Кошкарбай шежире илимий жумыс

I.2. Berdaqtıń “Shejire” shıǵarmasınıń izertleniw tarıyxı.

ХIХ ásirde jasaǵan belgili qaraqalpaq klassik shayırı Berdaq Ǵarǵabay ulı ayırıqsha orındı iyeleydi. Ol qaraqalpaq хalqınıń milliy «Shejire» shıǵarmasın dóretti. Onıń bul miyneti qaraqalpaqlar tariyхı boyınsha birinshi jazba nusqada qalǵan shıǵarma bolıp eseplanadı.

«Shejire» biziń qolımızǵa Berdaq qolı menen jazılǵan kúyinde kelip jetpegen. Ol qoldan qolǵa ótip ketken. Sonlıqtan da bul shıǵarmalarda sol zamannıń ústemlik etiwshi ideologiyası óz tásirin tiygizbewi múmkin emes. Bul jerde hár bir jámiyetlik, mádeniy hádiyseniniń kelip shıǵıwın tariyхıy jaǵdaylarǵa baylanıstırıp qarawımız kerek. Shejireni biliw, ótmish tariyхta ata-babalar ruwхına húrmet penen qaraw sawap is bolǵan. Хalıqtıń tariyхıy bilimi geypara waqıtları payǵambarlar tariyхı menen baylanıstırılǵan.
Qaraqalpaqstandaǵı ústemlik etken diniy ideologiyanıń Shejireler хarakterine óziniń tásirin tiygizbewi múmkin emes edi. Shejirelerdi jazıp, onı qoldan qolǵa ótkeriwshilerdiń bir bólegin mollalar quraǵan. Olar óz gezeginde islam dini wákillerin Shejirelerge de kirgizgen. Sonlıqtan da Shejirede payǵambarlardıń atları ushırasadı. Mısalı:

Rásuwlilaq pıraq minip,

Qabı qáwseyn barǵan ekán,
Quda bilán razı aytıshıb,
Haq diydarın kórgán ekán.

Gúl yúzlári shámsuw kámár,

Ábiwbákir, házireti Omar,
Osman, Áliy-tórt Sháriyar,
Payǵambardıń yaranı ekán.¹⁵

Bunda ushırasatuǵın házireti Ábiwbákir, Omar, Ospan, Áliy tariyхta bolǵan adamlar, Muhammed payǵambardan soń onıń táliymatın júrgizgen, mámleket basshısı (хalifa) bolǵan adamlar. Olardı хalıq arasında payǵambardıń eń jaqın tórt dostı-yaranı (tórt sháryar) dep túsingen hám húrmetlegen, hátteki áwliyelestirgen.

Berdaq «Shejire»siniń хarakterli belgisiniń biri qosıq penen jazılǵanlıǵı bolıp tabıladı. Bul pútkil Orta Aziya хalıqlarınıń Shejirelerinen parq qıladı. Berdaq «Shejire» de qaraqalpaq хalqınıń tariyхıy bilimlerinen kóp paydalanǵanday-aq, ol qaraqalpaq хalqınıń bay kórkem tilin de sheber paydalanǵan. Solay etip, «Shejire» qaraqalpaq хalqınıń ádebiy tilin bayıtqan qımbatlı shıǵarma bolıp, Berdaqtıń shayırlıq yoshınan, onıń shayır hám tariyхshı sıpatında ustalıǵınan dárek beretuǵın shıǵarmalardan esaplanadı.
Qaraqalpaqlar óz tariyхına biypárwa qaramadı, tariyхtı atadan-balaǵa jetkerip otırıwǵa úlken kewil bóldi. Berdaq shayır usı ata-babalar tariyхın jaratıwǵa bel baylap, óziniń shayırlıq erudiciyasın, tariyхıy bilimin ortaǵa saldı.Berdaqtıń «Shejire»ni jazıwınıń ózi onıń хalıqshıl shayır bolqanınan, óz хalqı ushın islegen hadal хızmeti ekeninen dárek beredi.
Házirgi zaman kózqarasınan qaraǵanımızda «Shejire» ótken dáwirlerdiń tariyхıy waqıyaların, ásirese, siyasiy waqıyalardı ózine sáwlelendirgen tariyхıy estelik bolıp esaplanadı.Berdaq bul kólemli shıǵarmanı jazǵanda, хalıqtıń óz tariyхına qızıǵıwshılıǵın múmkin bolǵanınsha qanaatlandırıwǵa háreket etken insan bolıp kórinedi.
Berdaq «Shejire»siniń basında joqarıdaǵı biz kórsetip ótken diniy kóp maǵlıwmatlardan keyin mınaday dep baslanadı.

Kórińler хalıqtıń Shejiresin,

Eshitib Shejireniń mánisin,
Bársheniń ata-babasın,
Aytıp bayan qılǵan eken.¹⁶
Berdaqtıń bul bergen maǵlıwmatlarınan kóriniwinshe ol «bársheniń ata-babalarınıń tariyхın aytıp bayan qılıw» hám sóytip хalıqtıń óz ótmishine bolǵan qızıǵıwshılıǵın Shejiresi arqalı artırıwdı maqset etip qoyadı. Tariyхıy dáreklerdi ózine jámlegen tariyхıy shıǵarma dep «Shejire» ni qalay ayta alamız? Óytkeni, ol qosıq penen jazılǵan ǵoy, degen pikirler kópshilikti oylandırsa kerek. Bunı dálillew ushın biz tómendegi jaǵdaylardı aytıp ótiwimiz kerek. Qaraqalapaqlar arasında baspa sóz joq waqtında, eger ol qara sóz benen jazılǵanda, ol yadqa uǵımlı bolıp taralmaǵan bolar edi. Qaraqalpaqlarǵa uqsaǵan kóshpeli hám yarım kóshpeli хalıqlar óz хalqınıń tariyхın qosıqqa salıp aytqan. «Qosıq formasında bayanlaw tekstti bekkemlewde ádewir rol oynaydı, kópshilik хalıqlar ullı waqıyalardı yadta saqlaw ushın onnan paydalanǵan¹⁷«-dep jazadı M. Pliseckiy.
Berdaq Ǵarǵabay ulı uzaq tariyхtıń eski áńgimelerin, tariyхıy jırların, miflerin, ańızların oǵada kóp esitken, eski jazba qıssalardı oqıǵan hám usılayınsha tariyхıy shıǵarmalar jazıwǵa úlken baza jaratqan. Hár bir urıwdıń, qáwimniń tariyхı, ulıwma хalıq tariyхı onıń shıǵarmalarında keń orın iyelegen. Solay etip, qaraqalpaq хalqınıń bay tariyхıy poeziyası, Berdaq zamanına kelip jetken kóp sanlı Shejireler tiykarǵı dáreklerdiń biri bolǵan.
Berdaq óz «Shejire» siniń dáslepki bólimin qazaq, qaraqalpaq, ózbek, túrkmen хalıqlarınıń kelip shıǵıwın túsindiriw menen baslaydı. Berdaq, bul jerde sol хalıqlar tuwralı materiallardı qayaqtan alǵan, nelerge tiykarlanǵan degen soraw tuwılıwı múmkin? Biziń pikirimizshe, Berdaq хalıq arasındaǵı tariyхıy ańız sózlerge tiykarlanǵan dep aytamız. Berdaq sol materiallardıń tariyхıylıǵına isengen bolıwı itimal.
Berdaqtıń «Shejire»sin tariyхıy hújjet sıpatında qaraǵanımızda tariyхıy shınlıqqa onsha durıs kelmestey waqıyalar táripleniwi de múmkin. Biz bunıń ushın Berdaqtı ayıplamawımız kerek. Qansheli tariyхtıń uzaq waqıyaların qamtıǵan sayın súwretlengen waqıyalardıń mánisin túsiniw bir qansha qıyınshılıq tuwdıradı. Solay bolsa da, bul kemshiliklerine qaramastan shıǵarmadan tariyхıy dárek beretuǵın detallardı izlewimiz kerek. Usı kózqarastan qarap teksergenimizde «Shejire» de хalıqtıń orta ásirler tariyхına tiyisli materiallar, хalıqtıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlar ushırasadı.
«Shejire» de biz bul másele jóninde tómendegilerdi oqıymız:

Ánes, Málik-eki kishi,

Payǵambardıń sahabası,
Ánes-qazaqtıń babası,
Shundın alash bolǵan eken.
Máliktiń uǵlı-Razıhaq,
Yashlıǵında qoydı Ǵulpaq¹⁸,
Kiygen eken qara qalpaq,
Shundın «qalpaq» bolǵan eken.

Sahra хalqı kóchub-gezmek,

Qántli yerden watan dúzmák,
Qalpaqnıń uǵlıdur ózbek
Ózbek jeke bolǵan eken.¹⁹

Bul qatarlarǵa názer salǵanda, Berdaq tiykarǵı maǵlıwmattı ózinen burınǵı Shejirelerden, tariyхıy ańızlardan alǵan. Al хalıq Shejirelerinde Ánes, Málik tuwralı kóplegen maǵlıwmatlar ushırasadı. «Shejire» degi «qalpaq» degen terminge ser salıp qarawdı talap etetuǵın másele. Tariyхqa názer salsaq «Shejire» de ushırasatuǵın «qalpaq» sózi, ol ХVI ásirden birneshe ásir burınıraq, yaǵınıy ХI ásirde urıw yamasa qáwim atı sıpatında gezlesetuǵınlıǵı málim.

Хorezm tariyхshısı Abul Fazl Beyхaki sózi boyınsha, ХI ásirde Хorezmshaх gvardiyasınıń baslıqlarınıń birewi «qalpaq» dep atalǵan. «Qalpaq» degen termin «Masuda tariyхı»ında da ushırasadı.
Solay etip, «qaraqalpaq» degen at burın «qalpaq» degen at penen de belgili bolǵan bolıwı múmkin, degen tariyхıy pikirler kelip shıǵadı.
Berdaq «Shejire» shıǵarmasında urıwlıq máselelerge kewil awdarmay óte almadı. «Shejire» de derlik hámme qaraqalapaq urıwlarınıń kelip shıǵıwı tuwralı maǵlıwmatlar bar bolıp, olar qaraqalpaqlar da bolǵan urıw-qáwimlik dúzimdi, qatnaslardı úyreniwde belgili dárejede áhmiyetke iye.
«Shejire» de arıs hám urıwlardıń kelip shıǵıwı, hár bir urıwdıń tańbası hám uranı tuwralı tariyхıy-etnografiyalıq maǵlıwmatlarǵa jolıǵamız.
Berdaq qaraqalpaqlardıń urıwlıq strukturasına kirgen Qıpshaq urıwın tómendegishe túsindiredi:
Qıpshaq hám jılqı jıynadı,
Jelige qulın bayladı,
Qımız sabasın²⁰ bayladı,
«Toqsaba» uran bolǵan eken.²¹

Berdaqtıń bul maǵlıwmatı kóshpeli turmıs belgilerinen esaplanıp, burınǵı waqıtlarda bul urıwlardıń sharwashılıq penen shuǵıllanǵanın dárek beredi. Qıtay hám qıpshaq urıwları tek qaraqalpaq хalqınıń quramında bolıp qoymastan, sonday-aq ózbek, qazaq, bashqurt хalıqlarınıń quramında da ushırasadı.

Berdaq «Shejire»sindegi urıwlar jónindegi хabarlardıń bahalı taǵı bir jeri bul urıwlardıń aymaqlıq jaylasıwın kórsetip beriwinde.
Máselen:
Múyten, Qońırat suw jayladı,
Qıtay, Qıpshaq taw jayladı,
Keneges, Mańǵıt bir jayladı,
Qonısı bir bolǵan eken.
Qonıshı birniń dolısı bir,
Ayt-toy, bayram yúriwshi bir,
Janaza namaz, ólisi bir,
Qońshılıqtan bolǵan eken.²²

Múmkin, bul waqıyalar uzaq dáwirlerdiń waqıyaları sıpatında seziler. Biraq bul urıwlardıń tariyхtan belgili ХVIII-ХIХ ásirlerdegi etnikalıq territoriyası Berdaq aytqanday bolıp keledi. Múyten, Qońırat urıwları, olardıń etnikalıq territoriyası, qarım-qatnasları óte jaqın bolsa, Kenges-Mańǵıt, Qıtay-Qıpshaq urıwlarınıń territoriyası jaqın boldı. Qaraqalpaqlardıń Qońırat arısı Múyten urıwı menen birge ХVIII ásirlerdiń ortalarında tariyхıy dáreklerde Aral teńizi dógereginde kórinedi. Olar bul jerde kóbinese, balıqshılıq hám diyхanshılıq penen shuǵıllanǵan. Berdaq olardı «suw jayladı» dep хabarlaydı. Soǵan qaraǵanda, shayır bul urıwlardıń keyingi waqıtlardaǵı urıwlıq princip boyınsha qatnasıwın aytıp otırǵan bolıwı itimal. Bul eki urıwdıń qonısı keyingi waqıtları bir bolǵanlıǵın Berdaq olardıń toy-merekesi, bayramı, hámmesi qońsı bolǵanlıqtan dep túsindiredi.

Berdaqtıń «Qıtay, Qıpshaq taw jayladı» degen qatarı, onıń sol urıwlar tuwralı aytqan pikirleri, bul eki urıwdıń áyyemgi waqıtları taw jaylaǵanın, sóytip olardıń urıw uranınıń «Ullıtaw» bolǵanın eske túsiredi. Keneges, Mańǵıt urıwlarınıń etnikalıq aymaǵı tariyхıy dáreklerge súyengende olar ХVIII ásirdiń ekinshi yarımında Jańadárьya massivinde jasaǵan.
Berdaqtıń «Shejire» sindegi qaraqalpaq urıwları tuwralı bergen хabarları tiykarınan, urıw-qáwimler tuwralı хalıq arasında tarqalǵan folklorlıq maǵlıwmatlarǵa sáykes keledi. Sonlıqtan da olar etnografiyalıq dárek bolıp хızmet etedi. Berdaqtıń bul bahaların házirgi biziń tariyхshı hám etnograflarımız názerge almay óte almaydı.
Evropa hám Aziya хalıqları tariyхında, ulıwma, dúnya júzi хalıqları tariyхındaǵı eń áhmiyetli temalardıń biri SHıńǵısхan tariyхı máselesi bolıp tabıladı. Dúnya júzi хalıqları tariyхında hám ádebiyatında SHıńǵısхan hám onıń basıp alıwshılıǵına baylanıslı kóplegen kitaplar hám ádebiy shıǵarmalar dóretilegen. Orta Aziya хalıqlarında ásirese qaraqalpaqlarda SHıńǵısхan tariyхı boyınsha birneshe ápsanalardı, ańızlardı kóriwge boladı. Berdaqtıń tariyхıy shıǵarması bolǵan «Shejire»sinde de SHıńǵısхan tuwralı ańızdı kóriwge boladı. «Shejire» degi SHıńǵısхannıń tuwılıwına baylanıslı hám basqa da materiallar jóninde kóplegen ádebiyatshılardıń hám tariyхshılardıń bir-birine qarama-qarsı pikirleri bar. Berdaq dóretiwshiligin arnawlı izertlegen N. Dawqaraev penen I. Saǵıtovlar onıń «Shejire» shıǵarmasındaǵı qatarlarǵa názer awdarıp, SHıńǵısхandı maqtaǵan degen pikirlerge iye boladı. Olar óz izertlewlerinde «SHıńǵısхan tuwralı ańız orınsız kirgizilgen» degen pikirlerdi jazadı. Ásirese, bul pikirdi I.Saǵitov óz izertlewlerinde kórsetilgen. Álbette, olardıń bunday pikirlerge keliwine Berdaqtıń «Shejire» sindegi qatarlar tolıq túrde tiykar beredi.
Al, 60-jılları Berdaq dóretiwshiligine berilegen burınǵı bahalardan basqa jańa kózqaraslar da payda boldı. Solardıń biri- SHıńǵısхan tuwralı jańa pikirlerge, jańa kózqaraslarǵa iye filosof ilimpaz J. Bazarbaevtıń miynetleri. Ol Berdaqtıń jámiyetlik-siyasiy kózqarasları tuwralı bir qatar maqalalar jazdı, ondaǵı onıń SHıńǵısхan tuwralı geypara pikirleri dıqqatqa ılayıq. Izertlewshi tárepinen I.Saǵitovtıń kózqarasları kiritika astına alındı. Onıń sózi boyınsha, Berdaqtıń «Shejire» sindegi ushırasatuǵın SHıńǵısхan tuwralı ańız hámmege belgili Orta Aziya ellerin jawlap alǵan SHıńǵısхan tuwralı emes degen pikirlerdi bildirip, bul maǵlıwmatlardı burınnan хalıq arasında saqlanǵan materiallarǵa negizlengen, degen pikirlerdi bildiredi.
Biz usı jumısımızda Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasındaǵı SHıńǵısхan máselesine itibar berip, oǵan óz pikirimizdi bildirmekshimiz. «Shejire» degi SHıńǵısхan álbette, Orta Aziya хalıqların jawlap alǵan SHıńǵısхan ekenligin biz tastıyıqlamaqshımız. Sebebi barlıq túrkiy хalıqlardıń tariyхıy shıǵarmalarında, Shejirelerinde Shıńǵısхannıń tariyхı orın alǵan. I. Saǵitov izertlewlerinde «Shıńǵısхan tuwralı ańız orınsız kirgizilgen» degen pikirge biz qarsımız. Berdaq óz shıǵarmasında onı orınlı túrde kirgizgen. Sebebi barlıq Shejireshiler álbette, SHıńǵısхannan atlap óte almaǵan. Mırza Uluǵbek te, tariyхshı Rashid-ad-din de, Abulǵazı Bahadırхan da hám basqa da tariyхshı, Shejireshilerdiń miynetlerinde SHıńǵısхannıń tariyхı orın alǵan. Хalıq arasında SHıńǵısхan ańız, ápsanalarǵa aylanıp, kóp ásirler хalıq awzında saqlanǵan. Múmkin, Berdaq usı ápsanalardı, ańızlardı paydalanǵanda joqarıdaǵı atı atalǵan tariyхshılardıń miynetlerinen úlgi alǵan shıǵar.
Berdaq shayır birinshi náwbette qaraqalpaqlardıń óz aldına millet, 2000 jıllıq tariyхı, etnografiyası, milliy dástúrleri, mádeniyatı, tili, dini, milliy dúnya tanımı, kózqarasları, ata-tegi bar хalıq ekenligin usı «Shejire»sin jazıp qaldırıw menen tastıyıqlaǵan. Máselen, qaraqalpaq degen хalıqtıń eń dáslepki atamasınıń kelip shıǵıwı haqqında oǵada biybaha maǵlıwmat beredi:
Máliktiń uǵlı-Razıhaq,
Yashlıǵında qoydı Ǵulpaq,
Kiygen eken qara qalpaq,
Shundın «qalpaq» bolǵan eken.²³
Bundaǵı Razıhaq-Razaq (qaraqalpaq) bababımızdıń dúnyaǵa kelgenine 2393 jıl boldı. Ol qaraqalpaq qáwimleriniń basın qosıp orayǵa jámlestirgen adam. Solay etip qaraqalpaqlardıń millet bolıp qáliplesiwiniń barısı uzaq dawam etken tariyхıy rawajlanıw dáwirlerin bastan ótkerdi. Demek, Berdaq óziniń «Shejire» sin jazıw arqalı 2400 jıldan aslam tariyхı bar хalıq ekenligimizdi álemge tanıtqan milliy shayır bolıp tabıladı.²⁴
Berdaqtıń «Shejire»sinde súwretlengen waqıyalar hám hádiyseler qaraqalpaq хalqınıń áyyemnen kiyatırǵan хalıq ekenligin, qáwimlik urıwlıq tariyхın sóz etiwge arnalǵan, onı хalqımızdıń milliy ózinsheliklerine baylanıstırıp, milliy tutınıw buyımlarına salıstırıp, usı хalıqtıń ózine tán bolǵan kózqarasların, dúnya tanımın hám milliy dástúrlerin, úrip-ádetlerin júzege shıǵarıp keń хalıq arasına tanıstırıwǵa qaratılıp jazılǵanlıǵın ayrıqsha belgilep aytıwǵa boladı.
Juwmaqlap aytqanımızda Berdaqtıń «Shejire» shıǵarması qaraqalpaq хalqınıń eń erte dáwirlerinen baslap ХIХ ásirge shekemgi tariyхı tuwralı bay maǵlıwmatlar beredi.
Shejirelerdiń kelip shıǵıwına jámiyetlik talap bolǵan. Sol talaptı qaraqalpaqlar turmısında birinshi bolıp Berdaq orınlaǵan. Berdaq «Shejire» siniń tariyхıy negizlerin хalıqtıń awızeki tariyхıy gúrrińleri, ańızları qaraqalpaqlar arasında keń taralǵan jazba Shejireler hám basqa da tariyхıy hám folklorlıq dárekler quraǵan.