Kristallografiya va mineralogiya

Magnezial-temirli 
23-27 
20-23 
3,5-8 
20-25 
10-16 
10,5-
11,5 
1,610-
1,640 
0,002-
0,007 
Temirli 
21-30 
18-20 
3-9 
29-36 
2-7 
10-
10,5 
1,640-
1,670 
0,008-
0,013 

---

283 
Xloritlar odatda varaqsimon (29.5-rasm), tangasimon agregatlar, hamda 
yaxlit massalar holida uchraydi. Yaxshi hosil bo‘lgan kristallari juda kam bo‘lib, 
ular tabletkasimon va ayrim hollarda bochkasimon qiyofaga ega. Ular ko‘pincha 
xloritlar va slyudalar qonuniga asoslangan holda ikkilangan. Mikroskop ostida 
xloritlarda bo‘laklangan va radial-nursimon tuzilish kuzatiladi.
Xloritlarni rangi har xil tusdagi yashil. Kemmereritni rangi (xromga boy 
magnezial xlorit) qizil yoki binafsha, leytxenbergitniki (klinoxlorni kam temirli 
xili) oq, kochubeitniki (klinoxlorni tarkibida xrom bo‘lgan xili) pushti va binafsha. 
Temirli xloritlarni rangi och yashildan qoramtir-kulrang yashilgacha va qoragacha 
(shamozit) bo‘ladi. Xloritlarni ulanish tekisligi slyudalarnikiga o‘xshash. Xloritlar 
uchun kichik qattiqlik va solishtirma og‘irlik xosdir.
29.5-rasm. Xlorit (Ural) 
Hosil bo‘lishi jihatidan xloritlar metamorfik jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan 
past temperaturali gidrotermal jarayonlar mahsulotidir. Yuqori temperaturada ular 
granat va kordieritlarga aylanadi. Xloritlar ko‘pincha rudali tomirlarni kontaktida 

---

284 
biotit va shoh aldamchisini hisobiga yuzaga keladi. Temirli xloritlar – tyuringit va 
shamozit ko‘pincha ekzogen jarayonlarda, tipik dengiz cho‘kindisi sifatida hosil 
bo‘ladi. Xloritlar metamorfik tog‘ jinslarda keng tarqalgan bo‘lib, u erda xloritli 
slanetslarni qavatlarini hosil qiladi. Bu tog‘ jinslarini bo‘shliqlarida va 
darzliklarida ko‘pincha xloritni yaxshi hosil bo‘lgan kristallari uchraydi. Xloritni 
yaxshi kristallari Shveysariyadagi Al’p tipidagi tomirlarda, Uralda, Bavariyada, 
Lotaringiyada topilgan.
Xlorit gruppasi minerallaridan faqat shamozit va tyuringit yirik uyumlar 
holida topilganida temir rudasi sifatida amaliy ahamiyatga ega.
Xlorit gruppasi minerallari ichida eng ko‘p tarqalgan va muhim bo‘lgan 
pennin, klinoxlor, proxlorit, shamozit va tyuringitni alohida ko‘rib chiqamiz.
Pennin – (Mg,Fe)
5
Al(OH)
8
[AlSi
3
O
10
]
Nomi topilgan joyi Al’pdagi Pennin nomiga qo‘yilgan.
Kimyoviy tarkibi: MgO – 17,4-35,9%; FeO – 0,7-17,4%; Fe
2
O
3
– 0-5,7%; 
Al
2
O
3
– 13,8-21,3%; SiO
2
– 29,8-33,7%; H
2
O – 11,5-14,6%. Xromga boy xili 
kemmererit (Rossiyalik tog‘ injeneri Kemmerer sharafiga Shunday nom bilan 
atalgan) yoki rodoxromom (grek so‘zi «rodon» - pushtidan olingan. Mineral pushti 
rangli) deyiladi.
Singoniyasi monoklin, simmetriya ko‘rinishi – prizmatik – L
2
PC. Fazoviy 
gruppasi: a
0
=5,2-5,3; b
0
=9,2-9,3; c
0
=28,6; a
0
:b
0
:c
0
≈0,570:1:3,076; β=96°50´.
Pennin odatda tangasimon va plastinkasimon agregatlar holida, bo‘shliqlarda 
esa druzalar va plastinkasimon, tabletkasimon, bochkasimon qiyofadagi alohida 
kristallar tarzida uchraydi. Qo‘shaloq kristallari ham uchraydi.
Penninni rangi har xil tusdagi butilkasimon yashil, xromli xillarini rangi esa 
pushti va binafsha, ba’zan kumushdek-oq. Yaltirashi ulanish tekisligi yuzalarida 
sadafsimon. Yupqa qavatlari shaffof. Ulanish tekisligi (001) bo‘yicha o‘ta 
mukammal. Qattiqligi 2-2,5. Qavatlari egiluvchan, lekin cho‘zilmaydi. Solishtirma 
og‘irligi 2,6-2,85. Optik xususiyatlari: ikki o‘qli, musbat; Ng=1,57-1,58; 
Nm=1,57-1,58; Np=1,57; Ng-Np=0,004 gacha.

---

285 
Penninni aniqlashda diagnostik belgi bo‘lib yashil rangi, o‘ta mukammal 
ulanish tekisligi, kichik qattiqligi xizmat qiladi. Rentgenogrammadagi asosiy 
chiziqlari: 4,795; 3,585; 2,538. H
2
SO
4
da eriydi. Dahandam alangasida oqaradi, 
bo‘laklarga ajraydi, lekin erimaydi.
Pennin metamorfik jarayonlarda hosil bo‘lib, ko‘pincha xloritli slanetslarni 
yirik qavatlarini hosil qiladi. Bu mineralni yaxshi hosil bo‘lgan kristallari Janubiy 
Uraldagi Nazyamsk tog‘larida, Nikolay Maksimilanovskda, Bajenovsk asbest 
konida va boshqa joylarda topilgan. O‘zbekistonda xlorit gruppasiga kiruvchi 
minerallardan eng ko‘p tarqalganlaridan biri bo‘lib Qurama tog‘laridagi rudali 
konlarda va janubiy O‘zbekistonni polimetall konlarida ko‘p kuzatilgan.
Xloritli slanetslar ayrim paytlarda qog‘ozni yaltiratish uchun zarur bo‘lgan 
poroshoklar olishda ishlatiladi.