Кредитнинг турлари ва асосий шакллари

2.2.Tijorat krediti.
Iktisodietda kredit munosabatlarining vujudga kelishning birinchi shakllaridan bulib, vekselg’ muomala­sining vujudga keltirgan va nakd pulsiz xisob - kitoblarning rivojlanishga yerdam bergan. Tijorat kreditining subhektlari si­fatida xukukiy shaxslar: mol yetkazib va mol sotib oluvchi korxo­nalar, kreditning obhekti sifatida sotilaetgan tovar ishtirok kiladi. Tijorat krediti uzining kuchmas mulki va uning ixtieri­dagi kimmatli kogozlar boshka mulk shakllari bulish mumkin. Ama­liy kurinishini xukukiy shaxslar urtasida tovar va xizmatlarning tulov muddatini chuzish orkali sotish shaklda moliya xujalik muno­sabatlarda topadi. Bu kredit shaklining asosiy maksadi tovar­larni sotishni tezlashtirish va shu orkali foyda olishdan iborat.
Tijorat kreditining anhanaviy vositasi bulib, karz oluvchi­ning karz beruvchiga nisbatan moliyaviy majburiyatlarni aks eti­ruvchi vekselg’ xisoblanadi. Veksel bu karz majburiyati bulib, karz oluvchi uz zimmasiga karzni vekselda kursatilgan summada, kursatil­gan joyda belgilangan muddatda tulash majburiyatini oladi.
Amalietda vekselg’ning ikki turi kullaniladi: oddiy va ut­kazma vekselg’ .
Oddiy vekselni karz oluvchi korxona karz beruvchi korxona­ga beradi va tovarlar kursatilgan xizmatlar uchun unga tulash majburiyatini uz zimmasiga oladi.
Utkazma vekselda kreditor tomonidan belgilangan tovar va xizmatlar summasi uning topshirigiga asosan uchinchi shaxsga yeki vekselni kursatuvchiga utkazilishi zarur. Kreditorning vekselda kursatilgan summani uchinchi shaxsga tulash tugrisidagi buyrugini ifodalovchi xujjat amalietda tratta deb xam yuritiladi.
Tijorat krediti bank kreditdan kuyidagi xususiyatlari bilan fark kiladi:
1.Kreditor (karz beruvchi) rolida maxsus kredit moliya tashkilotlari emas, balki tovar va xizmatlarni ishlab chikarish xamda sotish bilan shugullanuvchi turli xukukiy shaxslar ishtirok kiladi.
2.Tijorat krediti fakatgina tovar shaklida beriladi.
3.Tijorat kreditida ssuda kapitali, sanoat va savdo kapi­tali bilan integratsiyalashgan xolda xarakat kiladi. Bu bozor iktisodieti sharoitda turli ixtisosdagi va faoliyat yunalishdagi korxonalarni uz ichiga oluvchi xolding, moliyaviy kompaniyalar­ning vujudga kelishida uz amaliy aksini topadi.
4.Berilgan vakt oraligida tijorat kreditning urtacha kiy­mati bank foizining urtacha stavkasidan doimo kichik buladi.
5.Karz beruvchi va karz oluvchi urtasidagi shartnoma xuku­kiy rasmiylashtirilganda tijorat krediti buyicha tulov (foiz stavkasi) aloxida aniklanmaydi. Foiz tulovi tovar baxosiga ku­shilgan xolda rasmiylashtiriladi.
Xorijiy mamlakatlar amalietida tijorat krediti keng tar­kalgan. Xozirgi sharoitda jaxon amalietida tijorat kreditning aso­san uch turi kullaniladi:

• 
  Kayd kilingan muddati buyicha kredit;
  
• 
  Tovarlarni sotgandan keyingina karzni tulash buyicha kre­dit;
  
• 
  Ochik xisob buyicha kreditlash. Bunda tijorat krediti shartlari buyicha, keyingi tovar partiyasini junatish, oldingi ju­natilgan tovarlar buyicha karzlarni tulash muddatigacha amalga oshirilishi zarur.
  

Korxonalar tomonidan tijorat kreditdan foydalanish ular tomonidan bank kreditdan foydalanishni inkor kilmaydi. Tijorat krediti bank kreditdan fark kilsada, ularning xarakati bir bi­ri bilan chambarchas boglik bulishi mumkin. Korxonalar tijorat kreditdan foydalanganda, bank krediti korxona faoliyatiga bevo­sita tahsir kiladigan kredit sifatida namoyon bula olmaydi. Ti­jorat krediti korxonalarning xisob kitob schetda mablaglari bulmagan sharoitda korxonalar tovarlarni kreditga sotib oladilar. SHuning uchun istemolchi korxonalar bank kreditga extiej sezmasligi mumkin. Ayni vaktda mol sotuvchi korxona faoliyatida u tovarlarni kreditga sotilganligi uchun mablagga muxtojlik se­zilishi mumkin. Mana shu sharoitda mol yetkazib beruvchi korxona pul mablaglarga bulgan extiejini koplash maksadida kredit olish uchun bankga murojaat kilishi mumkin. Bu xol XX asrning 30 yillari amalieti­da bank tomonidan bevosita kreditlash deb yuritilgan. Bilvosita kreditlash deb yuritilishning sababi shundaki, kreditni xakikatda mablagi yetarli bulmagan korxona, mol sotib oluvchi korxona oli­shi zarur edi. Mol sotib oluvchining xujalik faoliyatidagi mab­laglar yetishmovchiligi mol yetkazib beruvchiga bank tomonidan kre­dit berish yuli bilan koplangan.
Yukorida kursatilgan kamchiliklarni xisobga olgan xolda ti­jorat krediti tovarlar sotish jaraenini tezlashtirishda va korxo­naning aylanma mablaglarini xujalik faoliyatidan tezrok bushashni tahminlashda katta axamiyatga ega.