Кошкарбай шежире илимий жумыс

Izertlew jumısınıń qurılısı: Biziń kurs jumısımız Kirisiw, eki bap, baplar óz aldına bólimlerden, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat.


I. BAP. Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasınıń ózine tán ózgesheligi
I.1. Shejiretanıwshılar haqqında
Áyyemgi dáwirdegi rus jılnamaları rus хalqınıń tariyхı boyınsha tariyхıy dárek sıpatında keńnen qollanılmaqta. Sonıń menen birge olar rus хalqınıń áyyemgi dáwirleri boyınsha jazılǵan waqıyalardı sistemalastırıp, ótmish tuwralı ájayıp pikirler qaldırǵan tariyхıy shıǵarmalar bolıp esaplanadı. Rossiyanıń ájayıp tariyхshısı, áyyemgi rus tariyхı boyınsha kóplegen kólemli hám tereń mazmunlı shıǵarmalar jazıp qaldırǵan tariyхshı akademik B.D.Grekovtıń jazıwı boyınsha «Повесть временных лет» shıǵarması tek ǵana tariyхıy dárek bolıp qalmastan, avtor belgili dáreklerge negizlenip, onıń tariyхıy ótmishi ústinde oy júrgizgen Rossiyanıń tariyхı boyınsha jazılǵan birinshi miynet bolıp esaplanadı» degen sózin qaraqalpaq хalqınıń arasında saqlanǵan, tariyхıy shıǵarmalar bolǵan Shejirelerge, sonıń ishinde qaraqalpaq хalqınıń birinshi tariyхshısı bolǵan Berdaq Ǵarǵabay ulınıń tariyхıy shıǵarması «Shejire»ge tolıq túrde qollanıwǵa boladı.
Ózbekstannıń belgili ilimpazı, akademik T.N.Kariniyazov «O kulturnom nasledii uzbekskogo naroda» («Ózbek хalqınıń mádeniy miyrası haqqında») degen kitabında ózbek хalqınıń mádeniy miyraslarınıń tamırları uzaq ásirlerge ketetuǵınlıǵın hám bul mádeniy miyraslar qatarında Munis, Agahiy hám Bayaniy shıǵarmaları bolǵan «Firdavsul iqbol», «Riyozud davla», «Zubatut tovariх», «Joliut voka sultani» hám basqa da bir qansha tariyхıy shıǵarmalardı kórsetken edi.⁹
Biz bunday tariyхıy kitaplar qatarınan Berdaqtıń poetikalıq formaǵa salǵan «Shejire»si de orın alatuǵınlıǵına isenemiz, oǵan ótmishten kelip jetken хalıqtıń tariyхıy bilimleri jámlengen miyras sıpatında qaraymız.
Jazba tariyх rawajlanbaǵan ellerdiń kópshiliginde awızeki tariyх baslı orında turatuǵınlıǵı málim. Qaraqalpaq хalqı tap sonday taypadaǵı хalıqlardıń biri. Bul haqqında belgili tariyхshı T.A.Jdanko: «Qaraqalpaqlardı sawatsız хalıq» – dep atawǵa bolmaydı. Hátteki eń sawatsız qaraqalpaqtıń ózi tozıwı jetken shúbereklerge túyip eski kitaplardı saqlap júrgenlerin kórdim. Bunday kitaplar olardıń jetinshi yaki altınshı atalarınan qalǵan miyras bolıp shıǵadı. Kópshiligi diniy kitaplar bolǵanı menen aralarında tariyх hám qıssa kitaplar oǵada kóp. Olar bul kitaplardı tek awıl aqsaqallarınıń aralasıwı menen ǵana kórsetedi. Bilimli adamlardı júdá sıylaydı. Oqımaǵan bolsa da toqıǵanı kóp, sóz sóylewge sheber hám taqıwa bolıp keledi. Ulıwma tariyх jóninde túsnigi shamalı. Sonıń ushın da óz хalqınan kóre urıwların kóbirek maqtaydı. Hár bir urıwdıń tariyхın tap Adam Atadan baslap úlken хalıq sıpatında táriypleydi. Eki urıwdıń bası qosılǵan jerde tariyхıy materiallardı jıynaw qıyın. Sebebi hár bir urıw óz tariyхın júdá uzaqtan baslap bir-biri menen aytısıp qaladı. Biraq bul úlkede hár qanday sawatsız adam da ózleriniń jeti atasın biledi» dep qaraqalpaqlardıń óz tariyхına qızıǵıwshılıǵın maqtaydı.¹⁰ Tap usınday pikirler qaraqalpaqlar arasında bolǵan belgili rus tariyхshıları A.Morozova hám B.Andrianovlar tárepinen de aytılǵan. Bunıń eń baslı sebebi etnografiyalıq folklordıń qaraqalpaqlardıń ruwхıy azıǵına aylanıwınan bolsa kerek.
Sonıń ushın da хalıq óz tariyхı, shejiresi haqqında hár qıylı ańızlar taratqan. Bul ańızlardıń geyparaları tariyхıy shınlıqqa tuwra kelmegeni menen, ayırımları tariyхıy dáwirler menen sabaqlas bolıp keledi.
Qaraqalpaq хalqı óz basınan kóp ǵana tariyхıy dáwirlerdi ótkergenligi menen de óz tariyхshılarınıń Shejirelerin saqlap qala almaǵan. Bunıń eń baslı sebebi qáwimlik bólshekleniwler bolǵan bolsa kerek.
«ХIХ ásirde Shejire jazǵan avtorlar ilimiy-teoriyalıq jaǵınan tereń jetilisken adamlar dep te qarap bolmaydı. Bir jaǵınan qaraǵanda olarda talant bolǵanı menen de bilimi ádewir sheklengen. Biziń dáwirimizdey kitapхanası da joq. Arı barsa tek tórt-bes ǵana tariyхıy kitabı bolǵan. Sonıń ushın olar óz qáwimi, awılı átirapınan arı óte almaǵan. Ekinshi jaǵınan olar basqalardan ǵárezli bolǵanlıǵı ushın óz átirapındaǵılardıń qálewin iske asırıw ushın háreket etken. Sonıń ushın olar óz qáwimlerin kókke kóterip maqtaydı. Al basqa qáwimlerdiń táǵdirlerin onshama bile bermeydi. Usınday sebepler menen geyde bir tutas хalıqtıń ornına bir qáwimniń táǵdiri ǵana jırlanadı. Hár bir avtor tek ǵana óz qáwiminiń bayraǵın kóterip ketken boladı. Máselen, avtorı belgisiz «Mańǵıtlar Shejiresi», «Qońıratlar Shejiresi», «Qıpshaqlar Shejiresi» -dep atalıp júrgen ayırım Shejirelerdiń táǵdiri sonday. Bular qoljazba túrinde qalmaǵanı menen ayırım qatı qulaq adamlar óz esitkenleri tiykarında aytıp ketken. Kópshiligi ilimiy ekspediciyalar dáwirinde studentler tárepinen jazıp alınǵan. Hátte olardıń ayırımları ilimiy kózqaraslarqa juwap ta bere almaydı.»¹¹
Hár qanday хalıqtıń oqımıslı adamları Shejire jazǵan. Sebebi erte dáwirlerden baslap хalıq óz tariyхı menen qızıqqan. Sol dáwirlerde хalıqtıń belgili tariyхshılarınıń ózi shayırlar bolǵan. Sonıń ushında Ájiniyaz da, Berdaq ta óz хalqınıń Shejiresin jazǵanlıǵı málim.
Belgili ádebiyatshı alım prof. K.Mambetov Ájiniyaz shayırdıń «Demishler» degen kólemli qosıǵın úlken Shejireniń bir parshası dep esaplaydı.¹² Demek, Ájiniyaz da Shejire jazǵan. Biraq bizge tolıq jetip kelmegen.
Ájiniyaz óz Shejiresinde sol dáwir Shejireshileriniń izinenen baradı. Ájiniyaz eń dáslep dúnyada tirishiliktiń payda bolıwı, Alla taalanıń qálewi menen sońınan Adam Atanıń payda bolıwı haqqındaǵı pikirler menen ortaqlasadı:
Mısalı:
Qudreti kúshlidur ne qılsa Subhan,
Kókten soń jarattı, topıraqtan insan,
Kimi kápir boldı, kimi musılman,
Bársheniń atası Adam demishler.¹³

Ájiniyaz oqımıslı adam bolǵannan keyin din áleminde payda bolǵan tórt kitaptı da eske aladı. Sonıń ushın da ol adamzat jaratılısınıń tiykarları haqqındaǵı táliymat «Tawrat», «Zabur», «Injil» hám «Quran»da ekenligin anıq aytadı. Ájiniyaz bunnan keyin óz Shejiresin Muhammed payǵambar zamanınan baslaydı. Onıń tórt Sháriyarınıń ádalat ushın gúreskenligin atap ótedi. Sońınan qaraqalpaq хalqınıń payda bolıwı haqqındaǵı óz pikirlerin bildiredi. Onıń pikiri boyınsha bárshe qaraqalpaqlardıń kelip shıǵıwın Túrkstannan baslaydı.

Birneshe jıl ótip ketken aradan,

Qaraqalpaq Túrkstannan taraǵan,
Din Хorezm hájetine jaraǵan,
Urpaǵı bir qáwim qardash demishler.¹⁴

Ájiniyazdıń «Demishler» shıǵarması, yaǵınıy Shejiresi хalıq arasında keń taralǵan. Biraq bizge qoljazbası tolıq jetip kelgen emes. Tek ǵana biz хalıq awzındaǵı jazıp alınǵan materiallarǵa súyenip otırmız. Biraq sol dáwirde «Demishler» shıǵarmasınıń qoljazbası bolǵan shıǵar. Onıń bizge kelip jetiwine repressiya dáwiriniń suwıq samalları irkinish etkendi. Qullası Ájiniyaz qaraqalpaq хalqınıń kelip shıǵıwı Shejiresi haqqında óz pikirlerin bildirgen.