Korxonalarda xarajatlarni boshqarish

FOYDA (ZARAR) = DAROMAD – XARAJAT

Demak, bundan kurinib turibdiki jami xoʻjalik yurituvchi korxonalar foyda olishni ikki xil yoʻl bilan oshirishlari mumkin, ular:

• 
  daromadni koʻpaytirish;
  

• 
  xarajatni kamaytirish;
  

Xarajatlarni boshqarish yuqoridagi foyda olish mexanizminining xarajatlar qismiga katta e’tibor qaratadi va quyidagilarga javob beradi:

• 
  qaysi maxsulotni ishlab chiqarish (tuxtatish) kerak?
  
• 
  Maxsulotga kanday narx kuyiish kerak?
  
• 
  Kanaka xajmda ishlab chiqarish kerak?
  
• 
  Ishlab chiqarish texnologiyasini oʻzgartirish lozimmi yoʻqmi?
  
• 
  Kerakli asbob-uskunalarni sotib olish kerakmi yoki oʻzida ishlab chiqarsa afzalmi?
  

Ushbu savollarga javob berib xarajatlarni boshqarish, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos yaratib beradi.
Maxsulot tannarxiga kushiladigan xarajatlar NIZOMIga muvofik tannarxni shakllantirishning asosiy tamoillari.
Xarajatlar xaqidagi NIZOMning zarurati quyidagilar bilan belgilanadi:
Ushbu NIZOM:
Soliq solinadigan foyda bilan buxgalteriya uchyoti schyotlarida xosil boʻladigan balans foydasini ajratish imkonini beradi.
Moliyaviy xisobot shakllari bilan uzviy boglangan va kizikuvchi talabgorlar qaror qabul qilishi uchun moliyaviy xisobotni foydaliligini oshiradi.
Ishlab chiqarish zaxiralarini baholash buyicha bir kator muammolarni echishga kumak beradi.
Oldingi NIZOMda buxgalteriya uchyoti schyotlarida xosil boʻladigan balans foydasi bilan soliqqa tortiladigan foydani ajratishga imkon yoʻq edi. Hozirgi davrda davlat soliq organlari soliqqa tortmaydigan xarajatlar maxsulot tannarxiga kushilmaydi.
Masalan, komandirovka xarajatlari davlat tomonidan belgilangan norma–normativlar chegarasida boʻlsa tannarxga kushiladi, lekin xarajat davlat normasidan oshib ketsa tannarxga kushilmaydi.
Davlat tomonidan ushbu variantni kullanalishi samaralidir, chunki ayrim obyektlarni noratsional xarajatlari tufayli byudjet daromadi kamaishi maqsadga muvofik emas.
Korxonalar uchun aksincha. Bozor iqtisodiyoti sharoitida menejerlar korxona xarajatlari toʻgʻrisida aniq va tulik axborotga ega boʻlishlari kerak; fakatgina shu ma’lumotlar asosida maxsulot sotishdan olingan foydani aniq va toʻgʻri xisoblab boʻladi.
Korxona tomonidan qilingan barcha xarajatlar daromad bilan koplanishi shart. Bu nuqtai nazardan kelib chikkan holda, demak xisobot davri uchun korxona uz faoliyatini natijasini xisoblayotganda barcha xarajatlar xisobga olinishi shart.
Yuqoridagilardan kurinib turibdiki, xoʻjalik yurituvchi obyektlar va soliq organlarining manfaatlari bir-biriga zid. Ma’muriy buyrukbozlik tizimida korxona ma’muriyati xam, soliq idoralari xam davlat bashkaruvi va nazorati organlari edi. Shuning uchun usha tizimda xam korxona soliq idoralaridan farqli oʻz manfaatlariga ega boʻlsada,butun xoʻjalik tizimi bitta, davlat «chuntagi» edi, bu erda korxona muammolarini echish dalat boshqaruvining yuqori organlari tomonidan bajarilar edi. Ushbu sharoitda yagona axborot tizimi etarli edi va binoborin buxgalteriya uchyoti ma’lumotlari va soliqqa tortish uchun ma’lumotlar asosida farq qilinmas edi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona manfaatlari va davlat manfaatlari orasidagi ziddiyat printsipial xarakter kasb etadi. Ushbu ziddiyatni echish uchun korxona buxgalteriya uchyoti uchun axborot yigishni va qayta ishlashni shunday tizimini yaratadi va ishlatadiki, bu tizim xisobot davri ichida korxona tomonidan qilingan xarajatlar va olingan daromadlar xaqida oʻz vaqtida va aniq axborot olishni imkonini beradi. Boshqa tomondan, korxona soliq idoralari uchun buxgalteriya uchyoti ma’lumotlari asosida va soliq kodeksiga muvofik xisobot tayerlaydi. Shu bilan birga davlat oʻz idoralari orkali ushbu soliq toʻgʻrisida xisobotni toʻgʻriligini tekshirishga xakli .
Agar soliq konunchiligi, foyda = daromad –xarajat ayniyatiga toʻgʻri kelganda oson bular edi. Lekin davlatning soliq siyosati nafakat soliq toʻlovlarini xisoblash va byudjetga undirishdan iborat. Soliq siyosati ragʻbatlantiruvchi xarakterga ega boʻlishi kerak, ya’ni korxonada xoʻjalik yuritishni ratsional variantlarini ragʻbatlantirib, resurslarni iktisod qilinmaganligini jazolash, ijtimoiy yoʻnaltirilgan boʻlishi mumkin, ma’lum yangi territoriyalarni oʻzlashtirishni ragʻbatlantirish va jazolash .
Xarajatlar tarkibi toʻgʻrisidagi NIZOM Oʻzbekiston Respublikasida amal kilayotgan konunchilikka muvofik ishlab chiqilgan. Uni maqsadi maxsulot tannarxiga kushiladigan xarajatlarni yagona xisoblash variantini ta’minlashdir.
Nizom buxgalteriya uchyoti uchun, xarajatlarni xisoblash va soliqqa tortish uchun, xarajatlarni xisoblashda boʻladigan farqlarni xisobga olib ishlab chiqilgan.
Maxsulot tannarxiga va soliq solingunga qadar boʻlgan foydaga kiritiladigan xarajatlarni aniqlash kuyiidagi turtta savolga javob berishga bogʻliq:

1. 
   Buxgalteriya uchyoti schyotlarida korxona daromadlari va shu daromadlarini olish uchun qilingan ishlab chiqarish va sotish xarajatlari toʻgʻrisidagi ma’lumotlarni aniq va tulik shakllantirish.
   
2. 
   Mamlakat konunchiligida koʻrsatilgan soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlar va yigimlarni toʻgʻri xisoblash.
   
3. 
   Iqtisodiyotni utish sharoitida baxoni shakllantirish asosini yaratish.
   
4. 
   Mamlakat buxgalteriya uchyoti tamoillari bilan buxgalteriya uchyoti va xisobotining xalqaro andozalari bilan takkoslanishini ta’minlash.
   

Buxgalteriya uchyoti ma’lumotlari asosida boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun korxona quyidagilarni bilishi shart:

• 
  Maxsulotni u yoki bu turini ishlab chiqarilishi va sotilishi qancha foyda keltiradi;
  
• 
  Maxsulotni u,yoki bu turini ishlab chiqarish qancha turadi;
  
• 
  Toʻgʻridan toʻgʻri ishlab chiqarishda katnashadigan tsex xarajatlarining xissasi qancha; bu korxonaning aloxida xoʻjaliklari rentabilliklarini aniqlashga kerak;
  
• 
  Kelgusi davrda utkazilmasdan, xisobot davrida qoplanadigan boshqaruv, sotish va boshqa darv xarajatlarni xissasi qancha.