Kristallografiya va mineralogiya
Download 6.19 Mb. Pdf ko'rish
|
Kristallografiya va Mineralogiya darslik
|
Nazorat savollari:
1. Simmetriya elementlarini ta’riflang. 2. Simmetriya o‘qining ta’rifi? 3. Simmetriya tekisligi nima va ularning soni nechta? 4. Simmetriya markazi deb nimaga aytiladi? 5. Singoniyalar soni va ularga xarakteristika bering. 6. Qanday kategoriya turlari bor? 7. Kategoriyalarning bir-biridan farqi nimada? 8. Simmetriya elementlari yordamida kristalllar singoniyalarni aniqlash qoidalarini aytib bering. 9. Singoniyalarning bir-biridan farqi nimada? 3. Kristallografiyada 32 sinf simmetriyasi KUBIK SINGONIYA OLIY KATEGORIYASI 1) Geksoktaedrik sinf 3L 4 4L 3 6L 2 9PC 2) Geksatetraedrik sinf 4L 3 3L 2 6P 3) Didodekaedrik sinf 4L 3 3L 2 3PC 4) Pentagon- trioktaedrik sinf 3L 4 4L 3 6L 2 18 5)Pentagon-tritetraedrik sinf 4L 3 3L 2 O‘RTA KATEGORIYA GEKSAGONAL SINGONIYA 6) Digeksagonal- dipiramidal sinf L 6 6L 2 7PC 7) Digeksagonal- piramidal sinf L 6 6P 8) Geksagonlal- dipiramidal sinf L 6 PC 9) Geksagonal piramidal sinf L 6 10) Ditrigonal dipiramidal sinf L 3 3L 2 4P 11) Trigonal- dipiramidal sinf L 3 P 12)Geksagonal-trapetsoedik sinf L 6 6L 2 TRIGONAL SINGONIYA 13) Ditrigonal-piramidal sinf L 3 3P 14) Trigonal-piramidal sinf L 3 15) Trigonal-piramidal sinf L 3 3 L 2 16) Ditrigonal- skalenoedrik sinf L 3 3 L 2 3PC 17)Romboedrik sinf L 3 C 19 TETRAGONAL SINGONIYA 18) Ditragonal-dipiramidal sinf L 4 4L 2 5PC 19) Ditetragonal piramidal sinf L 4 4P 20) Tetragonal dipiramidal sinf L 4 PC 21) Tetragonal piramidal sinf L 4 22) Tetragonal skalenoedrik sinf L 4 4L 2 23) Tetragonal- skalenoedrik sinf L 2 2L 2 2P 24)Tetragonal-tetraedrik sinf L 2 PASTKI KATEGORIYA ROMBIK SINGONIYA 25) Rombo- dipiramidal sinf L 2 3PC 26) Rombo- piramidal sinf L 2 2P 27) Rombo- tetraerdik sinf 3L 2 MONOKLIN SINGONIYA 28) Prizmatik sinf L 2 PC 29) Diedrikuk sinf L 2 20 30)Rombotetraedrk sinf P TRIKLIN SINGONIYA 31) Monoedrik sinf 32) Pinakooid sinf C SHARTLI BELGILAR Nazorat savollari: 1. Kristallografiyada nechta sinf bor? 2. 32 ta sinf nechta kategoriyaga bo‘linadi? 3. 32 ta sinf nechta singoniyaga bo‘linadi? 4. Singoniyalarga ta’rif bering. 4. Kristallarning geometrik shakllari Kristallar bir-biridan simmetriklik darajasi bilan simmetriya elementlarining turi va soni bilan farq qiladi. Lekin, ko‘pincha turli- tuman shakldagi, tashqi qiyofasi – ko‘rinishi boshqa-boshqa bo‘lgan kristallar ham, masalan, oktaedr bilan kub bir turli simmetriya elementlariga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham kristallarni 21 geometrik tekshirishda simmetriya elementlari bilan bir qatorda shaklini ham o‘rganish zaruriyati tug‘iladi. Erkin o‘sayotgan kristall nihoyat har xil yoki bir xil ko‘rinishdagi bir necha yonlar bilan chegaralanadi. Shunga qarab kristall shakli sodda shakl deyiladi. Kub, tetraedr, dipiramidalar sodda shakllarning misoli bo‘ladi. Kristallning shakli bir necha xil, turli-tuman ko‘rinishdagi yonlardan tashkil topgan bo‘lsa murakkab shakl (kombinatsiya) deyiladi. Masalan, piramidalar va prizmalar va h.k. Chunki ularning asoslari bir xil, piramida yoki prizma hosil qiladigan yonlar esa boshqa xil ko‘rinishga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, sodda shakllarning o‘zi ham ikki xil – ochiq va yopiq shakllarga bo‘linadi. Kristall faqat bir xil yonlar bilan chegaralangan bo‘lsa, kristallning bir- birlari bilan kesishmaydigan bir xil yonlarini kesishguncha davom ettirilgandan keyin ular kristall ustini har tomonlama o‘rab kelsa bunday yonlardan tuzilgan shaklni – yopiq shakl deyiladi. Masalan, kub bir xil oltita to‘g‘ri to‘rtburchaklik yonlardan iborat va boshqalar. Ochiq shakllar, yopiq shakllarning aksi bo‘lib, bunda kristallarning bir turli yonlari kristall ustini har tomonlama o‘rab kelmaydi. Shunga o‘xshash bir-biri bilan yondoshmaydigan Shunday yonlarni bir-biri bilan kesishguncha davom ettirganda ham kristall usti bir xil yonlar bilan o‘ralmaydi. Demak, har qanday sharoitda ham kristall ustini har tomonlama o‘rab kelmaydigan bir turli yonlardan iborat shakl – ochiq shakldir. Masalan, prizmalar va piramidalar. Shu prizma yoki piramidalar tashkil qiluvchi yonlar o‘zaro kesishar ekan bularning asoslari ochiq qoladi. Shuningdek bundagi asoslarning o‘zi ham har tomonlama ochiqdir. Ochiq sodda shakllarning bittasining o‘zi bir butun kristall shaklini hosil qilolmaydi. Bir butun kristall shakl hosil bo‘lishi uchun ochiq sodda shakllarning soni ikkita yoki undan ortiq bo‘lishi kerak. Kristallarda ochiq shakllarning o‘zi ham, yopiq shakllarning o‘zi ham ochiq shakllar bilan yopiq shakllar ham kombinatsiyalar (murakkab shakllar) hosil qilishi mumkin. Kristall shakllarining har biri – kristalldagi sodda shakllarning tashqi 22 qiyofasiga, shu shaklni tashkil etuvchi yonlarning bir-biriga nisbatan tutgan o‘rniga va nixoyat, bularning o‘zi esa, shu shakldagi mavjud simmetriya elementlariga bog‘liq. Simmetriya ko‘rinishlarining har biri uchun hos umumiy shakllarning va bo‘lishi mumkin bo‘lgan (xususiy) shakllarning hammasini nazariy matematik yo‘l bilan hisoblab chiqish mumkin. Simmetriya elementlariga nisbatan perpendikulyar yoki parallel yo‘nalgan yoki bir xil simmetriya elementlarini teng kesmalar hosil qilib kesuvchi yonlardan iborat sodda shakllar – xususiy shakllar deyiladi. Buning aksicha, simmetriya elementlariga parallel yoki perpendikulyar yo‘nalishda o‘tmaydigan yoki shu simmetriya elementlarida teng kesmalar hosil qilmaydigan yonlardan iborat shakllar sodda umumiy shakllar deyiladi. Kristallarning simmetriya elementlari bilan sodda shakllari orasidagi mavjud bog‘lanish har qaysi singoniya va simmetriya ko‘rinishlarining batafsil ta’rifida beriladi. Quyida kristallarda bo‘lishi mumkin bo‘lgan sodda shakllarning, ochiq sodda shakllardan boshlab, ta’rifi beriladi. Download 6.19 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|