
orada Pusan shahri qo'lga kiritildi Jiddiy qarshilikka uchramagan 
yaponlar Seulga tomon harakatlanishgan. Bu davrda Seul M in su- 
lolasiga yordam so'rab murojaat qilgan. 9 iyunda esa van Sonjo sa- 
roy a'yonlari bilan poytaxtni tashlab ketgan . Keson shahTiga kelgan 
hukm dor va uning a'yonlarini azablangan olom on toshlar va balc- 
hiqli kesaklar bilan qarshi olgan. 12 iyunda yapon qo'shinlari jangsiz 
Seulga ham kirib kelgan. Tez orada Keson shahri ham bosib olingan,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V lB n b ChO SO N SU LOI.A S1 t §. llk C h o so n
77
22 iyulda esa Pxenyan egallangan. Van o'zining yaqin odam lari bi- 
lan chegaradagi kichik shaharcha bo'lgan lydjuga yashiringan.
Saroy a'yonlarining qochib ketishi va koreys arm iyasining 
magMubiyatiga qaramay, yaponlar tom onidan bosib olingan hu- 
dudlarda hukum at qo'shinIari qarshilik harakatlarini davom ettir- 
gan. Q olaversa, barcha viloyatlarda "Iy b y o n " ("A dolat arm iyasi") 
nom li xalq harakatlari yuzaga kelgan.
K oreys qo'shinlari quruqlikda m ag'lubiyatga uchragan bir 
vaqtda, sarkarda Li Sun Sin boshchiligidagi koreys floti dengizda 
m uvaffaqiyatga erishgan. Seul m ag'lubiyatga uchragandan so'ng, 
1592 yil yozida kuchli zam baraklar bilan qurollangan 85 kem adan 
iborat Li Sun Sin boshchiligidagi flotda dunyoda birinchi marta 
"to sh b a q a -k em a la r" ("k o b u k so n lar") ishlatilgan bo'lib, ularning 
borti va yuqori palubasi o'q o'tm aydigan qatlam bilan qoplangan. 
Li Sun Sin o 'z flotidan unum li foydalanib, m asofaviy jang takti- 
kasi (abordaj, ya'ni yon m a-yon jang qilish taktikasi o'rniga)ni 
qo'llagan. Koreys artilleriyasi yapon kem alarini o qqa tutib yeng- 
gan "T o sh b aq a-k em alar"n i yaponlar qo'lga tushira olm agan.
Birinchi yurishdan so'ng o'tgan bir necha kun ichida koreys 
floti 42 ta dushm an kem asini yo'q qilgan, oradan bir oy o'tgach, 
2-y u rish d a - 72 ta, 3-y u rish d a (bir oydan so'ng) - 100 dan ortiq 
kem alar va 4-y u rish d a (40 kundan keyin) - 100 dan ortiq yapon 
kem alari yo'q qilingan.
Aynan koreyslarning dengizda m uvaffaqiyati quruqlikdagi 
voqealarga ham ta'sir qilgan.  a la b a la r odam larni kurashga un- 
dagan. Bundan tashqari, suvdagi janglar davom ida koreys floti 
dengiz yo'li orqali ta'm inot bilan shu g'u llanu vchi yaponlarning 
transport kem alarini yo'q qilganligi bois yaponlar o'zlarining ba- 
zasi va oziq-o v q at zaxirasidan uzilib, o'ta qiyin holatda qolgan.
Yaponlarning K oreyani bosib olishi Xitoyga qaratilgan urush 
uchun platsdarm vazifasini bajarishi m um kinligini anglagan Min 
qo'shinlari 1593 yili yaponlarga qarshi jangga kirishgan. Birlashgan 
X ito y -k o rey sq o 'sh in Iari Pxenyanni ozod qilgan. Yapon qo'shin!ari 
Seulga chekinishgan, lekin uni ham tez orada topshirib, koreys ar- 
m iyasi va lybyon otryadi ta'qibida janubga chekinishgan. Biroq 
Xitoy arm iyasi sarkardasi Li Ju -su n hujum ni davom ettirishni ista 
may sulh tuzgan. Bu davrda esa yaponlar janubda m ustahkam la-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

78
VI Bob. ChO SO N SU L O LA Sl 1 § llk Choson
nib olishgan. Garchi, yapon qo'shinlari Koreya hududidan butkul 
chiqib ketm agan b oT sa-d a, Xitoy arm iyasi m am lakatni tark etgan
Tinchlik sulhi tuzilganiga qaramay, yaponlar janubda harbiy 
harakatlarni to'xtatm agan va qattiq janglardan so'n g C hinju shah- 
rini bosib olgan. X itoy-yapon m uzokaralari 4 yilga cho'zilgan.
1596 yilga kelib yapon qo‘shini Koreyani tark etgan. Biroq 1597 
yilning bahorida 140 m inglik yapon qo'shini K oreyaga yana bos 
tirib kirgan. Yaponlar dengizdagi avvalgi m ag'lubiyatni hisobga 
olgan holda m etall qoplam alar bilan yasalgan katta kem alarda 
jang qilganlar. Ular Li Sun Sindan qutulish m aqsadida o'zlarining 
ayg'oqchisi Yosir ko'm agida koreys shtabida yapon flotining joy- 
lashgan o'rni haqida yolg'on m a'lum otni tarqatgan. Li Sun Sin 
yapon flotini yo'q qilish haqida buyruq olgandan so'ng, pistirm a 
uyushtirgan yaponlarning hiylasini tushungan va buyruqni ba- 
jarishdan bosh tortgan. Aynan buyruqni bajarishdan bo'yin tov- 
lagani uchun u o'!im jazosiga hukm qilingan. Lyekin m ashhur 
qo'm ondonning him oyasi uchun qilingan ko'plab m urojaatlar na 
tijasida a v fetilib , oddiy askarga aylantirilgan.
K oreys flotini Von Gyun boshqargan, unga Li Sun Sinning shuh- 
rati tinchlik berm aganligi bois ham u m ashhur qo'm ondonni la- 
vozim idan chetlatishga ko'm aklashib yuborgan. Aynan ayg'oqchi 
Yosir yana b ir bora dushm an kem alarining katta kechuvni suzib 
o'tganligi borasida yolg'on m a'lum otni tarqatgan. Li Sun Sindan 
farqli ravishda yangi bosh qo'm ondon bu tuzoqqa ilingan va ko- 
reys floti tuzoqqa tushib, katta yo‘qotishlarga uchragan. Shundan 
keyingina Li Sun Sin avvalgi lavozim iga tiklangan, lekin uning 
qaram og'ida atiga 12 ta kem a va 100 ga yaqin m atroslar qolgan edi. 
Yangi kem alar va ularga ekipajni tayyorlash m a'lum vaqt talab qil- 
gan. 1597 yil 15 oktyabrda Li Sun Sin boshchiligidagi jangda dush- 
m anning 330 ta kem asi boTishiga qaram ay u g'alaba qozongan.
K oreys hukum ati avvalgi quruqhkdagi m uvaffaqiyatsizliklar- 
dan o'ziga xulosa chiqargan. Yapon arm iyasi bu gal yaxshi tay- 
yorlangan koreys va Xitoy qo'shinlari (Xitoyning M in im periyasi 
140 m ing askar va flot yu borganjni yenga olm agan. Aynan ular 
dushm anni janubga surib chiqargan. 1598 yil sentyabrida Toyoto- 
mi Xideyosi vafot etadi. Natijada yapon qo'shinlari Koreyani tark 
eta boshlagan. Ikki tom on o'rtasidagi to'qnashuvning oxirgi nuq-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

79
tasi N oryanjin buxtasida b o ig a n , bu yerda K oreys-X itoy floti 500 
kem adan iborat yapon flotiliyasini butkul m a g iu b etgan. Lekin 
aynan shu jangda Li Sun Sin ham vafot etgan. D ushm an taraflar 
 rtasida o'zaro sulh tuzilgan. Yaponlar butkul K oreyani tark etishi 
bilan yetti yillik Im jin jangi yakuniga yetgan.