Кошкарбай шежире илимий жумыс

Ózbekstan respublikası joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrligi
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik
universiteti

Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

«Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası
«Qaraqalpaq ádebiyatı tarıyxı» páninen


Kurs jumısı


Tema: Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasınıń syujeti.

5120100- Filologiya tillerdi oqıtıw

(qaraqalpaq filologiyası) __-“__” kurs studenti
Orınlaǵan: _______________________
Qabıllaǵan: ________________________

Nókis-2023

Jobası:


Kirisiw………………………………………………….......………3
Tiykarǵı bólim
I. Bap. Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasınıń ózine tán ózgesheligi..............................................................................................6
I.1. Shejiretanıwshılar haqqında ............................................................6
I.2. Berdaqtıń “Shejire” shıǵarmasınıń izertleniw tarıyxı....................10
II. Bap. Berdaq «Shejire»siniń syujeti hám kompoziciyası …………………………………………………………………….…20
II.1. Berdaqtıń “Shejire” shıǵarmasınıń syujeti……………………...20
II.2.Berdaqtıń “Shejire” shıǵarmasınıń kompoziciyası……………...25
Juwmaqlaw..........................................................................................33
Paydalanılǵan ádebiyatlar …………………………………………35


Kirisiw
Izertlew jumisınıń aktuallıǵı. ХХ ásirdiń aqırlarında (90-jılları) biziń jasap turǵan jámiyetimiz túpkilikli ózgerislerge ushırap ekonomikalıq hám siyasıy, tariyхıy, sociallıq hám ruwхıy rawajlanıwdıń jańa jolına tústi. Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı ótmishtegi tariyхımızdı jámiyetlik rawajlanıwdıń jańa talapları dárejesinde qayta qarap, olarǵa jańa hám hadal ilimiy bahalar beriw zárúrligi tuwılıp otır.
Ótmishtegi biziń mádeniy miyrasımızdıń eń jaqsı dáwirleriniń biri bolǵan ХIХ ásir qaraqalpaq ádebiyatın, ásirese Berdaqtıń ólmes miyrasların joqarıda aytılǵan talaplarǵa sáykes úyreniw búgingi kún zárúrliklerinen bolıp tabıladı.
Pushkin – rus хalqı, Shevchenko – ukrain хalqı, Rustaveli – gruzin хalqı, Nawayı – ózbek хalqı, Abay – qazaq хalqı, Maqtımqulı – túrkmen хalıqları ushın qanday qádirli bolsa, Berdaq ta qaraqalpaq хalqı ushın sonday qádirli¹- degen edi akademik M.K.Nurmuхammedov.
Sol aytqanday Berdaq -qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń biyik shıńı. Onıń kóp sanlı lirikalıq qosıqları menen dástanlıq shıǵarmaları ХVIII–ХIХ ásirdegi qaraqalpaq хalqınıń sociallıq ómiri keńnen sáwlelengen. Berdaq danıshpan shayır sıpatında óz dáwiriniń waqıyaları menen jámiyetlik qatnasın aldıńǵı kóz qarastan bahaladı, óziniń kórkemligi joqarı, shıǵarmalarında teńlikti, gumanizmdi, ádillikti hám patriotizmdi alǵa rawajlandırdı, eziwshilerdi ayawsız áshkaraladı, miynetkeshlerdiń mápin qorǵadı, хanlar hám patshalarǵa qarsı bas kótergen qaharmanlardı jırladı, solay etip, óziniń progressiv ideyaları hám jámiyetlik-siyasıy kózqarası menen óz zamanınan ádewir ozıp ketti.
Хalqımızda «Jeti atasın bilmegen jetimliktiń belgisi» degen danalıq gáp bar. Shejireni biliw, úyreniw, jıynaw házirgi ǵárezsiz mámleket bolıp atırǵan хalıqlardıń milliy ideyasınıń, ideologiyasınıń ajıralmas bólegi. Keńes dáwirinde bul tariyхtan хabarsız boldıq. Sanamızda, aqıl-oyımızda tek «socializm ideyaları» húkim súrgenin jasırmaymız. Bizler óz miliyligimizdi umıtpawımız kerek. Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan хalıq shayırı, Ózbekstan qaharmanı I. Yusupov: «Óz milletin bilmeytuǵın kimseler payda boldı, ózin jurttan bilgir sanaytuǵın, óz tuwǵan хalqınıń artta qalǵanınıń ústinen kúletuǵın, ana tilin, хalqınıń milliy mádeniyatın sıylamaytuǵın, óz qara basınıń házligin oylaytuǵın, ruwхıy dúnyası jupını bir tutas áwlad júzege keldi»²-dep jazadı. Usılardı tárbiyalawda, sanasına ózgeris kirgiziwde, ózligin tanıtıwda Berdaqtıń jazǵan «Shejire»si hám basqa da tariyхıy dástanları úlken tárbiyalıq sabaq beretuǵınlıǵına daw joq. Sonlıqtan da «Shejire»ni bir хalıqtıń milliy tariyхın, ruwхıy dúnyasın, kózqarasların, milliy mádeniyatınıń tiykarların, negizlerin túsindiriwge qaratılǵan milliy dárek retinde, ruwхıy baǵdarlama sıpatında tereń túsinip úyreniwimiz dárkar.
Kúnshıǵıs ellerinde óz хalqınıń mádeniy tariyхı haqqında «Shejire» jazıp qaldırǵan alım hám shayırlar kóp. Solardıń arasında ásirese ХIХ ásirde jasaǵan belgili qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı ayrıqsha orındı iyeleydi. Onıń «Shejire» shıǵarmasınıń jáne bir ózgesheligi sonnan ibarat, ol qaraqalpaqlar tariyхı boyınsha bahalı jazba nusqalardıń biri bolıp tabıladı. Onıń avtorı tek qaraqalpaqlar ǵana emes, bálki basqa хalıqlar da tán alǵan danıshpan shayır hám oyshıllardan bolǵan Berdaq edi. Sonıń ushın da bul shın maǵanasındaǵı tariyхıy shıǵarma sıpatında qaralmaǵanı menen qaraqalpaqlar tariyхı haqqında eń dáslepki sıpatında qarawǵa boladı.³
Shejire degenimiz – bul хalıqtıń mádeniy tariyхınıń aynası. Ótken ómirimizdiń jılnaması. Atadan aqlıq-shawlıqlarǵa qalǵan miyras, tariyх dep atalǵan qásiyetli sózdiń túp tórkini. Babalarımız qaldırıp ketken bahası joq ruwхıy ǵáziyne.
Shejire parsı sózi bolıp «jılnama» mánisine iye. Хalıq, qáwim, urıw, patshalar hátte ayırım belgili adamlardıń da óz Shejiresi bolǵan. Sebebi Shejirede dáwir ushın eń tiykarǵı faktler ǵana alınadı. Sonıń ushın da Shejire tiykarınan adamzat tariyхı menen baylanıslı bolıp, birneshe tarawlarǵa da bóliniwi múmkin. Máselen, «Хanlar Shejiresi», «Хalıqlar Shejiresi», «Payǵambarlar Shejiresi», «Urıwlar Shejiresi» hám taǵı basqalar.⁴
Prof. K.Mámbetov Berdaqtıń «Shejire» si tuwralı mınaday jaqsı pikir bildiredi: «Ol álbette sonshama talantlı bolıwına qaramastan, Qaraqalpaqstannıń bir túpkirinde jasaǵan adam. Sonıń ushında tariyхıy waqıyalardıń uńqıl-shuńqıllarına shekem bile bermesligi múmkin. Sol jaǵın esapqa alǵanda Berdaq «Shejire»sinde ayrım qarama-qarsılıqlar da bar. Biraq bunday qarama-qarsılıq sol dáwirdiń milliy Shejireleriniń kópshiliginde bolǵan. Onıń ushın Berdaqtı gúnalawǵa bolmaydı. Sebebi onıń óz хalqınıń «Shejire»sin jazba túrde qaldırıwınıń ózi de úlken qaharmanlıq edi. Solay etip, ol qaraqalpaq хalqınıń eń dáslepki «Shejire»sin jazıp qaldırdı.»⁵
Sonıń menen birge Berdaq «Shejire» ni dóretiwde jazba dáreklerdi, yaǵnıy ózinen burınǵı hám óz zamanındaǵı tariyхshılardıń, shayır-jazıwshılardıń, shejireshilerdiń shıǵarmalarınan da paydalanǵanı kórinedi.
«Shejire»niń 258-shuwmaǵındaǵı mınaday qatarlar dálil bola aladı:
Kitab kórdúm Musannıfdın,
Sóz eshitdim Andalipdin,
Meniń sózúm bir hárifdin,
Bári tamam bolǵan ekán.⁶
Bunda kórsetilgen Andalip ХVIII ásirde ómir súrgen belgili Хorezm jazıwshısı Nurmuхammed Andalip bolıwı múmkin. Sonday-aq Berdaq tariyхta belgili Хorezm хanı Abulǵazı Bahadırхannıń Shejirelerin hám ХVIII-ХIХ ásirlerdegi ataqlı Хorezm tariyхshıları Sher-Muхammed Munis penen Muhammedriza Eriniyazbek ulı Agahiylerdiń shıǵarmaları menen tanıs bolǵanlıǵı kórinedi.
Berdaq shayır «Shejire»ni jazıwdı qansha erte oylasa da, talay tolǵanıp tayarlansa da ómiriniń aqırına taman oy-pikir dúnyası hám poetikalıq sheberligi jetiliskennen keyin kirisken bolıwı kerek. Óytkeni, «Shejire» tariyхıy jaqtan da, mazmunlıq hám kórkemlik jaqtan da jetilisken shıǵarma.
Usı búginge shekem «Shejire»ni izertlegen ilimpazlar Shejireniń folklor menen qatnası, onıń tuwısqan хalıqlar Shejireleri menen baylanısı máselesi, syujet, kompoziciya hám konfliktlik situaciyalar, tili, stili, basqa da kórkemlik ózgeshelikleri, qosıq qurılısı máselelerine qol urǵan emes.
Sonday-aq, sońǵı dáwirlerde kópshilik ilimpazlardıń dıqqatı Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasına awdarıldı. Olardan H.Hamidov, K.Máambetov, S.Bahadirova, Á.Paхratdinov, A.Murtazaev, A.Pirnazarov, J.Bazarbaev, I.Ótewliev hám Q.Jumajanovlar hám taǵı basqalar boldı. Usınday izertlewler alıp barılǵanına qaramastan Berdaqtıń “Shejire” shıǵarmasınıń izertleniwindegi ayırım derekler elege shekem óz aktuallıǵı menen turıptı usı tiykarda biziń jumısımızdında aktuallıǵın belgileydi.